Aparan yol kimi

Qlobal  vətəndaş  cəmiyyəti  mədəniyyətininqurulması  prosesində 
milli  dövlətlərin  rolu  mühümdür.  Məlum  olduğu  kimi,  hər  bir  milli 
mədəniyyətin xarakter və  keyfiyyəti  təbii-coğrafi şərait,  bioloji kod, 
sosial mühit,  tarixi şərait və  mədəni mübadilə  faktorlanndan asılıdır. 
Bu zaman dövlətin siyasi rejimi ilə tənzimlənib,  özündə ailə, kollektiv 
və  cəmiyyət  kimi  qarşılıqlı  asılılıqda  olan  institutlan  birləşdirən 
sosial mühit apancı rola malik olur.
Dövlət  və  cəmiyyətin  sosial-mədəni  inkişafında  ailə  mühüm  rol 
oynayır.  İnsanın  mədəniyyətində  tərbiyə  həlledici  əhəmiyyətə 
malikdir.  Əgər  insan  ailədə  humanist  tərbiyə  almamışdırsa,  onda 
sosiallığın  əksinə,  “mədəni  atavizm”  üstün  ola  bilər.  Belə  ailələr 
insanın  “bioloji”,  “heyvani”  mədəniyyətinin  təbii  kultivasiyası  üçün 
şərait yaradır.  Xeyit  və ya şər  əməllərə meyllilik  şəxsiyyətin 
fərdi 
mədəniiyyəti  və  xarakterinin  formalaşdırılması  üçün 
qidalandıncı 
mühit  olan,  tarixən  formalaşmış 
mədəni  ənənələr, 
ailənin
309

---

Fuad  Mammadov
Kulturologjya effektivli havat  »э faaliyyjlo aparan vol
psixologiyası,  dünyagörüşü, 
həyat  tərzi  ilə 
müəyyən  edilən 
genetikasından asılıdır.  Humanist tərbiyənin olmadığı  sosial  cəhətdən 
neqativ genetika zamanı  yaxşı təhsil, humanist mənəviyyat və  ictimai 
maraqlara  zidd  olan  “bioloji”  mədəniyyətli  insan  tərəfindən  öz 
eqoistik  maraqlan,  avantürist  məqsədlərinə  nail  omaq  üçün  istifadə 
olunur.  Bu,  ictimai  asayiş  və  təhlükəsizlik  üçün  qorxu  yaradan  şər, 
sosial  gərginlik, 
konflikt  və  dağıdıcı  proseslər  əmələ  gətirərək, 
yüksək  sosial  mədəniyyətin  eroziyası  faktoru  kimi  çıxış  edir.  Yüksək 
etik  prinsiplər  və  uşaqlanmn  yaxşı  təhsil  prioritetlərinə  sadiq  olan 
möhkəm  ailə  dövlətin  dayağı  olaraq, 
cəmiyyətin 
sağlam 
mənəviyyatım 
müəyyən  edir.  Ailə  mədəniyyəti 
- 
cəmiyyətin 
mədəniyyətinin 
göstəricisi 
və 
mənbəyi, 
dövlətin 
milli 
mədəniyyətinin,  onun həyatiliyi  və yaradıcı  imkanlarının əsasıdır.  O, 
insan  potensialının  keyfiyyətini  və  milli  dövlətin  mədəni  simasını 
müəyyən  edir.  Lakin,  əgər  tərbiyə  ailədən  başlayırsa,  valideynlərin 
tərbiyəsi,  bir  çox  hallarda,  dövlətdən  asılıdır.  Buna  görə  də  ailələrin 
tərbiyəsi  dövlətin  əsas  qayğısına  çevrilməlidir.  Müasir  şəraitdə  bu 
mühüm  strateji  vəzifənin  yerinə  yetirilməsi,  təhsillə  bərabər,  dövlətin 
kulturoloji  maarif  sistemi  ilə  təmin  edilməlidir.  Bu  sistem 
bəşəriyyətin  şüuru,  hissləri  və  yaradıcı  əməyi  ilə  yaratdığı  dünya 
sivilizasiyasının inkişaf tarixinin  əhali tərəfindən  dərk edilməsi üçün 
geniş imkanlar açır.
Millətin sosial-mədəni  inkişafinın mühüm  faktoru cəmiyyətdir.  Bir 
çox  müasir ziddiyyətlərin mahiyyətinin təhlili  göstərir ki, onların əsas 
səbəbi  mədəniyyətlərin  ziddiyyətləridir.  Mədəniyyətlərin,  məhz  baza 
dəyərlərinin  müxtəlif iyerarxiyası  ilə  bağlı  olan,  ziddiyyəti  partlayış 
doğuran  miqrasiya və terrorizmə gətirib çıxarır.  Buna görə də, siyasi, 
sosial,  dinlərarası  və  beynəlxalq  stabilliyin  əldə  edilməsi  üçün, 
demokratik mədəniyyətin  bəşəri dəyərlərinin -  liberalizm və vətəndaş 
cəmiyyəti  dəyərləri  üstünlüyünün  təsdiqi  yolu  ilə  xalqların  və 
vətəndaşların  mədəni  uyğunluğunun  formalaşdırılması  həlledici 
əhəmiyyət  daşıyır.  İnsan  münasibətlərinin  harmonikləşdirilməsi  üçün 
insanların  humanizm  dəyərlərinə  sadiqliyi,  eyni  və  ya  yaxın 
dünyagörüş  və  maraqlarının  olması  vacibdir.  Bunun  üçün,  onların 
Xeyir  və  Şər,  həyat  və  dəyər  anlayışları  haqqında  təsəvvürlərinin 
yaxınlaşdırılması  mühüm  əhəmiyyət  daşıyır. 
Bununla  əlaqədar,
310
Fuad  Mamırıadov
Kulturologjya effektiv» hav al ta faaliyyəla aparan  yol
qloballaşma  şəraitində  bəşər mədəniyyətinin  universal  mənəvi  dəyər 
və  prinsiplərinin  prioriteti  əsasında  şəxsiyyətin  fərdi  mədəniyyətinin 
formalaşdırılması  haqqında  mədələ  strateji  əhəmiyyət  alır.  Belə  fərdi 
mədəniyyət  əsasında, 
mədəni  özünəməxsusluğu  pozmadan, 
öz 
aralarında  harmonik  qarşılıqlı  təsir  ümumiliyi  olan  mədəniyyətlərin 
düzgün  mikro-  və  makro 
sosiumlannı  qurmaq  olar.  Milli 
mədəniyyətlərin  başlıca  dəyərlərinin  saxlanması  şərti  ilə,  bu  siyasi 
vəzifənin  həyata  keçirilməsi,  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Məhz 
mədəni  özünəməxsusluq,  dini  fərqlər,  həyat  tərzi  və  ənənələri  nəzərə 
alan yanaşma  ümumi maraqlara cavab verən  qarşılıqlı anlaşmaya nail 
olmaq üçün geniş  imkanlar  açır.
Məlumdur  ki, 
şəxsiyyətin  və  cəmiyyətin  mədəniyyətinin 
formalaşdırılması  çox  zaman  dövlətin  siyasi  rejimindən  asılı  olur. 
Dünya təcrübəsi  göstərdi  ki,  müasir dünyada sosial-siyasi  quruluşun 
ən  optimal  modeli  demokratiyadır.  Lakin  demokratiya  da  özündə 
inkişafin  dağıdıcı  prosesləri  olan 
adi  təfəkkür  və  postmodern 
prinsiplərinə  əsaslanma, 
elm,  klassik  etika,  estetika  və  yüksək 
incəsənəti inkar etmə,  kütləvi mədəniyyətin  artımı, maarif və təhsilin 
defisiti  ilə  bağlı  bir  sıra  sosial  təhlükələri  gizləyir.  Əgər  demokratik 
quruluş  ictimai  maraqlara  cavab  verən  düzgün  siyasət  və  sistemli 
idarəetmə  ilə  təmin  olunmursa,  o  da  antisosial  fəaliyyətlər  yaradan 
eqoizmin 
aradan  qaldırılmasına  təminat  vermir.  Bir  zamanlar
görkəmli  alman  filosof  və  kulturoloqu 
Karl  Yaspers, 
avropa 
mədəniyyətini 
tənəzzül  kimi  səciyyələndirərək  qeyd  edirdi  ki, 
ümidsizlik daim  illüziyalara ehtiyac,  həyatın boşluğu -  sensasiyalara 
ehtiyac,  gücsüzlük  -  daha  zəif üzərində  zorakılıq  ehtiyacı  yaradır. 
Bundan  çıxış  edərək,  insanı  güclü  etməyin,  onun  həyatının  ruhi 
cəhətdən  zənginləşdirilməsinin,  daha  yaxşı  gələcək  üçün  ona  imkan 
verməyin 
mühümlüyü  aktuallaşır.  Məşhur  ingilis  tarixçisi  və 
kulturoloqu  Arnold  Toynbi  analoji  mövqedə  dururdu.  Toynbinin 
“Çağırış-Cavab”  konsepsiyası  mədəniyyətin,  daxili  və  xarici 
stimulların  təsiri  ilə  passivdən  aktivə  və  əksinə  keçidi  ilə  bağlı, 
inkişafinın  dialektik  proseslərini  məntiqi  izah  edir. 
Toynbi 
mədəniyyətin  yaradıcısı  olan  şəxsiyyətin  ruhu,  iradəsi  və  enerjisinə 
böyük  əhəmiyyət  verirdi.  Dindar  adam  olmasına  baxmayaraq,  insan 
və cəmiyyətin yaradıcı inkişaf prosesini ləngidən faktor kimi, fatalizm
311

---

b'uad Mammadov
Kulturologiva cffcklivli havat 
у э
 
fəallvvala aparan vnl
fəlsəfəsinin  aradan  qaldırılmasına  qarşı  cəsarətlə  çıxırdı.  Toynbiyə 
görə,  sivilizasiyanın  inkişafının  əsasını  “Çağırış”  və  “Cavab”  təşkil 
edir.  “Çağırış” -  Xeyir və Şər arasındakı mənəvi seçim, eləcə də, təbii 
və  ictimai  gərginlik,  kataklizmlər  şəraitində  yaşayib  inkişaf etmək 
uğrunda  mübarizə  stimulu  kimi  çıxış  edir.  “Cavab”  -   sivilizasiyanın 
inkişafının  hərəkətverici  qüvvəsi  kimi  çıxış  edir.  Toynbiyə  görə, 
məhz bu mifologem  insan münasibətlərinin tənzimləyicisidir.