Aqrar sektorda uçotun təşkili və alternativ maliyyələşmə
Faizsiz maliyyə məhsulları
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Özəl mudarəbə
- Müştərək mudarəbə
- 7.3. Muşarakə
- Muşarəkəyi-mutenasika
- Muşarəkəyi-mutenasikanın izahı üçün tərtib
- 7.4. Murabaha
|
7. Faizsiz maliyyə məhsulları
Faizsiz Bankçılıq (interest-free banking) kimi tanınan maliyyə institutları tarix boyu mövcud olan ənənəvi banklardan fərqlənirlər. Bu fərqliliyin əsas cəhətini qısaca olaraq Faizsiz Bankların istənilən maliyyə xidmətlərində faiz kimi meydana çıxa biləcək əməliyyatların aparılmaması kimi xarakterizə etmək olar. Amma onu da qeyd edək ki, Faizsiz Bankçılığın təməli sayılan nəzəri məsələlərdə “faiz” və “gəlir”-ə yanaşma müasir ənənəvi bank sisteminin meydana gəlməsinin vətəni sayılan Qərbin iqtisadi fikir nümayəndələrinin baxışlarından köklü şəkildə fərqlənir. Bu baxımdan da mövcud Faizsiz Bankların fəaliyyət prinsipləri özünəməxsus konseptual əsaslara malikdir.
27 7.2. Mudarəbə Mudarəbə 8 - bir tərəfdən sərmayənin (maliyyə vəsaitinin) digər tərəfdən isə əməyin (innovasiya, ixtira, xüsusi layihələr, işgüzarlıq bacarığı) iştirak etdiyi ortaqlıq növüdür. Bu razılaşmaya əsasən əmək sahibi olan şəxs sərmayəçi tərəfindən ona verilən maliyyə vəsaitini işlətmək və idarə etmək hüququna malik olur. Təbii ki, belə bir ortaqlıq razılaşmasında sərmayədar pulu ilə iştirak etdiyi üçün onun şirkətdəki payı qoyduğu vəsaitin həcmi ilə ölçüldüyü halda, mudaribin (yəni, əməyi ilə çıxış edən şəxs) şirkətdəki payı onun bu işə çəkdiyi əməyin dəyəri ilə qiymətləndirilir. Bu səbəbdən də hər iki tərəf mudarəbə üzrə işgüzar fəaliyyətə başlamazdan əvvəl öz aralarında əldə ediləcək gəlir üzrə faiz dərəcələri ilə pay müəyyənləşdirirlər. Məsələn, sərmayəçi 60%, mudarib 40% və ya sərmayəçi 50%, mudarib 50% kimi şəklində razılaşa bilərlər. Bütün bu bölgülər işin quruluşundan, həcmindən və digər göstəricilərdən asılıdır. Əlbəttə ki, razılıqla əldə olunmuş faiz dərəcələri xeyirlə yanaşı ziyana ortaqlığı da özündə əks etdirir. 9
Qeyd edək ki, mudarəbə üzrə aparılan bank fəaliyyət növü özlüyündə iki hissəyə ayrılır. Özəl mudarəbə və müştərək (şərikli) mudarəbə. Özəl mudarəbə dedikdə burada sərmayəçi əmək sahibi ilə əmək- daşlığa başlayarkən onun qarşısında bir sıra şərtlər qoyur. Məsələn, bu fəaliyyət növünə görə sərmayəçi mudaribdən pulu yalnız bu bölgədə, bu sahədə, bu biznes növündə işlətmək barəsində şərtlər qoya bilər. Belə ki, mudarəbədə əmək sahibi hər hansı bir layihə (biznes plan) hazırlayaraq sərmayədarın yanına gəlir. Onunla razıla-
8 Prof. Dr.Abdulaziz Bayındır/Ticaret ve Faiz, İstanbul – 2007, səh.261 9 Meybullayev Məhəmmədhəsən Xanlar oğlu İslam İqtisadiyyatı // monoqrafiya, Ünsiyyət nəşriyyatı, Bakı – 2001, səh. 188-200;
28 şır və sərmayəçinin ona təqdim etdiyi maliyyə vəsaitini əldə edərək həmin pulun idarə edilməsində tam səlahiyyət əldə edir. Amma özəl mudarəbə də mudarəbə fəaliyyətinin bir forması olmasına baxmayaraq burada sərmayədar layihələrin hazırlanmasın- da mudaribə təsir etmək və istiqamətlər vermək kimi imkanlara ma- lik olur. Mudarəbə əqdləri ümümi olaraq aşağıdakı şərtlər olduğu halda düzgün sayılır: 1. Sərmayənin pul şəklində və nəğd olması; 2. Əqd bağlanan vaxtı sərmayənin məbləği razılaşdırılmalı və onun mudaribə təqdim edilməsinin dəqiq vaxtının təsbit olunması; 3. Əldə ediləcək qazancın hər iki tərəf arasında bölgüsünü göstərən açıq-aydın bir meyarın müəyyənləşdirilməsi (məsələn, üçdə bir, ikidə bir, 40% və s.); 4. Hər ik tərəfin gəlir həddinin əvvəlcədən müəyyənləşdirilməsi; 5. Əmək sahibinə veriləcək payın mütləq əldə edilmiş gəlirdən olması. 10
Mudarəbə əqdlərində bir qayda olaraq iki tərəf iştirak edir. Bu tərəflər hüquqi formalarından, təşkilati quruluşundan, ictimai mövqe- yindən asılı olmayaraq (hüquqi şəxs, fiziki şəxs, əmanətçi, bank və s.) Rabbul-mal və Mudarib olaraq iki subyektə ayrılırlar. Burada rabbul-mal sərmayə sahibinə yəni investora (sərmayəçi- yə) deyilir. Mudarib isə təşəbbüskar, əmək sahibi quruma, şəxsə verilən addır. Bizim hal-hazırda mövzumuz faizsiz bankçılığa həsr edildiyi üçün burada mudarib kimi əsas olaraq Faizsiz Banklar nəzərdə tutu- lur.
10 Yrd. Doç. Dr. İsmayıl Özsöy/Özəl Finans Kurumları, İstanbul, 1997, səh 133
29 Bu səbəbdən də burada özəl mudarəbədə rabbul-mal qismində çıxış edənlər əsasən Faizsiz Banklarda özəl mudarəbə prinsipləri üzrə sərmayə hesabı açan istənilən şəxs nəzərdə tutulur. Qeyd edək ki, özəl mudarəbə prinsipləri üzrə banka sərmayə qoyan pul sahibi bankın yalnız müəyyən bir layihəsinə ortaq olur. Onun vəsaiti bankın digər layihələrinə və fəaliyyət sahələrinə cəlb edilmir. Belə olduğu halda sərmayəçinin gəlirləri də yalnız bankla razılaşdırılmış mövcud layihə çərçivəsində müəyyənləşdirilir. Özəl mudarəbə yolu ilə həyata keçirilən fəaliyyəti aşağıdakı praktiki misalda daha aydın izah etməyə çalışaq. Məsələn, A şirkətinin sahibi faizsiz bankçılıq fəaliyyətini həyata keçirən B bankında özəl mudarəbə üzrə sərmayə qoymaq istəyir. Bu halda o, banka gələrək onunla danışıqlar aparır və bildirir ki, onun verdiyi 100.000 manat maliyyə vəsaiti Yevlax rayonunda, tomat istehsalı sahəsinə qoyulsun. Həmçinin, əldə ediləcək gəlirin 40%-ni banka verəcəyi, 60%-ni isə özünə götürəcəyi ilə bağlı razılaşırlar. Bank da həmin vəsaiti işlədir. Nəticədə bir ilin maliyyə hesabatlarına görə 1000 manat mənfəət əldə edilməsi müəyyənləşdirilir. Bu halda A sərmayədar 1000 manatın 60%-i olan 600 manat pulu, bank isə 1000 manatın 40%-i olan 400 manat pulu götürür. Digər bir hala görə tomat şirkəti zərərlə işləyərək maliyyə ilinin sonunda 1000 manat ziyan edildiyi müəyyənləşdirilir. Belə olduğu halda sərmayədar pulunun bir hissəsini itirir, bank isə bu iş üçün sərf etdiyi əməyi itirir.Yəni, bu halda bank heç bir maliyyə məsuliyyəti daşımır. Çünki layihə və istiqamət sərmayəçi tərəfindən müəyyənləş- dirildiyi üçün burada mudarəbə qismində çıxış edən bank artıq “özəl işçi” vəziyyətinə düşür. Bu məsələnin İslam fiqhində daha geniş iza- hı olduğu üçün burada bu məsələni qısaca izah etməklə kifayətlən- dik. Bu mövzunu ümumiləşdirsək qısaca olaraq özəl mudarəbədə xeyir və zərərin bölgüsünü aşağıdakı kimi sistemləşdirə bilərik:
30 a) Xeyir olduğu halda (yəni, işdən mənfəət əldə edildikdə): Bank ilə sərmayə sahibi arasında əvvəlcədən müəyyən edilmiş faiz və digər göstəricilər nisbətində bölgü aparılır; b) Xeyir və zərər birbirinə bərabər olduğu halda: Sərmayə öz sahiblərinə olduğu kimi geri qaytarılır. Gəlir olmadığı üçün də bank da bir şey əldə etmir; c) Zərər olduğu halda: Layihənin həyata keçirilməsi nəticəsində dəymiş bütün maddi ziyan sərmayə sahibi tərəfindən ödənilir və bank buna qarışmır. Bank sadəcə olaraq özünün işçiləri ilə çəkdiyi əməyə görə ziyan çəkmiş olur. Müştərək mudarəbə - faizsiz bank sektorunun geniş istifadə etdiyi maliyyə alətlərindən biridir. Bankın bu növ fəaliyyət prinsiplə- rinə əsasən faizsiz qurum əmanətçilərdən və sərmayəçilərdən maliyyə vəsaitlərini toplayaraq iş adamlarına, təşəbbüskarlara təqdim edərək həmin vəsaitlərin səmərəli şəkildə istifadəsini təşkil edir. Göründüyü kimi bank ona vəsait qoyan əmanət sahibləri və sərmayəçilər qarşısında mudarib kimi çıxış edir. Vəsaitin işlənməsi, idarə edilməsi və gəlirli sahələrə yatırılması məsələlərində sərmayə sahibləri qarşısında öhdəlik götürür. Amma, burada özəl mudarəbədən fərqli olaraq bank əmanətçilərdən toplanmış maliyyə vəsaitlərini özü deyil, mudarib sifətində çıxış edən üçüncü bir iştirakçıya təqdim edir. Yəni, bank həmin vəsaitləri sahibkarlara, biznes təşəbbüsündə olan şəxslərə təqdim edir. Belə olduğu halda bank sərmayədarlarla sahibkarlar arasında vasitəçiyə çevrilir. Lakin, bu heç də bankın səlahiyyətlərinin və məsuliyyətinin azalması demək deyildir. Əslində başqasının vəsaitini işlədən bank bir tərəfdən sərmayə sahibləri ilə müqavilə bağlayan zaman mudarib qismində çıxış etdiyi halda digər tərəfdən sahibkarlarla toplanmış vəsaitlərin istifadəsi üzrə müqavilə bağlayanda rabbul-mal (sərmayə sahibi) qismində çıxış edir. Bunu aşağıda göstərilən sxem 1-də daha aydın təsvir etmək olar:
31 Sxem 1. Mudariblər üzrə pul hərəkəti.
1. Rabbul-mal (əmanət sahibləri və ya sərmayədarlar) sahibləri öz vəsaitlərini faizsiz banklara təqdim edirlər. 2. Birinci mudarib: burada bank sərmayəçilər qarşısında muda- rib qismində çıxış edərək onların maliyyə vəsaitlərini toplayır. Eyni zamanda bank əldə etdiyi sərmayəni üçüncü bir tərəf olan sahibkarla- ra və biznes təşəbbüsündə olan şəxslərə təqdim edir. 3. İkinci mudarib: burada sahibkar ikinci mudarib qismində çıxış edərək bankdan təqdim edilmiş layihəyə uyğun olaraq müəyyən məbləğdə vəsaiti alır. Qeyd edək ki, bank ilə iş adamı arasında mudarəbə aktı layihənin həcminə və xüsusiyyətinə uyğun olaraq əvvəlcədən razılaşdırılmış pay hissəsi bölgüsü (faizlə və ya hissə bölgüsü) əsasında həyata keçirilir. Qeyd edək ki, bank maliyyə vəsaiti əldə etmək üçün sahibkarlar- dan, təşəbbüskarlardan daxil olmuş çoxlu sayda layihələri dərindən qiymətləndirir. Bunun üçün bankın səriştəli mütəxəssisləri layihələ- rin rentabelliyini, reallığa uyğunluğunu, xərclərin qənaətliyini, tərtib edilmiş biznes planların qoyulmuş tələblərə uyğunluğunu və müraciət edən şəxslərin etibarlılıq dərəcəsini peşəkarcasına yoxlayır- lar. Ciddi seçim prosesinə söykənən prosedurlardan keçən layihələr maliyyələşdirilmək üçün bankın rəhbər orqanlarına təqdim edilir. Maliyyə ayrılmış layihələrinin icrası prosesində isə bankın əməkdaş- ları işin gedişatını izləyərək mütəmadi olaraq lazımi məsləhətləri və texniki yardımları göstərir və baş verə biləcək hər hansı bir çətinlik- lərin ardan qaldırılmasında sahibkarla yaxından əməkdaşlıq edirlər. Birinci
mudarib Bank həm də rabbul mal
İkinci mudarib (borc alan) Sərmyə
sahibi rabbul-mal
32 Bu baxımdan bank ilk baxışdan sadəcə olaraq sərmayə sahibini vəsa- itini sahibkara təqdim etməklə vasitəçi kimi görünsə də, əslində işin ağırlığını və məsuliyyətini daşımaqla əldə edilən xeyirə ortaq olmaq hüququnu və haqqını tam olaraq qazanmış olur. Müştərək mudarəbənin aparılması ilə bağlı sadə bir misal gətirək. A bankı 10 nəfər şəxsin hərəsindən 100 manat olmaqla əmanət toplayır. Bu da ümumilikdə 1000 manat pul edir. Bank bu əmanətləri toplayan zaman sonda əldə ediləcək gəlirdən pul sahiblərinə 50%, banka 50 % verilməklə əvvvəlcədən razılaşma həyata keçirir. Sonra ona müraciət edən 5 firma və təşəbbüskarın layihələrini qiymətləndi- rir. Nəticədə qərara gəlir ki, 2 layihənin, hərəsinə 500 manat olmaqla pul versin. Həmin işadamlarının hər biri ilə razılaşmaya əsasən görülən işin sonunda gəlir olduğu halda bank 60%, mudarib (iş adamı) isə 40%-ə sahib olacaqdır. İlin sonunda hesablamalara görə hər müqavilə üzrə 100 manat gəlir (vergi, əmək haqqı və s.çıxılmaqla) əldə edilmişdir. Sonda bank hər layihə üzrə müqavilə prinsiplərinə uyğun olaraq (100 manatın 60%-i=60 manat) 60 manat olmaqla ümumilikdə iki sahibkardan birlikdə 120 manat pul alır. Sonra əldə edilmiş 120 manat gəliri sərmayəçilərlə əvvəlcədən razilaşdırılmış 50%-50% prinsipinə uyğun olaraq bölüşür. Yəni, 120 manat vəsaitin 60 manatı banka, 60 manatı isə sərmayəçilərə təqdim edilir. Sərmayəçilərin sayının da 10 nəfər olduğunu və onların da ümumi qoyulan məbləğdə eyni paya malik olduqlarını da nəzərə alsaq, onda 60 manat pulu da 10 nəfər arasında bölərək, hər əmanətçiyə 6 manat pul vermiş oluruq. Bu misalımız ümumi xarakter daşıyır. Çünki, real həyatda sərmayə-bank-sahibkar arasında razılaşmalar və gəlirlərin bölgü- sündə hesablamalar daha mürəkkəb ola bilər. Faizsiz bankçılıqda mudarəbə əməliyyatları daha dərin və mürək- kəb iş sisteminə malikdırlər. Lakin, bu kitabda həmin məsələlərin
33 tam izahı qarşıya məqsəd qoyulmadığı üçün müəyyən təsəvvürlərin yaranması ilə kifayətlənirik.
Yuxarıda biz mudarəbə haqqında qismən də olsa, məlumat verdik. Burada isə Faizsiz bankçılıqda daha çox istifadə olunan muşarakə barəsində söhbət açacağıq. Muşarəkə mahiyyət etibarilə birgə, yəni ortaqlıq prinsiplərinə əsaslanan şirkətin qurulması, biznes fəaliyyətinin həyata keçirilməsi və hər hansı bir kommersiya layihəsinin həyata keçirilməsini ehtiva edir. Qeyd edək ki, faizsiz bankların mudarəbə yolu ilə həyata keçirdikləri maliyyə əməliyyatlarında əgər bir tərəf pul sahibi, digər tərəf isə biznes layihəsi olan təşəbbüskar, sahibkar iştirak edirdisə, müşarakədə isə konkret bir layihənin həyata keçirilməsi məqsədilə hər iki tərəf də öz maliyyə vəsaiti ilə iştirak edir. 11
müştəri öz layihə təklifini hazırlamaqla yanaşı özünün maliyyə im- kanlarını da nəzərə alır. Müşarakə üzrə həyata keçirilən əməliyyatlar- da müştəri (sahibkar, biznes təşəbbüsündə olan şəxs) layihəni banka təqdim edir və danışıqlar əsasında iqtisadi fəaliyyətin mükafatı kimi sonda əldə ediləcək gəlirdə öz hissələrini müəyyənləşdirirlər. Qeyd edək ki, bu sövdələşmədə müştəri işin həyata keçirilməsi üzrə hüquqi, təşkilatı məsələlərin də həllini öz üzərinə götürür. Bu səbəbdən də çox zaman müştəri müştərək biznesdən əldə edilmiş gəlirdən daha çox pay əldə etmək imkanı qazanır. Bununla yanaşı əgər, müştəri biznes layihəsində öz biliyi və bacarığı ilə işçi kimi də çalışırsa, bu zaman onun (bu çox adam da ola bilər) əmək haqqısı da
11 Meybullayev Məhəmmədhəsən Xanlar oğlu İslam İqtisadiyyatı// monoqrafiya. Ünsiyyət nəşriyyatı
34 müəssisənin xərclərinə salınır. Məhz bütün xərclər ödənildikdən sonra əldə olunan mənfəət şərik tərəflər arasında müqavilə üzrə razılaşdırılmış paylara uyğun olaraq bölünür. Bununla yanaşı həyata keçirilən iqtisadi fəaliyyətin uğursuzluqla nəticələnməsi halında ziyanın həcmi müəyyənləşdirilir və hesablan- mış məbləğ muşarəkə əməliyyatında iştirak edən tərəflər arasında öz hissələrinə uyğun olaraq bölünür. Bunu misalda belə izah etmək olar. A firması Göyçay rayonunda beynəlxalq standartlara cavab verən yeni bir zavod tikmək istəyir. Zavodun da dəyəri 10 mln. manatdır. Həmin obyektin tikintisi üçün layihələr Faizsiz Banka təqdim olunur. Bankın mütəxəssisləri layihəni qiymətləndirir və nəticədə muşarəkə prinsipləri əsasında bu layihəyə 4 mln. manat maliyyə vəsaiti yatırılması qərara alınır. Bankla A firması arasında müqavilə bağlanır. Bu müqaviləyə əsasən də müştəri şirkət öz tərəfindən layihəyə 6 mln. manat pul qoyur və bütün təşkilati, hüquqi məsələrin həllini öz üzərinə götürür. Buna gərə də müştəri muşarəkə üzrə gəlirdə 70% hissəyə malik olur. Bank isə 4 mln. manat pulun verilməsini öhdəsinə götürməklə yanaşı, iş prosesində mütəmadi olaraq müasir təcrübəyə əsaslanan idarəetmə təlimatlarını şirkətə təqdim edir. Bu səbəbdən də Bank gəlirdə 30% hissə ilə razılığa gəlir. Birgə fəaliyyət nəticəsində 100 000 manat mənfəət (vergilər, işçilərin əmək haqqısı və s. çıxılmaqla) əldə olunur. Nəticədə, Bank özünün layihədəki 30% payına görə (100 000*0,30%) 30 000 manat, A firması isə (100 000*0,70%) 70 000 manat pul qazanır. Əgər, ziyan olsa idi onda dəymiş zərər hesablanaraq yenə də müqavilədə razılaşdırılmış şərtə uyğun olaraq 70%-30% tərəflər arasında bölünəcəkdir. Qeyd edək ki, muşarəkə sistemi tətbiq olunduğu müddət ərzində qurulmuş zavod hər iki tərəfinin mülkiyyəti sayılır və bir tərəfin razılığı olmadan həmin əmlakın satılmasına, hüquqi formasının dəyişdirilməsinə icazə verilmir.
35 Muşarəkə sənaye, tikinti, ticarət və son zamanlar artıq iqtisadiyyatın demək olar əksər sahələrində tətbiq olunur. Bu tip maliyyə metodu Bankı bir çox layihələrdən müxtəlif hissə payına uyğun olaraq mütəmadi pul gəlirləri ilə təmin edilməsində çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Lakin, bəzi hallarda bu müştərini qane etmir və layihəni banka təqdim edən tərəf gec-tez mülkiyyətə tam sahiblik hüququ əldə etmək istəyir. Bu səbəbdən də faizsiz bankçılıq prinsipləri üzrə fəaliyyət göstərən bir sıra qurumlarda yeni maliyyə aləti irəli sürülmüşdür ki, buna da Muşarəkəyi-mutenasika deyilir. Muşarəkəyi-mutenasika (diminishing musharaka) Azərbaycan dilinə təcümə edildikdə azalan şəriklik (ortaqlıq) mənasını verir. Adından da göründüyü kimi Bank bəzi müştərilər ilə muşarəkə prinsipləri üzrə əməliyyatlar həyata keçirən zaman bunun hansı tip muşarəkə olacağını da əvvəlcədən müəyyənləşdirir. Bu razılaşmaya əsasən Bank layihə üzrə ona aid olan payının hissə-hissə ödənilməsini müştəridən tələb edir. İlbəil Bankın gəlirdəki hissələri ödənilməklə yanaşı azalan pay üzrə faiz ortaqlığına uyğun gələn borc məbləği də ödənilir. Sonda müştəri əmlaka tam sahiblik hüququ qazanır. Bir misal olaraq bu əməliyyatı aşağıdakı kimi izah etmək olar. Yuxarıda muşarəkəni açıqlayan zaman gətirdiyimiz misala uyğun olaraq onun sonuna kimi qeyd edilən bütün əməliyyatlar burada da olduğu kimi həyat keçirilir. Amma, bir gün A firmasının rəhbərliyi Banka gələrək şirə zavodunun tamamilə onların mülkiyyətinə keçməsi istəklərini bildirir. Bunun nəticəsində Bank da layihədə payı olan 4 mln. manatı dörd ilə bölərək hər il ona 1 mln. manat məbləğin ödənilməsini A firmasına təklif edir. Nəticədə razılıq əldə olurnur. Əldə edilən mənfəətdə banka 30 000 manat ilə yanaşı (yuxarıda göstərilən 30%) 1 mln. manat da pul ödənilir. Növbəti ildə isə artıq A firması Banka pay ortaqlığı olaraq 30 000 manat ödəmir. Çünki, A
36 firmasının banka ödədiyi 1 mln.manat vəsait birgə layihədə bankın payının 4 mln.-dan 3 mln.-a (4 mln. – 1 mln.), firmanın payının isə 6 mln.-dan 7 mln.-a (6 mln.+1 mln.) yüksəlməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu səbəbdən ilbəil azalan hissə payı ilə bank 4 ildən sonra layihədən təmiz çıxır və A firması zavodun yeganə mülkiyyətçisi olmaq hüququnu qazanır. Məsələnin daha aydın izahı üçün qeyd olunan misala uyğun olaraq aşağıdakı cədvəl 7.1. tərtib olunmuşdur (bax. cədvəl1).
edilmiş cədvəl 12
A firması
Bankın payı %-lə Layihə
dən İllik
gəlir Banka
firmadan qaytarıla n məbləğ Qalıq
A firması nın payı
Layihədən gələn illik gəlir Firmada
borcun ödənilməsi nə görə artan
məbləğ Qoyulan
məbləğ 4mln.
manat 30%
30 000 manat
- 4mln.
manat Qoyulan
məbləğ – 6 mln. manat 70%
70 000 manat
- 2001
22,5% 22.500
1 mln. manat
3 mln. manat
2001 77.5%
77.500 7 mln.
manat 2002
15% 15.000
1 mln. manat
2 mln. manat
2002 85%
85.000 8 mln.
manat 2003
7,5% 7.5000
1 mln. manat
1 mln. manat
2003 92,5%
92.500 9 mln.
manat 2004
- - 1 mln. manat - 2004 100% 100.000
10 mln. manat
12 Müəllif tərəfindən tərtib olunmuş cədvəl
37 Ümumiyyətlə, faizsiz bankçılığın maliyyə alətlərindən biri olan muşarakə sərmayələrin toplanması və əməkdaşlıq çərçivəsində birgə layihələrin icra olunması baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir.
Faizsiz Bankçılıq üzrə əməliyyatlarda tez-tez rast gəlinən bu forma özünün bir sıra spesifik xüsusiyyətlərinə görə digər maliyyə xidmətlərindən fərqlənir. Murabaha – Pulun birbaşa və ya müəyyən bir vaxt ərzində hissə- hissə ödənilməsindən asılı olmayaq müştəriyə məhsulun qiyməti və üzərinə əlavə edilən qazanc barəsində ətraflı məlumat verildikdən sonra baş tutan bir sövdələşmə metodudur. 13
olmayanların işlərinin asanlaşdırılması baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bu metoda görə müştəri ona lazım olan əmtəə barəsində banka sifariş verir. Bank da müştərinin müraciətini araşdıraraq həmin məhsulun qiyməti, bankın əmtəənin üzərinə əlavə olunmuş gəliri və borcun hissə-hissə ödənilməsi şərtləri barəsində məlumat verir. Bütün bunlardan sonra əgər, müştəri bankın şərtləri ilə razılaşarsa onda hər iki tərəf arasında murabaha üzrə müqavilə bağlanılır. Bank da müştəridən aldığı sifariş məlumatları əsasında məhsulu xaricdən gətirərək müştəriyə təhvil verir. Alıcı da bankla razılaşdığı formada hissə-hissə pulunu ödəyir. Bunu praktiki bir misalla daha aydın şəkildə izah etməyə çalışaq. Məsələn, Əhməd adında diş həkimi öz şəxsi mini-klinikasını müasir avadanlıqla təmin etmək istəyir. Bunun üçün ona 5000 AZN pul lazımdır. Lakin, onun bu qədər vəsaiti olmadığı üçün Faizsiz Banka
13 Prof. Dr. Abdulaziz Bayındır/Ticaret ve Faiz, İstanbul – 2007, səh. 263
38 müraciət edir. Bank da ondan həmin avadanlığın texniki göstəriciləri haqqında məlumatı aldıqdan sonra onun alınması, gətirilməsi xərclərini müəyyənləşdirir. Nəhayət bankın nümayəndəsi müştəri ilə görüşərək avadanlığın qiymətinin 5000 AZN olduğunu və bankın da 500 AZN qazancının onun üzərinə əlavə edilməklə ümumiyyətlə, alıcının 10 ay ərzində 5500 AZN ödəyəcəyini bildirir. Əhməd də bankın bu təklifini qəbul edərək onunla murabaha müqaviləsini bağlayır. Məhsul alınaraq Əhmədə təqdim olunur. O, da öz növbəsində hər ay 550 AZN olmaqla 10 ay ərzində banka olan borcunu tam ödəyir. Əmtəələrin alınıb-satılmasında geniş tətbiq olunan bir sövdələşmə forması olan Murabahadan söhbət açmışkən malların təchizi sahəsində Faizsiz Bankların göstərdikləri digər xidmətləri də qısaca olaraq burada sadalamaq yerinə düşərdi. Bunlardan bir neçəsini aşağıda qeyd edək:
müəyyən vaxt zərfindən sonra müştəriyə təhvil verilməsini özündə ehtiva edən bir alqı-satqı formasıdır. 14
Bu alqı-satqı əməliyyatı olsa da Faizsiz Banklar tərəfindən həyata keçirilir. Çünki, Faizsiz Banklar müştərilərinə təkcə maliyyə vəsaiti verməklə məşğul olmayıb ticarət fəaliyyətini də həyata keçirirlər. Belə növ sövdələşməyə əsasən müştəri Bankın vasitəçiliyi ilə gələcəkdə istehsal olunacaq məhsulun pulunu əvvəlcədən ödəyərək onu tam şəkildə behləmiş olur. 15 İstehsalçı da əvvəlcədən müəyyən 14 Prof. Dr. Abdulaziz Bayındır/Ticaret ve Faiz, İstanbul – 2007, səh. 265 15 Qeyd: Beh – bir məhsulun və ya xidmətin əldə edilməsi üçün əvvəlcədən müştəriyə məxsusluğunu bildirən razılaşma formasıdır. Beh verən tərəf Beh olaraq təchizatçıya ümumi malın dəyərinin kiçik bir hissəni ödəyir. Lakin, bizim salamda göstərdiyimiz behlənmiş məhsul dedikdə məhsulun bütün pulunun ödənilməsini nəzərdə tutur.
39 qədər maliyyə vəsaiti əldə etmiş olur ki, bunun da nəticəsində onun işi asanlaşır. Salam üzrə həyata keçirilən sövdələşmələrdə məhsulun keyfiyyəti, istehsal tarixi, müştəriyə çatdırılması və təqdim olunması vaxtı, yeri, şəraiti, miqdarı, qiyməti barəsində müfəssəl məlumat əks olunur. Bütün bu məlumatlar hər iki tərəf arasında razılaşdırıldıqdan sonra sələm üzrə sövdələşmə hüquqi qüvvəyə malik olur. Bu kimi əməliyyatlar satıcının məhsulu təmin etməsi ilə bağlı çəkilən xərclərə maliyyə vəsaitlərini əldə etməsi, müştərinin isə alacağı
məhsulu əvvəlcədən behləməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|