AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
§3. Bazar və dövlət mexanizmlərinin uyğunlaşdırılması
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İllər Cəmi Bir nəfərə düşən ÜDM-un ke çən ilə nis
- İLLƏR Adam başına --------------------------------- - İLLƏR
- Cədvəl 25 Azərbaycan Respublikasında və bir neçə xarici ölkələrdə ÜDM-nin quruluşu (%)
- Cədvəl 27
- Cədvəl 28 Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatına yönəldilən xarici investisiyalar (milyon ABŞ dolları)
- Cədvəl 29 Azərbaycan iqtisadiyyatına kapital qoyuluşu və müddətə görə quruluşu (milyon manat)
- Cədvəl 30 İqtisadi fəal əhalinin işləyən hissəsinin bölmələr üzrə sayı və strukturu
|
§3. Bazar və dövlət mexanizmlərinin uyğunlaşdırılması
İnsan resurslarından səmərəli istifadə edilməsi problemi çoxşaxəli və mürəkkəbdir. Məsələ burasındadır ki, problem təkcə insan resurslarından yaxşı istifadəni özündə cəmləşdirmir. Bura eyni zamanda bir- biri ilə sıx əlaqədə olan digər kompleks məsələlərin həlli də daxildir. Daha doğrusu, bunun üçün digər məsələlərin də həlli tələb olunur. Bunlardan ən önəmlisi bazar və dövlət mexanizmlərinin uyğunlaşdırılması və qarşılıqlı əlaqələndirilməsi məsələsidir. Hətta inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bazar mexanizmi heç də həmişə və hər yerdə optimal nəticələr əldə etməyə şərait yarada bilmir. Elə dünya miqyasında baş verən müxtəlif böhranlar, planetə öldürücü zərbələr vura bilən qlobal problemlərin tüğyan etməsi buna əyani sübutdur. ABŞ, Yaponiya, Kanada, Almaniya və s. bu kimi dövlətlər çoxdan başa düşüblər ki, bir çox həyati problemlərin həllini ancaq bazara “tapşırmaq” olmaz, dövlətin bu məsələlərə ciddi şəkildə qarışması tələb olunur. Bu cür problemlər çoxdur. İriləşdirilmiş şəkildə onlardan bir neçəsinin üzərində dayanaq. Birincisi. Müasir istehsalın inkişafı və optimal fəaliyyət göstərməsi rəqabəti gücləndirir. Bununla yanaşı istehsalçılar və istehlakçılar arasında sahibkarlarla fəhlələr arasında kooperasiya və
333 əməkdaşlıq əlaqələri yaranır. Dövlət mexanizmində bu əlaqələr zamanı ortaya çıxan və yaxud da prosesin başlanması və etibarlı baş verməsi üçün tələb olunan prisipial məsələlərin həll edilməsinə təsir göstərə bilən rıçaqlar nəzərdə tutulmalıdır. Ən sadə halda hökumət bu əlaqələrdə vasitəçi rolunda çıxış etməli olur. İkincisi. Azad bazar iqtisadiyyatı ETT üçün münasib şərait yaradır. Lakin ETT sosiali-iqtisadi səmərə verməklə yanaşı bir sıra neqativ hallar da baş verir. Sosial bərabərsizliyin artması, işsizlik normasının yüksəlməsi, əməyin gərginliyinin artması və s. belə hallardandır. Bu vəziyyətdə dövlət məsələyə müdaxilə etməli olur. İqtisadi səmərə ilə sosial ədalətsizliyi tarazlaşdırmaq da dövlətin üzərinə düşür. Bundan başqa, gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsi də dövlətin funksi yasıdır. Üçüncüsü . Elm, təhsil, sağlamlıq, ətraf mühitin qorunması kimi ümumbəşəri dəyərlərin əhəmiyyəti son illərdə daha da artmışdır. Bu dəyərlərin qorunub saxlanılması və daha da inkişaf etdirilməsi dövlətin proseslərə qarışması zərurətini ortaya çıxarır. Dördüncüsü. ETT hərtərəfli və həcmli şəkildə sürətlənir. Misli görünməmiş miqyasda məhsuldar qüvvələrin mənimsənilməsi və sonradan onlardan sosial iqtisadi inkişaf naminə səmərəli istifadə edilməsi, qısamüddətli məqsədlərin uzun- müddətli məqsədlərlə uyğunlaşdırılması kimi məsələləri azad bazar həll edə bilmir, dövlətin bu məsələlərə müdaxiləsi labud lazım olur və bu cür müdaxilənin obyektiv əsası vardır. Bu deyilənlər bir daha sübut edir ki, müasir sivil dövlət bazar iqtisadiyyatının həll edə bilmədiyi problemləri həll etməlidir. Əsas məsələ təsiretmə üsullarının seçilməsidir. Burada inkişaf etmiş ölkələrin böyük təcrübəsi vardır. Keçən əsrin 60-cı illərində və 70- ci ilin əvvəllərində dövlət mexanizmi əsasən sosial məsələlərin həllinə yönəldilirdi və keçən illərə nisbətən inkişaf edən dövlətlərin sosial sferaya yönəltdikləri vəsait rekord səviyyədə çoxaldı. İnsan resursunun saxlanılmasına, inkişafına və səmərəli istifadə edilməsinə yönələn güclü xidmət bloku dövlət təsərrüfat mexanizmində fəaliyyətə
334 başladı. Bu mexanizmin təsir etdiyi obyektlərin sırası belə idi: pensiyalar, təhsil, səhiyyə, işsizliyə görə müavinət. Nəticədə inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin sosial sferaya yönəltdiyi vəsaitin dəyəri ÜDM- un 20%-
dən də çoxunu təşkil edir və gələcəkdə də təxminən bu səviyyədə qalması gözlənilir. Beləliklə, Qərb ölkələri sahibkarlara azadlıq, rəqabətə yaşıl yol verən sahibkarların orta təbəqəsini yarada bilən bazar mexanizmi ilə müvəffəqiyyətlə uyğunlaşan və sosial tələbatları ödəyə bilən dövlət mexanizmi yarada bilmişlər. Lakin bu uyğunlaşma heç də düz və hamar yolla baş vermir. Məsələn, 1980-cı ilin əvvəllərində bir neçə inkişaf etmiş ölkələrdə konservatorların hakimiyyətə gəlməsi dövlət mexanizmini nisbətən dəyişə bildi. Dəyişikliklərin əsas səbəbi kimi onlar keçən əsrin 70-ci illərinin ortalarında iqtisadi böhranları və iqtisadi inkişafın qeyri- dayanıqlı olmasını göstərirdilər. Konservativ hökumətlərin fikrincə özlərindən əvvəl formalaşmış dövlət mexanizmi sosial orientiri əsas götürərək nəticədə insan resurslarına hörmət edilməsinə nail olsa da, sonda bürokratik dövlət institutlarının çoxaldılmasına, ölkədə bürokratiyanın kök salmasına, bazarın rəqabət qabiliyyətliliyinin zəifləməsinə, dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Buna görə də konservativ hökumətlər dövlət mexanizmi ilə bazar iqtisadiyyatı mexanizminin uyğunlaşmasında bazar mexanizminin güclənməsi tərəfə müəyyən dəyişikliklər etməli oldular. Nəticədə bir neçə sosial proqramların həyata keçirilməsi dayandırıldı. Bütövlükdə bu tədbirlər sosial xərclərin artım sürətini zəiflədə bilsələr də sosial xərclərin azalmasına səbəb olmadı. Buna görə inkişaf etmiş ölkələrdə bu gün də dövlət mexanizmi güclü sosial meylli olaraq qalır. İnsan resurslarından istifadəni yaxşılaşdırmaq sahəsində məşğulluq və işsizlik və onların səviyyələri mühüm rol oynayır. İnsan resurslarına hörmətlə yanaşan, onların istifadəsindən əldə edilən səmərənin səviyyəsini başa düşən dövlətlər məşğulluq səviyyəsini yüksəltmək və buna müvafiq olaraq işsizliyi azaltmaq istiqamətində idarəetmənin bütün pillələrində və müxtəlif dövrlər üçün tədbirlər
335 işləyib həyata keçirirlər. Problemin həllinə müsbət və mənfi təsir göstərən amillərə xüsusi fikir verilir. İşsizlik və məşğulluğa mənfi təsir göstərən əsas amillərə 2000-ci illərin birinci yarısında ÜDM sürətinin nisbətən aşağı olması, Şərqi Avropa və inkişafda olan ölkələrdən miqrasiya proseslərinin güclənməsi, qadınların aktivliyinin yüksəldilməsi, ekoloji xərclərin çoxalması kimi amillər daxildir. Bu prosesə əsasən müsbət təsir göstərən amillər isə demoqrafik vəziyyətin dəyişməsi, iş vaxtının getdikcə qısalması meyli kimi amillər ola bilər. Bütün bunları qeyd etməklə yanaşı onu da göstərmək lazımdır ki, son nəticədə insan resurslarından istifadənin yaxşılaşması yenə də dövlət mexanizmi modelinin seçilməsindən asılı olacaq. Dəyişilən mühitə uyğun dövlət mexanizmi seçilməlidir. Məsələn elə götürək çox sürətlə baş verən kompüterləşməni və geniş yayılan informasiya texnologiyasını. Bu gün dövlət mexanizmi bu prosesi nəzərə alan qollara malik olmalıdır. Ona görə ki, sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin hamısında yeni yaradılan iş yerlərinin xarakteri ilə işçilərin çox hissəsinin real ixtisas səviyyəsi arasında uyğunsuzluqlar meydana gəlmişdir. Bu uyğunsuzluğun nisbətən qısa müddətdə aradan qaldırılması isə dövlətin həyata keçirəcəyi təhsil, kadr hazırlanması və yenidən hazırlanması və məşğulluq siyasətindən bilavasitə asılı olacaq. Ümumiyyətlə götürdükdə insan resurslarından istifadə edilməsinə və xüsusən də məşğulluq və işsizlik problemlərinin həllinə ETT-in mənfi təsiri 2000-ci illərin birinci 5-7 ilində güclənə bilər. Məsələn, robototexnikanın kütləvi şəkildə istehsala tətbiqi daha mükəmməl kompüter ekspert sistemlərindən istifadə etməklə informatika texnolog
iyasından hərtərəfli istifadə edilməsi bu gün ən yeni və perspektivli sayılan istehsal sahələrində işləyənləri sıxışdırıb çıxara bilər. Bundan başqa, dövlət mexanizmi iki cəhəti də həmişə nəzərə almalı və bu istiqamətdə təkmilləşdirilməlidir. Birincisi nəzərə alınmalıdır ki, qarşıdakı 5-6 ildə elmi-texniki və sosial-iqtisadi inkişaf bir sıra resursların qıtlığı ilə qarşılaşmalı olacaq və deməli, dövlət mexanizmində qıtlığı yarada biləcək məhdudiyyətləri aradan qaldırmağa
336 qadir təsərrüfat lingləri olmasa, inkişaf öz sürətini azalda bilər. Bundan başqa, dövlət mexanizmi yaxın 10 ildə əmək bazarında baş verə biləcək peşə və sahə struktur dəyişmələrini, maddi istehsalda işçilərə olan tələbatın azalacağını, informatika sferasında isə əksinə çoxalacağını nəzərə almalıdır. İkincisi xidmət sahəsinə işçilər cəlb edilməsi öz intensivliyini yavaş-yavaş zəiflədir. Keçən əsrin ortalarından bu günə qədər İnkişaf etmiş ölkələrin ÜDM-da “xidmət”in xüsusi çəkisi 50%-i ötmüşdür. Xidmət sahəsi məhdudiyyətsiz inkişaf edə bilməz. Buna görə də gələcəkdə ETT və digər amillərin təsiri altında maddi istehsalda ixtisara düşən işçiləri xidmət sahələrinə cəlb etmək prosesinin zəifləyəcəyi gözlənilir. Dövlət mexanizmi bunu nəzərə almalıdır. Son 10- 15 ildə bir çox ölkələr elmi-texniki və sosial-iqtisadi inkişafın yeni strategiyasını hazırlamışlar və bunun vasitəsilə insan resurslarından istifadə edilməsinə mane ola biləcək amillərin aktivliyini zəiflətməyə çalışırlar. Bu sahədə dünya miqyasında əldə edilmiş müsbət nəticə var. Yeni strategiyada insan və onun inkişafı haqqında qırmızı xətlə keçən ideya, əsas məqsəd həyatın keyfiyyəti və onun yüksəldilməsidir. Yaşamaq şəraitinin sağlamlaşdırılması, insanın inkişaf və iş şəraitinin yaxşılaşdırılması, ətraf mühitin təkmilləşdirilməsi, ekoloji c əhətdən təmiz məhsulların sayının və həcminin çoxaldılması, şəxsiyyətin özünün inkişafı və s. bu kimi digər məsələr, yeni strategiyada ön planda durur. Bütün ölkələr bu və ya digər səviyyədə, bu və ya digər yollarla iqtisadi inkişafa nail olmaq istəyirlər. İqtisadi inkişaf isə öz növbəsində çoxlu vəsait tələb edir. Digər tərəfdən ölkələr sosial məsələləri də yüksək səviyyədə həll etmək istəyirlər və bu yolla insan resurslarından səmərəli istifadə etməyə çalışırlar. Bu da çoxlu vəsait tələb edir. Deməli, ölkədə fəaliyyət göstərən dövlət mexanizmi bazar qanunlarına maksimum əməl etmək şərtilə vəsaitləri iqtisadi və sosial sferalar arasında optimal bölüşdürməyə qadir olmalıdır. ETT və sosial-iqtisadi inkişafın yeni modellərində problemləri həll etmək üçün dövlətlər (xüsusən də inkişaf etmiş sənaye nəhəngləri)
337 aşağıdakı mühüm istiqamətlər üzrə əməli tədbirləri həyata keçirməyi qarşılarına məqsəd qoymuşlar. İlk növbədə texnologiyaların təkmilləş- dirilməsi nəzərdə tutulur ki, bu da tullantısız istehsalların miqyasını artırmağa, enerjiyə, materiala, yanacağa qənaət edən emal proseslərinin meydana gəlməsinə, tullantıların utilizasiyasına praktikada imkan verən yeni texnologiyaların yaradılmasına, alternativ enerji mənbələrinin yaradılması və istifadə edilməsinə səbəb olmalıdır. Yeni ETT və inkişaf strategiyasında sosial-iqtisadi tədbirlərin məqsədi keyfiyyətli iqtisadi yüksəliş üçün, insan resurslarından məhsuldar və tam istifadəsi üçün əməyin humanistləşdirilməsi, əmək həyatı keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və iş vaxtının qısaldılması üçün münasib şəraitin yaradılmasını nəzərdə tutur. ETT sürətləndikcə, istehsalın texniki səviyyəsi yüksəldikcə səmərəli mühüt, səmərəli istehsal- təsərrüfat fəaliyyəti daha çox üzvi şəkildə sosial-psixoloji amil və şərtlərdən asılı olur. Bunu nəzərə alaraq yeni strategiyada, bu vaxta qədər əksər dövlətlərdə lazımi səviyyədə nəzərə alınmayan, şəxsi və ictimai tələbatların quruluşunun dəyişdirilməsi, həddindən çox istehsaldan imtina edilməsi və əhalinin mədəni və intellektual t ələbatlarının isə daha dərin ödənilməsi kimi çox mühüm aspektlər geniş yer tutur. ETT və sosial-iqtisadi inkişafın yeni strategiyası ictimai-siyasi tədbirlərin də həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Burada əsas məsələ kimi iqtisadi və ETT siyasətində prioritetləri (üstün tutulan məqsədləri) həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması tərəfinə (xeyrinə) dəyişdirmək əsas götürülür. İnsan resurslarından istifadənin yeni modelləri əməyin motivləşdirilməsinin yeni mexanizmlərinin meydana gəlməsini tələb edir.
338 §1. İqtisadi inkişafın ümumi mənzərəsi
yaşaması, həm də dövlətinin mövcud olması üçün əsas şərt onun iqtisadiyyatıdır. Heç bir ölkə, ən böyük bir ölkə də yalnız öz çərçivəsində iqtisadiyyatını lazımi səviyyədə inkişaf etdirə bilməz».
Keçmiş SSRİ dağıldıqdan sonra özünün dövlət müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan Respublikası bazar iqtisadiyyatı yolu ilə getmək və özünün milli iqtisadiyyatını formalaşdırmaq məsələsini qarşısına qoymuşdur. Bunun üçün optimal xarici iqtisadi əlaqələr yaratmaq və praktikada onlardan səmərəli istifadə etmək, respublika iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminə optimal şəkildə inteqrasi- yasını təmin etmək tələb olunur. Müasir dövrdə ölkənin xarici ticarət əlaqələrini təyin edərkən baş verən iqtisadi, sosial və siyasi proseslər və eyni zamanda beynəlxalq əmək bölgüsünün yeni əsaslar üzərində dərinləşməsi, qloballaşma prosesinin güclənməsi, elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsi və s. bu kimi köklü keyfiyyət dəyişikliklərinin nəzərə alınması olduqca vacibdir. Bundan başqa, bu gün dünyada baş verən proseslər beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanı ölkələrin iqtisadi inkişafının zəruri şərtinə çevirmişdir. Bu inteqrasiyanın bir mühüm cəhəti də ondadır ki, dünyada iqtisadi sərhədlər öz əhəmiyyətini itirməkdədir və bütün ölkələr üçün həm məcburi həm də eyni olan və əməl olunanda hamısı üçün faydalı olan standart qanunla r fəaliyyət göstərməkdədir. Deməli, ölkə iqtisadiyyatını optimal inkişaf etdirmək üçün hökmən tələb olunan şərt
339 - xarici və daxili amillərin dialektik vəhdətliyinin təmin edilməsi şərtidir. Azərbaycan Respublikasının dünya iqtisadiyyatındakı müasir y erinə birmənalı qiymət vermək çətindir. Bir tərəfdən o zəngin təbii sərvətlərə (xüsusən neft ), əmək resurslarına, münasib gücə malik istehsal potensialına malikdir, əlverişli coğrafi mövqedə yerləşir, digər tərəfdən 1990-cı illərin əvvəlində keçmiş SSRİ adlanan dövlətdə və Azərbaycanın özündə baş verən sosial, iqtisadi və siyasi proseslər təzəcə müstəqilliyini bərpa etmiş respublikamız üçün bir sıra obyektiv və subyektiv əngəllər yaratmış və nəticədə onun dünya iqtisadiyyatında tutduğu mövqe əvvəlkilərə nisbətən zəifləmişdi. Lakin görülən tədbirlər nəticəsində vəziyyət nisbətən düzəlmiş və inkişaf başlamışdır. Azərbaycanda möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev cənablarının rəhbərliyi ilə uğurla aparılan iqtisadi islahatlar artıq öz müsbət nəticəsini göstərir. Bu isə ilk növbədə ÜDM-un artması və xalqın maddi rifahının yaxşılaşmasına səbəb olmuşdur. 1995-
ci ildən sonra iqtisadiyyatdakı geriliyin dayandırılması Ümumi Daxili Məhsul haqqında (ÜDM) Azərbaycan Dövlət Statistika komi təsinin məlumatlarından da aydın görünür. (bax cədvəl 22). Cədvəl 22 1990-2000- ci illərdə Azərbaycan Respublikasının ÜDM-i və onun dəyişməsi
340 İllər Cəmi Bir nəfərə düşən ÜDM-un ke çən ilə nis bəti -%- lə (müqayisəli qiy mətlər- lə) milyard manat mln ABŞ dollar manatla ABŞ dolları ilə 1990
1,5 2443,2
207,6 346,3
88,3 1991
2,7 703,1
373,6 98,3
… 1992
24,1 1309
3318,6 180,4
… 1993
157,1 1326,9
21302,0 179,9
76,9 1994
1873 1629,3
250568, 4 217,9 80,3 1995
10669,0 2415,2
1410329 ,3
319,3 88,2
1996 13663,2
3180,8 1787651
,6 416,2
101,3 1997
15741,4 3960,9
2045968 ,1
513,2 105,8
1998 17203
4446,6 2207506
,7 570
110,0 1999
18875,4 4583,6
2400595 ,2
583 107,4
2000 21939,2
5267,8 2972940
,2 664
109,5
Müqayisəli qiymətlərlə hesablandıqda da iqtisadiyyatdakı geriliyin 1995- ci ildə başa çatdığı təsdiq edilir (bax cədvəl 23). Lakin göründüyü kimi, xalq təsərrüfatının bütün sahələrində istehsal ritmi
341 bərpa olunmamışdır. 2000-ci ildə əldə edilən Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) həcmi 1989-cu ildəki ÜDM-nun 56,5%-nı təşkil etmişdir. Emal sənayesinin inkişafı da qənaətbəxş hesab edilə bilməz. Bir sıra inkişaf parametrlərinə görə Azərbaycan Respublikası inkişaf etməkdə olan ölkələr qrupuna daxil edilə bilər.
ÜDM- in real səviyyəsi 1990
88,3 1991
87,7 1992
67,9 1993
52,2 1994
40,8 1995
33,7 1996
34,1 1997
41,4 1998
47,8 1999
49,1 2000
56,5
Azərbaycan Respublikasının özünəməxsus sosial-iqtisa-di inkişaf modeli vardır. Bunun başlıca səbəbi də odur ki, respublikamız uzun illər boyu keçmiş SSRİ adlanan imperi-yanın tərkibində olub və
342 burada baş verən proseslərin təsiri altında fəaliyyət göstərib. Məlum olduğu kimi keçən əsrin 30-cu illərinin başlanğıcından 80-ci ilin lap axırlarına qədər SSRİ-də bürokratik idarəetmə sistemi hökm sürürdü və sosial-
inkişaf modelinin əsasını təsərüffat fəaliyyətinin direktiv planlaşdırılması təşkil edirdi. Bu cür sistemin neqativ cizgiləri və cə- hətləri 1960-1980-cı illərdə nisbətən zəifləsə də dövlət iqtisadiyyatının böhran vəziyyətini düzəldə bilmədi. Ona görə ki, respublikamızın da daxil olduğu SSRİ iqtisadiyyatında böhran sistem şəkli almışdı. 1980- ci illlərin axırında vəziyyəti xilas etmək üçün bazar sisteminə keçid başlandı və SSRİ-nin dağılmasından sonra bu keçid Azərbaycan Respublikası iqti-sadiyyatının tranformasiya etməsində həlledici amil rolunu oynadı. Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatına keçid də SSRİ dağıldıqdan və müstəqilliyimiz bərpa edildikdən sonra –1992-ci ildən başladı. 1992-1995-ci illərin əsasən radikal xarakter daşıyan islahatları getdikcə bazar strukturlarının intensiv meydana gəlməsi ilə əvəz olunmağa başlandı. Dəyişikliklər birinci növbədə dövlətin iqtisadiyyatdakı rolunda baş verdi. Bu dəyişiklikləri dövlətin rolunun azaldılması kimi səciyyələndirmək olmaz. Bazar iqtisadiyyatı modeli ilə əsrlərlə fəaliyyət göstərən ölkələrdə də dövlətin rolu həmişə güclü olub. Lakin bu gücün həyata keçirilməsi üsulları başqadır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət öz gücünü əsasən iqtisadi və tərbiyəedici üsullarla həyata keçirir. 1992-ci ildən başlayaraq keçid döv
rü adlanan dövrdə də Azərbaycan bu yolla getməyə çalışmış və müəyyən mənada ləngimələr baş versə də maliyyə sferasında sabitləşmə əldə edilmiş, özəlləşdirmənin birinci mərhələsi başa çatmış, ikinci pillə isə davam etdirilir, bazar strukturları yaradılıb, dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiya prosesi normal gedir. Tədqiqat göstərdi ki, bu dövrdə makroiqtisadi göstəricilər MDB ölkələrinin hamısında aşağı düşmüşdür (əyanilik üçün 24 saylı cədvəldə 1990-2000-ci illərdə ÜDM-nun indeksi yaxın (MDB) və bir neçə uzaq xarici ölkər üzrə göstərilmişdir).
343
Cədvəl 24 Azərbaycanda və bir neçə xarici ölkələrdə Ümumi Daxili Məhsulun indeksi (1990=100) Ölkələr Cəmi ---------------------------- ------ İLLƏR Adam başına --------------------------------- - İLLƏR 199
5 199
8 199
9 200
0 199
5 199
8 199
9 2000
Azərbayca n 42 49, 2 52,8 58, 7 39
45 51,9 57,2 Rusiya 62
58 59
…. 62
58 60,0 …
Ermənista n 53 62 64
… 50
58 60,0 …
Belorusiya 65 80
83 … 64 80 85,0 …
Qazaxısta n 61 62 63
… 52
66 70,0 …
Qırğızısta n 61 61 63
… 49
57 57,0 …
Moldova 68
61 58
… 58
60 57,0
Tacikistan 58 52
53 … 55 47 49,0 …
344 Özbəkista n 81 91 95
… 73
77 80,0 …
Ukrayna 48
41 45
…. 48
42 42,0 …
Türkiyə 117
138 … ….
107 122 …
… ABŞ
111 127 …
… 105
114
Fransa 105 113
103
109
Almaniya 108 115 …
…. 105
111 … … Yaponiya 107 109 …
…. 106
107 … … Hindistan 129 154
…. 117
135
Çin 176 227 230
166
207 220
İtaliya 106 110 …..
105
110 …
Keçid dövründə sanballı əhəmiyyətə malik olan nəticələr əldə edilmişdir. Bunlardan idarəetmənin planlı sistemindən imtina edilməsini, müəssisələrin dövlət tərəfindən sərt şaquli struktur üzrə idarə olunması sisteminin dağılmasını göstərmək olar. Bunun əvəzində hazırda müəssisələr arasında üfiqi istehsal əlaqələri meydana gəlmiş və onların dövlətlə münasibətləri əsasən iqtisadi üsullarla tənzimlənir. Qiymətlərin liberallaşdırılması münasib bazar şəraiti yaradıb. Xarici iqtisadi fəaliyyətin liberallaşdırılması sahəsin- də də müəyyən iş həyata keçirilib. Bunun nəticəsində daxili və xarici tica
rət qiymətləri arasındakı fərq tənzimləndirilmiş və daxili bazarda mal qıtlığı aradan götürülmüşdür. İnformasiya sahəsində yaxşı nəticə- lər əldə edilmişdir, maliyyə sabitliyi bərqərar olmuşdur. Özəlləşdirmə həyata keçirilir. Lakin proses başa çatmasa da ÜDM-da qeyri – dövlət strukturunun payı artır (2000 ildə –64%).
Azərbaycan Respublikasında bazarların demək olar ki, bütün növləri yaranmışdır. İndi respublikada əmtəə, xidmət, əmək, kapital, kredit, hərəkət etməyən (daşınmaz) əmlak bazarları formalaşmış və müəyyən səviyyədə fəaliyyət göstərirlər. Bank üzəridə dövlətin monopoliyası zəifləmişdir. Dünyanın qabaqcıl ölkələrində fəaliyyət
345 göstərən bank və maliyyə sistemlərinə uyğun bank və maliyyə sistemləri yaradılır. Ümumiyyətlə götürdükdə Azərbaycan Respublikası Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) ölkələrində olduğu kimi bazar iqtisadiyyatına keçidin ilk pilləsindədir. Mütəxəssislərin, iqtisadçıların, ekspertlərin bu sahədə müxtəlif fikirləri olsa da göstərmək lazımdır ki, sosial bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü nisbətən uzun çəkəcək. Bu nun obyektiv və subyektiv səbəbləri olsa da başlıca səbəb respublika nın uzun illər ərzində keçmiş SSRİ tərkibində olması və idarəetmənin bütün pillələrində fəaliyyət göstərən yaşlı nəslin psixologiyasında keçmiş idarəetmə sisteminin kök salmasıdır. Hazırkı dövrdə Azərbaycanın iqtisadiyyatında dövlətin rolu güclü olmaqda davam edir. Müstəqilliyimizin 10 ili ərzində belə olub və görünür qeyri-müəyyən vaxta qədər bu davam edəcək. Təcrübə göstərir ki, respublikamızın özündən asılı olmadan düşdüyü sosial- iqtisadi və siyasi mühitdə iqtisadiyyata güclü və məqsədyönlü təsir göstərə bilən dövlətin olması zəruridir. Dövlət istehsalın məqsədyönlü inkişafında, yeni iş yerlərinin yaradılmasında, sosial məsələlərin həllində, investisiyanın aparıcı sahələrə yönəldilməsində aparıcı və həlledici rol oynayır. Təcrübə də bunu sübut edir. Respublikamızda Dövlət Büdcəsi kəsirinin 1994-cü ildəki 9,4%-dən 2000-ci ildəki 1%-ə qədər azaldılmasını dövlətin iqtisadiyyatdakı rolunun nəticəsi kimi hesab etmək olar. Nəticənin hansı yollarla əldə edilməsi məsələsi ayrıca bir tədqiqat obyekti olduğuna görə kitabda nəzərdən keçirilmir. Bu gün respublikanın xalq təsərrüfatı keçid dövrünün və eyni zamanda bazar iqtisadiyyatının çoxukladlı pilləsindədir. Belə iqtisadi şəraitdə əmtəə istehsalçıları arasındakı qarşılıqlı münasibət dəyər qanunu, tələb, təklif, rəqabət üzərində – yəni yeni istehlak münasibətləri və prinsipcə yeni idarəetmə şəraitinə uyğun qurulmalıdır. Bundan sonra yaranacaq sosial iqtisadi və siyasi mühit köhnə üsuli-idarənin dəyişməsini labüd tələb edə bilər. Belə olan halda iki istiqamətdə təkmilləşmə aparılmalıdır: birincisi, dövlətin iqtisadiyyatdakı rolu op-
346 ti mallaşdırılmalı və ikincisi, iqtisadi və sosial inkişafın yeni, daha mütərəqqi olan sosial yönümlü yollarına üstünlük verilməlidir. Ölkələrin iqtisadi inkişafına qiymət verərkən beynəlxalq təşkilatlar bir sıra göstəricilərdən istifadə edirlər. Dünya miqyasında iqtisadi inkişafa qiymət verərkən Beynəlxalq təşkilatlar ölkələrin istehs al etdikləri Ümumi Daxili Məhsulun əsas sahələr üzrə strukturunu öyrənirlər. Bu zaman ÜDM üç mənbə-kənd təsərrüfatı, sənaye, xidmət –üzrə təhlil edilir və müvafiq nəticələr çıxarırlar. Üç mənbə ilə təhlilin əsasında sənayeləşmə və sənayeləşmədən sonra gedən proseslərə qiymət verilməsi durur. İqtisadi ədəbiyyatlarda postsənayeləşdirmə terminindən istfadə edilir. Sənayeləşmə prosesi başa çatan ölkələrdə inkişafı xarakterizə etmək üçün istifadə edilən bu terminin mahiyyəti ondadır ki, iqtisadiyyatda üçüncü bölmənin (xidmətin) xüsusi çəkisi artır, ikinci bölmə (sənaye) sabitləşir, birinci bölmənin (kənd təsərrüfatı) isə xüsusi çəkisi azalır. Dünya Bankının məlumatlarına görə ÜDM-un bu mənbələr üzrə strukturu aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (bax cədvəl 25). Məlumatlardan görünür ki, Azərbaycan Respublikasında sənaye- ləşmə prosesi davam edir. ÜDM-nin strukturunda kənd təsərrüfatının yüksək xüsusi çəkisi (22%) qalmaqdadır. Xidmətin xüsusi çəkisinin Yaponiy a dövlətində olduğu səviyyəyə çatması isə (60%) respublikamızın iqtisadiyyatında postsənayeləşmə prosesinin getməsini yox, emal sənayesinin istənilən səviyyədən aşağı formalaşmasının nəticəsidir. Postsənayeləşdirmə prosesi gedən ölkələrin tipik nümu
nələri, ABŞ, Yaponiya, Fransa kimi dövlətlərdir ki, onların ÜDM tərkibində kənd təsərrüfatı cəmi 2-4% təşkil edir.
347 ölkələr 1980
1997 UDM
UDM cəmi O cüml. mənbələr üzrə cə
O cüml. mənbələr üzrə
k/ tə- sər- rü- fatı sə na ye xid mət K/ tə- sərr ü- fatı sə- naye xid- mət Azərbayca n mü
üçün 100
X X X 10 0 22 18 60
ABŞ 100
3 33
64 10 0 3 32
65 Rusiya
100 9 54 37 10 0 7 39
54 Türkiyə
100 26
22 51
10 0 17 28 55
Fransa 100
4 34
62 10 0 2 26
71 Yaponiya 100 4
54 10 0 2 38
60 Ermənista n 100
18 58
25 10 0 44 35
20 Gürcüstan 100 24 36
40 10 0 35 35
30 Dünya
üzərində orta qiy- mət 100
7 38
55 10 0 6,7 37
56,3
348 Postsənaye ölkələrinin xarakterik cəhətlərindən başlıcası kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisinin azalmasıdır. Dünya üzrə bu xüsusi çəki 1980-cı ildə 7,7% təşkil etmişdir. 17 il ərzində kənd təsərrüfatının ÜDM-
kı çəkisi azalmış və 6,7%-ə çatmışdır. 1999-
cu ilin məlumatları göstərir ki, Azərbaycanda ÜDM-nin qu- rulu
şu nisbətən yaxşılaşır (26 saylı cədvəl). Cədvəl 26 Azərbaycan Respublikasında ÜDM quruluşunun dəyişməsi Sahələr Sahənin xüsusi çəkisi 2000-ci il 2002-ci il 1 Ümumi Daxili Məhsul istehsalı, o cümlədən sahələr üzrə 100
100 2 Sənaye 32 35
3 Kənd təsərrüfatı 18,1 17,5
4 Tikinti
4,4 5,0
5 Xidmət sahələri 45,3 42,5
6 Onlardan nəqliyyat və rabitə 14,5 15,3
7 Ticarət
6,1 6,8
8 Digər sahələr (tədarük, məlumat, mənzil, kommunal təsərrüfatları, səhiyyə, təhsil, elm, idarə, müdafiə, aksizlər və s.)
24,9
20,4
Sənayenin xüsusi çəkisi 1997-ci ildəki 18 faizdən (bax cədvəl 25) 2000- ci ildəki 32,0%-ə qədər yüksəlmişdir. Bu mütərəqqi haldır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu artım əsasən xam neftin çıxarılması hesabına baş verib. Ölkə iqtisadiyyatının inkişafında investisiyaların rolu bö- yükdür. Müstəqillik əldə etmiş Azərbaycan Respublikası üçün isə investisiya
349 qoyuluşu daha çox əhəmiyyətə malikdir. Təhlil göstərdi ki, iqtisadiyyata yönəldilən investisiya ilbəil artır. 1995-ci ildə iqtisadiyyata yönəldilən investisiyanın həcmi 544,0 milyon ABŞ dolları məbləğində olmuşdur. 2000-ci ildə məbləğ artıq 1 milyard 441,4 milyon dollar təşkil etmişdir. İqtisadiyya- ta həm daxili və həm də xarici mənbələrdən i nvestisiyalar yönəldilmişdir. Xarici investisiyaların bütün mənbələr üzrə investisiya qoyuluşundakı xüsusi çəkisi 1995-ci ildə 68,9%,1996-cı ildə 66,6%,1997-ci ildə 77,1%,1998-ci ildə-76,1%,1999-cu ildə 69,4%,2000- ci ildə isə 64,3% təşkil etmişidir(bax cədvəl 27).
ci illərdə Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatına yönəldilən investisiyanın məbləği (mln. ABŞ dolları)
İllər Bütün mənbələr üzrə investisya qoyuluşu O cümlədən Xarici investisiya Daxili investisya məbləği x. çək. % məblə ği x. çək. % məblə ği xüs. çəkisi % 1995 544,0 100 375,1
68,9 168,9
31,1 1996 932,5 100 621,0
66,6 311,5
33,4 1997 1694,5 100 1307,3 77,1 387,2 22,9
1998 1932,2 100
1472,0 76,2 480,2
23,8 1999 1571,0 100 1091,1 69,4 479,9 30,6
2000 1441,4 100
927,0 64,3
514,4 35,7
Müstəqillik illərində ölkədə yaranmış siyasi sabitlik ölkə iqtisadiyyatına investisiya yönəltmək istəyən ölkələrin sayının artmasına, coğrafiyasının nisbətən genişlənməsinə səbəb olmuşdur (bax cədvəl 28). 2000-ci ildə ölkə iqtisadiyyatına investisiya yönəldən ölkələr arasında Türkiyə, Rusiya, ABŞ, Böyük Britaniya, İran, Fransa, Yaponiya kimi ölkələr olmuşdur. Xarici investisiyalar maliyyə-kredit
350 təşkilatları vasitəsilə əsasən neftçıxarma sənayesinə yönəldilmişdir. Bun
dan başqa, investisiya birgə müəssisələrin və xarici firmaların yaradılmasına da yönəldilmişdir. 1994-2000- ci illər ərzində ölkə ərazisində fəaliyyət gös-tərən müştərək və tam xarici investisiyalı müəssisələr tərəfindən Azərbaycan iqtisadiyyatına 1237,2 milyon ABŞ dolları məbləğində vəsait qoyulmuşdur ki, bunun da 411,9 milyon dolları sənayenin inkişafına (neft sənayesindən başqa), 344,0 milyon dolları tikintiyə, 251,1 milyon dolları ticarət və xidmət sahələrinə və 131,9 milyon dolları isə nəqliyyat və rabitənin inkişafına yönəldilmişdir. Göründüyü kimi sənayeyə yönələn kapitalın dəyəri, ümumi vəsaitin təxminən 33 %-ni təşkil edir. Bu cür yanaşma sosial-iqtisadi inkişaf baxımından qənaətbəxş hesab oluna bilər. Bundan sonra, xarici investisiyaları sənayenin neftlə əlaqədar olmayan sahələrinə sərmayə qoymağa cəlb etmək üçün stimullaşdırıcı tədbirlər görülmüş və 2002-ci ildən başlayaraq emal sənayesinin üstün inkişafı dövlət tərəfindən nəzərdə tutu lmuşdur. Cədvəl 28 Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatına yönəldilən xarici investisiyalar (milyon ABŞ dolları) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Cəmi
investisiya ondan:
375, 1 620,5 1307, 3 1472,
0 1091,
1 927,0
Maliyyə (kredit neft sənayesinə) 139,
8 416,2 780,1 891,8 544,5
546,1 Birgə müəssisələr və xarici firmalar Ondan ölkələr üzrə: 14,9 102,8 330,9 460,2 210,4
118,0 Türkiyə
6,8 45,3
129,6 160,3
67,8 31,6
ABŞ 2,1
41,5 97,5
56,7 29,8
11,2
351 İran 0,9
1 2,6
40,7 9,2
2,9 Almaniya 1,2 4,2
16 2,1
6,2 1,7
Rusiya 0,7
2,3 5,5
10,3 - - Böyük Britaniya 0,7
0,2 47,2
47,4 48,8
6,8 Bolqarsıtan 0,1 -
- - - BƏƏ 0,7
1,7 8,0
16,6 7,6
2,8 İsveçrə 1,2 3,9
9,5 - - - Macarıstın - 0,1
- - - - İspaniya 0,1 0,4
1,5- - - - İrlandiya - 0,5
2,3 - - - Hindistan - 0,2
- - - - Fransa
- - - - 25,4
39,3 Sinqapur - -
7,6 - - Yaponiya - - - - - 16,4 Sair ölkələr 0,4 0,5
7,5 118,5
18,5 5,3
Hər bir ölkədə olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında da iqtisa
di inkişaf çoxlu kredit tələb edir. Müstəqillik əldə edildikdən sonra iqtisadiyyata kredit qoyuluşu hər il həyata keçirilir (bax cədvəl № 29).
Azərbaycan iqtisadiyyatına kapital qoyuluşu və müddətə görə quruluşu (milyon manat)
1995 1996 1997
1998 1999
2000 İqtisadiyyata kredit qoyulu- şu
(cəmi) (mln. man) o cümlədən:
14489 96
18197 15
20419 67
21336 04
22155 00
23218 00
352 Qısamüddətli kre
ditlər (mln. man.)
12648
30
16758 04
19010 83
20876 61
48050 0
16720 00 Yekuna görə faiz lə (%)
87,3
92,1
93,1
97,8
97,5
72,0
Uzunmüddətli kre-
ditlər (mln. man.)
18416
6
14391 1
14090 4
45923 55000
64980
0 Yekuna görə faizlə (%)
12,7 7,9
6,9
2,2
2,5
28,0
Təhlil göstərir ki, kredit qoyuluşunun ümumi həcmi ilbəil artır. İqtisadiyyata təsir etməsi baxımından kreditin müddətinə görə strukturunun böyuk əhəmiyyəti vardır. Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatına qoyulan kreditlərin çox hissəsi qısamüddətli kreditlərdir. 1995-2000-ci illərdə bu sahədə müəyyən irəliləyişlər görünür. Uzunmüddətli kreditlərin xüsusi çəkisi 2 dəfədən çox artmışdır. Lakin buna baxmayaraq 2000-ci ildə qısamüddətli kreditlərin xüsusi çəkisi yüksək olaraq qalmış və 72% təşkil etmişdir. İqtisadiyyatın optimal inkişaf etdirilməsi gələcəkdə uzunmüddətli kredit qoy uluşları həcminin artırılmasını tələb edir. Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən son-ra bazar iqtisadiyyatına keçid istiqamətində işlər bir sıra istiqamətlərdə aparılır. Əsas fikir verilən məsələlərdən biri mülkiyyətin formasının dəyişdirilməsi olmuşdur. Bu sahədə görülən işlər öz nəticəsini kəmiyyət cəhətdən vermişdir və Dövlət Statistika Komitəsinin verdiyi məlumata görə Dövlət sektorunda işləyənlərin sayı ilbəil azalır və əksinə, qeyri-dövlət bölməsində çalışanların sayı artır. 2000-ci ildə iqtisadi fəal əhalinin işləyən hissəsinin cəmi 34,5 % dövlət bölməsində çalışmışlar. Müvafiq olaraq iqtisadi fəal əhalinin işləyən hissəsinin 65,5%-i qeyri-dövlət bölməsində işləmişlər. Müqayisə üçün
353 qeyd edək ki, 1990-cı ildə iqtisadi fəal əhalinin 70%-dən çoxu dövlət sektorunda çalışırdı (bax cədvəl 30).
Ölçmə vahidi 1990
1995 2000
İqtisadi fəal əhalinin işləyən hissəsi Min nəfər %
3703,4 100
3613,0 100
3704,5 100
O cümlədən - - - - Dövlət sektorunda Min nəfər
2618,9 2027,2
1278,2 Xüsusi çəkisi % 70,7
56,1 34,5
Qeyri– dövlət
sektorunda Min
nəfər 1084,5
1585,8 2426,3
Xüsusi çəkisi % 29,3 43,9 65,5
Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|