Aparan yol kimi
Yüklə 9,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
mədəniyyətin inteqrativ elmi tərifinin və müxtəlif səviyyəli biitün
məktəblərdə zəruri kulturoloji təlısil bölməsinin daxil edilməsi barədə düşünməyə dəyər. Qlobal vətəndaş cəmiyyəti inkişafının formalaşdırılıb, idarə edilməsində kulturoloqların iştirakının genişləndirilməsi və rolunun artırılması müxtəlif xalqlann mədəniyyətlərinin ruhi dirçəlişi, modernləşdirilməsi və harmonizasiyasına, yoxsulluqla mübarizənin daha da effektivləşməsinə, insanlann hüququnun müdafiəsinə, ekoloji təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə və qloballaşma şəraitində davamlı inkişafına yardım edəcəkdir. ф «Культурология: от прошлого к будущему». Москва. 2002. s. 245-259. DEMOKRATİK AZƏRBAYCANDA MƏDƏNİYYƏTİN İDARƏEDİLMƏSİNƏ YENİ YANAŞMA HAQQINDA Azərbaycanda demokratik cəmiyyət və hüquqi dövlət quruculuğu respublika mədəniyyətinin bütün sisteminin, dünya sivilizasiyasının tarixi inkişaf təcrübəsi kontekstində, yenidən dərk edilməsi zərurətini, mədəniyyət və mədəni siyasət anlamına yeni yanaşmaların formalaşdınlmasını, onun inkişafi üzrə, zamanın tələblərinə cavab verən, yeni idarəetmə modellərinin yaradılmasını şərtləndirir. İnsan tarixində hər bir ictimai-siyasi sistem, həyat fəaliyyətinin müəyyən etik-hüquqi və sosial-iqtisadi norma və texnologiyalarına əsaslanan 291 Fuad Mammodot Kullurologlva effckllvll havat va faalivvata aparan vol xüsusi mədəniyyət tipini (ibtidai-icma, quldarlıq, feodalizm, kapitalizm, sosializm və s.) əks etdirən, qanunauyğun hadisədir. Bu tarixi qanunauyğunluqdan çıxış edərək, ictimai-siyasi sistem olan demokratiya da cəmiyyət və dövlətin həyatında demokratik mədəniyyətin norma, dəyər və texnologiyalarının təsdiqini tələb edir, deməli, o, mədəni inkişafın, sosial tərəqqi maraqlarına və ictimai münasibətlərdəki dəyişikliklərin tələblərinə cavab verən forma və metodlarla təşkil, sonra isə idarə edilməsini tələb edir. Demokratik ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, sosial-mədəni inkişafın təşkil və idarə edilməsi prosesinin təkmilləşdirilməsi elmə əsaslanmalı və sistemli xarakter daşımalıdır. İdarəetmənin məzmun, məqsəd və imkanları cəmiyyətin xarakterindən, dövlətin siyasi sistemindən, onun effektliyi isə - inkişafın aktual problemlərinin həllinə sistemli yanaşmadan asılıdır. Sosial-mədəni sistem olan cəmiyyət, insanın birgəfəaliyyətinin tarixi mövcudluq forması kimi, özünün yenidən hasili və inkişafı üçün, ruhi və maddi mədəniyyət resurslarına malik olmalıdır. Bu resursların istehsalı ictimai tərəqqiyə istiqamətlənən fəaliyyətlə təmin edilir. Demokratik dövlət ictimai tərəqqinin təminatçısı olaraq, özünüidarəetmənin bütün fomıalanndan geniş istifadə edilməsi əsasında, davamlı insan inkişafının reallaşdmlmasına yardım edir. Mədəniyyətin inkişafının effektiv idarə edilməsi yüksək idarəetmə mədəniyyəti - idarəetmədə məşğul adamlardan bilik, bacarıq, mütəşəkkillik və mənəviyyatlılıq tələb edir. Demokratik ölkələrdə mədəniyyətin inkişafının idarəedilməsi strategiyaları kulturoloji texnologiyaların istifadəsini nəzərdə tutur, çünki, onlar ruhi və maddi istehsalın sabit inkişafinı təmin edərək, həyat keyfiyyətinin yüksəlməsinə yardım edir. Mədəniyyətin “həyatının” çoxtərəfliliyi məşhur amerikalı alim Lütvi-Zadənin kəşf etdiyi qeyri-səlis məntiq qanunları, çoxluqlar nəzəriyyəsi və təəssüratlar nəzəriyyəsinə uyğundur. Buna görə, milli və dünya mədəniyyətinin sistemli, məqsədyönlü müqayisəli təhlilini keçirmək, ruhi mədəniyyətin məkan-zamani dəyişikliklərinin idarə edilməsini diqqət mərkəzində saxlayıb, praktikada nəzərə almaq vacibdir. Cəmiyyətdə mədəniyyətin inkişafının yeni tələbləri ilə onlann reallaşdmlmasınm köhnə sosial texnologiyaları arasındakı dialektik ziddiyyətlər həyatın 292 Fuad Mammado* Kullurologlva cffcktMi bayat ta faalivvata aparan vol tələblərinə uyğun yeni inkişaf üsullarının yaradılması yolu ilə həll edilməlidir. Bu zaman cəmiyyətin sosial-mədəni fəaliyyətinin ayn- ayn subyektlərinin fəaliyyət gücünün uyğunluğu, əlaqəliliyi və birliyinə nail olmaq vacibdir. Belə idarəetmə modellərinin axtarılması və reallaşdırılması sivil dövlətlərin mədəni siyasətinin strateji vəzifəsidir. Əgər məsələnin həlli təmin edilmirsə, mədəniyyətdə böhran hadisələri baş verir. Mədəniyyətin idarə edilməsi sisteminin cəmiyyətin vəziyyəti və inkişaf səviyyəsinə təsiri proseslərini anlamaq üçün, keçmiş Sovet İttifaqında mədəniyyətin tarixi inkişafını üç mərhələdən ibarət olduğunu müəyyən edən Y.Pappe və S.Şişkin konsepsiyasına müraciət edək. Birinci mərhələ 1920-1950-ci, ikinci - 1960-1970-ci, üçüncü isə - 1980-1990-cı illəri əhatə edir. Birinci marhala - ruhi mədəniyyətin inkişafının idarə edilməsi totalitar rejim ideologiyasına xidmət etsə də, kifayət qədər effektli olub, ictimai maraqlara cavab verən mədəni quruculuq dövrü idi. Bu dövr dinamik olaraq, mədəni fəaliyyətin rəngarəng forma və istiqamətləri, müqavilə münasibətlərindən fəal istifadə edən idarəetmə sisteminin mütəhərrikliyi ilə xarakterizə olunurdu. Mədəniyyətin düzgün anlamından, onun tarixi missiya və ictimai dəyərindən çıxış edərək, ruhi mədəniyyəti prioritet sahə kimi müəyyən edən, dövlət, savadsızlığın ləğvi və kütlələrin ümumi mədəni səviyyəsinin qabaqlayıcı inkişafım təmin edərək, elm, təhsil, maarifçilik müəssisələrinin geniş şəbəkəsini yaratdı, elmi-texniki ziyalıların effektiv hazırlığı və istifadəsi, incəsənətin bütün sahələrinin inkişafını təmin etdi. İkinci mərhalədə mədəni siyasət dövrün dialektik tələblərinə cavab verməyərək, unifikasiya edilmiş (vahid) xarakter aldı, mövcud mədəniyyət müəssisələrinin fəaliyyəti formal olaraq davam etdirildi. Ruhi mədəniyyətin inkişafı, ümumiyyətlə, öz prioritet xarakterini itirdi. Mədəniyyətin mərkəzləşdirilmiş idarəetmə mexanizmi ölkənin mədəniyyət sisteminin yaradılması vəzifəsini yerinə yetirib, həyatın tələblərindən geri qalmağa başladı; cəmiyyətin, demokratikləşmə tələb edən, sosial-mədəni həyatının keyfiyyət dəyişiklikləri inkişafın yeni reallıqlarına uyğun tərzdə təkmilləşdirilmədi. Ruhi mədəniyyət universal təməl və ictimai inkişafın hərəkətverici qüvvəsi kimi deyil, sosial baxımdan xalq 293 Fuad Mammadov Kulturoloeiva cffcktivli həyat va fəaliyyətə aparan vol təsərrüfatının azeffektli, aşağıprioritetli, başlıca olaraq, əhalinin mədəni-asudə tələbatlarım ödəyən sahəsi kimi qəbul edilməyə başladı. Mədəniyyətin elm, təhsil və digər sosial institutları mədəniyyət sahəsindən kənarda, cəmiyyətin müstəqil institutları, mədəniyyətəyaxın sahələr kimi nəzərdən keçirilməyə başladı. Mədəniyyətin inkişafının idarəedilməsinin, cəmiyyətin dəyişən xarakterinə cavab verməyən, formal xarakterinin təsdiqi ilə əlaqədar, mədəniyyətqalıq prinsipi ilə maliyyələşdirilən xalq təsərrüfatı sahəsinə çevrildi. Belə sosioloji yanaşma nəticəsində, 80-ci illərdən başlayaraq, mədəniyyət öz inkişafında, III mərhələ üçün xarakterik olan, böhran hadisələri ilə qarşılaşmağa başladı. Tədricən, əhalinin mədəniyyətə marağının, mədəni nailiyyətlərdən istifadə imkanlarının azalması müşahidə olundu. Sahə idarəçiliyi mexanizmi mədəniyyət müəssisələri fəaliyyətinin məzmun, struktur və reyestrində konservativ səciyyənin təsdiqinə təsir göstərirdi. Bununla yanaşı, mədəniyyət formaları rəngarəngliyinin artması və onun daşıyıcılarının inkişafda olan maraqlan, mədəniyyət müəssisələrinin hüquqi və iqtisadi inkişaf imkanlanmn genişlənməsini, əhalinin ruhi tələblərinin ödəyən və ziyalılann azad yaradıcı fəallığını təmin edən yeni şəraitin yaradılmasını tələb edirdi. Mədəniyyət sisteminin köhnə strukturu, mədəniyyətin sosial roluna və anlamın mahiyyətinə köhnə yanaşma ilə ictimai inkişafın yeni tələbləri dövlətin və cəmiyyətin həyatında mədəniyyətin yerini müəyyən edən ideoloji böhran yaratdı. İdeoloji böhran özü ilə bütövlükdə ruhi mədəniyyətin böhranını gətirdi. Keçən yüzilliyin sonuncu onilliyində bu böhran nəinki aradan qaldırılmamış, hətta elmi əsaslı mədəni siyasətin olmaması, şou- biznes və aşağı əyarlı kütləvi mədəniyyətin tirajlaşdınlmasına istiqamətlənən, bir sıra sosial mədəniyyət institutlarının kortəbii özəlləşdirilməsi səbəbindən daha da dərinləşdirilmişdir. Bununla yanaşı, 90-cı illərdəki mədəniyyətin demokratikləşdirilməsi prosesi pozitiv tendensiyalarla yanaşı, neqativləri də aşkar etdi. Yeni vəziyyətin üstünlüyü onda idi ki, mədəniyyətin azad inkişafına yardım edən rəqabət üçün ilkin şərtlər yarandı. Çatışmamazlıqlar onda idi ki, yüksək mədəniyyətin devalvasiyasına doğru aparan, mədəniyyət sahəsinin total özəlləşdirilməsi tendensiyası özünü göstərməyə başladı. Mədəniyyət 294 Fuad Mammadov KuUurologiva effektivli havat уэ foalivvata aparan vol əsərlərinin məzmunu onun reallaşdırılması əlverişliliyindən asılı vəziyyətə salınmağa başladı. Lakin, mədəni fəaliyyətin, xüsusilə də elm, təhsil, incəsənət və informasiyanın iqtisadi əlverişliliyə istiqamətlənməsi ümumxalq maraqların cavab verən, fundamental əhəmiyyətə malik problemlərin həllinə maneə yaradır. O, yüksək mədəniyyətin keyfiyyət səviyyəsini aşağı salır, elitar mədəniyyəti sadə kütləvi mədəniyyət səviyyəsinə yaxınlaşdırır. Bu zaman ictimai maraqlarla bir sıra mədəniyyət müəssisələrinin kommersiya maraqlan arasında yaranan ziddiyyətlər mədəniyyətin böhranına səbəb olur. Bu ziddiyyətlərin aradan qaldırılması üçün, sosial-mədəni inkişafın qanunauyğunluqlan sahəsində biliklərə əsaslanan və mədəniyyətin sosial əhəmiyyətli istiqamətlərinin dövlət tərəfindən müdafiəsini nəzərdə tutan, tarazlaşdınlmış yanaşma lazımdır. Təhlil edilmiş təcrübə və ondan yaranan qanunauyğunluqlar Azərbaycan Respublikası üçün mühüm metodoloji əhəmiyyətə malikdir. Onlar idarəetmə fəaliyyətinin istiqamət, texnologiya və təşkilatlanması ilə zamanın tələblərinə cavab verməyən azərbaycan cəmiyyətində mədəniyyət və mədəni siyasəti yeni anlamda dərk etməyin həyati əhəmiyyətini vurğulayır. Bu onunla bağlıdır ki, Azərbaycan mədəniyyəti sovet dövrünün son onilliyində cəmiyyətin bütün həyatım üzvi şəkildə əhatə edən bütöv sosial sistem kimi yox, incəsənət, kitabxana, muzey, mədəniyyət evləri klub və s məhdud sayda müəssisələrdən ibarət xalq təsərrüfatı sahəsi kimi təqdim olunurdu. Mərkəzləşmiş inzibati amirlik sistemində mədəniyyəti idarəetmədə sahə prinsipi, mədəniyyət müəssisələri fəaliyyətində zəif əlaqələndirilmə və formal xarakter mövcud idi. Azərbaycan mədəniyyətində böhran hadisələrinin aradan qaldırılması mədəniyyətin bütün sistem və strukturlarında, idarəetmə mexanizmlərində, maliyyələşməsində, iqtisadi münasibət və mədəniyyətin inkişafının hüquqi təminatında dəyişiklik və təkmilləşdirmə aparılmasını nəzərdə tutan mədəni islahatın həyata keçirilməsini tələb edir. Mədəniyyətin inkişafı və yeni şəraitdə mədəni islahatlann aparılmasında əsas rol əvvəlki kimi, yenə də, dövlətə məxsusdur. Lakin, bu məzmununa görə yeni roldur. Demokratik cəmiyyətdə dövlət sosial-mədəni fəaliyyət və mədəni siyasətin başlıca 295 Fmd Mwnnwdpv Killlurojoelya effektiv» havae »э faalivvalo aparan vol koordinatoru kimi çıxış edir. O, hökumət və qeyri-hökumət mədəni müəssisələrinin bütün qüvvələrini ölkənin vahid sosial-mədəni inkişaf məqsədləri əsasında birləşdirir. Azərbaycanda apanlan mədəni islahat dövlətin yeni daxili mədəni siyasəti üzrə həyata keçirilməlidir. Belə siyasət bir çox mühüm məsələlərin həllini nəzərdə tutur. Elmə, milli-mədəni və bəşəri dəyərlərə istinadən, o, dövlətin sosial-mədəni inkişafimn ideologiya, prinsip, məqsəd, əsas istiqamət, vəzifə və prioritetlərini müəyyən edir, matəxəssis hazırlığı, onlann həyat-fəaliyyət şəraitini, həmin mütəxəssislərdən səmərəli istifadə və onlann ictimai maraqlara cavab verən fəaliyyətini təmin edir. Azərbaycanın mədəni siyasəti demokratik prinsip və dəyərlərdən çıxış edərək, sovet dövrünün son illərində olduğu kimi, özünün son imkanlanndan istifadə edən mədəniyyət institutlannın köhnə sahə maraqlannı deyil, ictimai təerəqqi üçün sosial əhəmiyyəti olan mədəni fəaliyyət növlərini müdafiə edib maliyyələşdirməlidir. Sahə sovet mədəni sistemi üçün ənənəvi olmayan, ruhi mədəniyyətin effektiv qarşılıqlı şərtləndirici inkişafını təmin edən prioritet istiqamət kimi, dövlətin yeni mədəni siyasətinin aşağıdakı fəaliyyət sahələrini müəyyən etmək olar: • elm və yüksək (həmçinin informasiya) texnologiyaların inkişafi; • təhsil, tərbiyə, maarif, informasiya sisteminin inkişafı; • incəsənətin inkişafı və mədəni irsin qorunması. Bununla yanaşı, mədəniyyətin mətbuat, hüquqi sistem, səhiyyə və ekologiya, uşaq və gənclərin yaradıcı fəaliyyəti, fiziki mədəniyyət və turizm; asudə vaxtın təşkili və s. sahələrinin inkişafına ciddi diqqət ayrılmalıdır. Demokratik dövlətdə qeyri-hökumət strukturlarının inkişafına mühüm əhəmiyyət verilir. Qeyri-hökumət təşkilatlan qanun vericiliklə tənzimlənən müxtəlif iqtisadi və hüquqi modellər əsasında ictimai-faydalı fəaliyyət həyata keçirirlər. Gəlir gətirməyən təşkilatlar vergi güzəştləri və dövlət subsidiyalan ilə təmin edilməlidir. Onlar marağı olan təşkilatlann, sponsorlann - fondlann, biznes strukturlann, hüquqi şəxslərin maliyyə resurslanndan istifadə edə, eləcə də pullu xidmətlər hesabına gəlir götürə bilərlər. Qeyri-kommersiya təşkilatlannm gəlirləri xərclərin, məvacib, eləcə də təşkilatın inkişafi 296 Fuad Mammadov Kulnırologlva effektiv» hayat va faaMyyata aparan vol üçün tələb olunan investisiyalann ödənilməsinə, sərf edilir. Mədəniyyətin inkişafi və mədəni siyasətin həyata keçirilməsində qeyri-hökumət təşkilatlarına mühüm əhəmiyyət verilir. Qeyri- hökumət təşkilatlannm effektiv sosial-mədəni fəaliyyəti onlann güc və imkanlannm düzgün kooperasiyası ilə əldə edilə bilər. Belə ki. tərkibinə könüllü daxil olan kollektiv və vətəndaşlann birliyi, subyektlərinin maraqlannın ümumiliyi və harmoniyası, strukturunun mütəhərrik, mobil və şəffaflığı qeyri-hökumət təşkilatlannm həyatqabilliliyinin əsas şərtidir. Fəaliyyət obyekti və maraqlann, eləcə də maliyyə, texniki, təşkilati, informasiya, insan resurslan subyektlərinin ümumiliyi, həmçinin məsələləri, ayn-aynlıqda yox, birgə həll edilmək imkanı qoyulan məqsədlərə nail olmaq üçün qüvvələri birləşdirmək marağını gücləndirir. Azərbaycanın dövlət mədəni siyasəti respublikanın sosial-mədəni fəaliyyət subyektləri arasında münasibətlərin tənzimlənməsi fəaliyyətini məhdudlaşdırmadan, kortəbii prosesləri və baş verən hadisələrə müşahidəçi münasibətini minimuma endirməli, insanların yaradıcı-dəyişdirici enerjisinin cəmiyyətin intellektual, mənəvi və sosial-iqtisadi problemlərinin həllinə səfərbər olunmasına yardım etməlidir. Mədəniyyətin ictimai dəyəri və tarixi missiyasını nəzərə alıb, elmi yanaşmaya əsaslansaq, o, həyatın dəyişən tələb, maraq və şərtlərinə cavab verən mədəniyyətin yeni inkişaf modellərinin daimi yaradıcı axtarışı və tətbiqini stimullaşdırmalıdır. Mədəni siyasətin ən mühüm vəzifəsi xarakter və məqsədinə görə müxtəlif dövlət və qeyri-hökumət sosial mədəniyyət institutlannın - tədris müəssisələri, tədqiqat və informasiya mərkəzləri, həvəskar birliklər, cəmiyyət, fond, kooperativ, yaradıcı studiya, assosiasiya və peşəkar yaradıcı ittifaqlann effektiv fəaliyyəti üçün əlverişli iqtisadi və hüquqi şərait təmin edən prinsip və texnologiyalann yaradılmasıdır. Ölkənin yeni mədəni siyasəti dövlətlər və qeyri-hökumət təşkilatlan arasında Yüklə 9,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|