Astanova charos normurodovnaning
Yüklə 286,06 Kb.
|
|
2- km ga teng. Eni bo’yidan 2— marta qisqa. Agar
8 4 bog’ning har 2m2 yeriga 1 tup kuchat to’g’ri kelsa, bog’da necha tup kuchat bor? 6) Xo’jalik 540 ga yerga ekilgan bug’doyni belgilangan vaqtda yig’ishtirishi kerak edi. Birinchi 6 kun mobaynida xo’jalik ishlari kunlik normani 5 ga oshirib bajardilar. Keyingi kunlarda esa 10 gektarga oshirib bajarildi. Belgilangan vaqtda 2 kun qolganda yig’ishtiriladigan 20 ga joy qoldi. Bug’doyni yig’ishtirishga qancha vaqt belgilangan? 7) Ishchilar brigadasi belgilangan vaqtda 400 ta detal tayyorlashi kerak edi. Birinchi 5 kun mobaynida kunlik norma 20% oshirib bajarildi. Keyingi kunlarga esa har kuni 15 tadan detal tayyorlandi. Natijada belgilangan vaqtda 2 79 kun qolganda 405 ta detal tayyorlandi. Brigada reja bo’yicha har kuni nechtadan detal tayyorlashi kerak? 8) Tosh yo’lni ta'mirlash uchun unga o’rta hisob bilan 5sm qalinlikda shag’al to’kish kerak. 40 km uzunlikdagi yo’l ta'mirlandi. Yo’lning kengligi 6m. 30 kun shag’al tashildi. Buning uchun 140 arava va avtomashina ishladi. Mashina 3t dan ortib, kuniga 5 marta, arava esa 5 ts dan ortib kuniga 2 marta qatnadi. Shag’alning 1 kub metri 1750 kg keladi. Nechta avtomashina va arava ishlagan? 9) Ikki pristandan bir-biriga qarshi ikki paroxod yo’lga chiqdi. 2 chi paroxod 1chi paroxodga nisbatan 7 soat kam vaqt yo’lda bo’lgan, lekin 1chiga qaraganda soatiga 3 km dan ortiq yurgan. Soatiga 24km tezlik bilan yurgan ikkinchi parxod yo’lga chiqqanidan 3 soat keyin paroxodlar uchrashgan. Pristanlar orasidagi masofa qancha? 10) Uchta omborda 3564 s g’alla bor. Birinchi omborda uchinchi ombordagi g’allaning 1/2 ulushiga, ikkinchi omborda esa uchinchi ombordagining 1/3 ulushiga g’alla bor. Har qaysi omborda qanchadan g’alla bor? 11) Brigada 8- ga yerdan rejada ko’rsatilganidan ortiq 2 kartoshka hosilini oldi. Natijada brigada 850 s kartoshka uchun qo’shimcha haq oldi. Bu esa rejadan ortiq olingan hosilning 1/4 bo’lagini tashkil qiladi. Agar mo’ljallangan hosil haqiqatda olingan hosilning 5/9 qismini tashkil qilgan bo’lsa, mo’ljallangan hosil qancha va haqiqatda olingan xosil qancha? 12) Dehqon fermer xo’jaligi paxta ekish uchun 10ga, g’alla ekish uchun bir qancha yer ajratdi. Agar paxta ekish uchun ajratilgan yerning 1/4 qismi g’alla ekish uchun ajratilgan 80 yerga qo’shilsa, unda g’alla ekish uchun ajratilgan yer paxta ekish uchun qolgan yerning 2/3 qismini tashkil qiladi. G’alla ekish uchun avval qancha yer ajratilgan? 13) Ikki omborda 1350 t g’alla bor edi. Birinchi ombordagi g’allaning 4/5 kismi, ikkinchi ombordagi g’allaning 1/3 qismi olib ketilganidan keyin ikkala omborda 550 t g’alla qoldi. Har qaysi ombordan qanchadan g’alla olib ketilgan? 14) Uchta traktor 58 ga yerni haydadi. Agar birinchi traktor haydagan yerining 3/4 qismi ikkinchi traktor haydagan yerining 1/2 qismiga va uchinchi traktor haydagan yerining 2/3 qismiga teng bo’lsa, har qaysi traktor qanchadan yer haydagan? 15) Ikki shahar orasidagi masofali yo’lni avtomobil uch kunda bosib o’tdi. Birinchi kuni avtomashina butun yo’lning 9/20 qismini, ikkinchi kuni birinchi kuni o’tgan yo’lning 7/9 qismini bosib o’tdi. Uchinchi kuni esa ikkinchi kuniga qaraganda 180km kam yo’l yurdi. avtomobil uch kunda xammasi bo’lib necha km yo’l yurgan? 16) Shahar matematika olimpiadasi birinchi davra qatnashchilarining 2/5 qismiga ikkinchi davraga qatnashish huquqi berildi, ikkinchi davra qatnashchilarining 3/8 qismi esa 42 uquvchini tashkil etib, ularga turli mukofotlar berildi. Olimpiadaning birinchi davrasida necha kishi qatnashgan? 17 ) O’quvchi uch haftada bir kitobni o’qib tugatdi. Birinchi haftada kitobning 2/15 qismini, ikkinchi haftada kitobning qolgan qismining 5/9 qismini o’qidi. Agar o’quvchi uchinchi haftada 52 bet kitob o’qigan bo’lsa, kitob necha betli? 81 18) Sinfda darsga kelmagan o’quvchilar kelgan o’quvchilarning 1/6 qismini tashkil qiladi. Sinfdan yana bir o’quvchi chiqib ketgach, kelmagan o’quvchilar kelgan o’quvchilarning 1/5 qismini tashkil etdi. Sinfda nechta o’quvchi o’qiydi? 19) Bir to’p gazlamaning 3/10 bo’lagi ikkinchi to’p gazlamaning 1/4 bo’lagiga teng, ikkinchi to’pning 4/5 bo’lagi esa birinchi to’pning hammasidan 2 m kam. Har qaysi to’pda necha m gazlama bor ekan? 20) Turli miqdorda yuk ko’tarish qobiliyatiga ega bo’lgan 3 ta yuk mashinasi bor. Bazadagi yukni har bir mashina yolg’iz o’zi tashiganida: birinchi mashina 10 soatda, ikkinchi mashina 12 soatda va uchinchi mashina 15 soatda tashib oladi. Bu mashinalar birga ishlaganda shu yuk necha soatda tashib olinadi? 21) Bir ishchi topshiriqni 12 kunda bajarishi kerak edi. U ish boshlagandan 4 1 3 kun o’tgach, unga boshqa bir ishchi yordamga keldi va butun ish 8 kunda bitkazildi. Ikkinchi ishchi o’zi yakka ishlaganida butun ishni necha kunda bitkaza oladi. 22) Hovuzni birinchi nasos 13— soatda, ikkinchi nasos shu 2 vaqtning 4/5 qismida to’ldira oladi. Uchinchi nasos esa ikkinchi nasosning hovuzni to’ldirish uchun sarf qilgan vaqtning 5/6 qismicha vaqt ichida hovuzni to’ldira oladi. Uchchala nasos birgalikda ishlaganida hovuz necha soatda to’ladi. 23) 20 ishchi ma'lum ishni 6 kunda tamomlashi kerak edi. Lekin ish boshlaganidan 2 kun o’tgach, 4 ta ishchi boshqa 82 ishga ko’chirildi. Ishchilar bu ishni necha kunda bitira oladilar. 24) Bir ishni birinchi brigada 12 kunda, ikkinchi brigada 16,5 kunda bajara oladi. Birinchi brigada odamlarining 2/3 qismi va ikkinchi brigada odamlarining 3/4 qismi ishga tushdi. Ular birgalikda bu ishni necha kunda bajara oladilar? 25) Oltita traktor bilan jamoa xo’jaligi yer haydashni 8 kunda tamomlashi kerak. Ish boshlangach, ikki kundan so’ng yana ikki traktor kelib qo’shildi. Barcha traktorlarning ish unumi bir xil bo’lsa, ish necha kunda tugatilgan? 26) Ikkala trubadan suv oqib kelib hovuzni 9 3 8 soatda to’ldiradi. Ikkala truba 5 soat ochib qo’yildi, so’ngra ikkinchi truba bekitib qo’yildi, birinchi truba esa hovuzning qolgan qismini 7 soatda to’ldirdi. Har bir truba yolg’iz hovuzni necha soatda to’ldira oladi? 27) Turli quvvatdagi ikki traktor 246 ga yerni haydadi. Kuchli traktor 15 kun, ikkinchisi 12 kun ishladi. Birinchi traktor ikkinchisiga qaraganda 11 marta ortiq yer haydagani 4 ma'lum bo’lsa, har qaysi traktor bir kunda qanchadan yer haydagan? 28) Do’kon umumiy massai 378kg bo’lgan 1230 bo’lak atir sovun va kir sovun olgan. Kir sovunning bir donasi 400 g, atir sovunining 1 donasi 100g Do’kon nechta atir sovun olgan? (masalani arifmetik usulda yeching) 29) Umumiy yuzi 40 ga bo’lgan 2 bo’lak yerdan 1044 t kartoshka kovlab olingan. Birinchi yerning har gektaridan 83 o’rta hisobda 270 s dan, ikkinchisidan esa 240 s dan hosil olingan. Katta yerdan olingan kartoshkani 54 t va 63 t kartoshka sig’adigan 10 ta yer to’laga saqlash uchun g’amlab qo’yilgan, yana bu g’amlanganidan 3 marta kam miqdordagi kartoshka iste'molchilarga yuborilgan. 63 t kartoshka sig’adigan yer to’laning sonini aniqlang? 30) Qizil mis, qalay va ruxdan quyilgan 1 kub m brozaning og’irligi 8688 kg. Quyma tarkibida 140 kg rux bor. 1kub dm rux 7 kg, 1kub dm qalay 7 kg 300 g, 1 kub dm qizil mis 9 kg keladi. 1kub bronza tayyorlash uchun kerak bo’lgan qalayning og’irligini aniqlang? Maxsus sirtqi bo’lim uchun matematikadan o’quv dasturi 1. So’z boshi. Mazkur dasturning maqsadi boshlang'ich ta'lim va tarbiyaviy ish mutaxasisligi maxsus sirtqi bo’limi bakalavrini boshlang’ich matematika kursining nazariy asoslari va oliy matematika qisqa kursi bilan tanishtirishdan iborat. Bu o’quv dasturi matematika o’qitishda quyidagi vazifalarni hal qilishni o’z oldiga qo’yadi: - talabalarga matematikaning dunyoqarashni shakllantirishdagi va atrof borliqni o’rganishdagi ahamiyatini ochib berish; - talabalarga boshlang’ich matematika kursining nazariy asoslarini o’rgatish, ularda boshlang’ich matematika kursini chuqurroq o’zlashtirishlari uchun zarur ko’nikma va malakalarni shakllantirish; - talabalarni oliy matematika qisqa kursi bilan tanishtirish; - talabalarni o’quv qo’llanmalari va boshqa ilmiy adabiyotlar bilan mustaqil ishlashga o’rgatish. Yuqoridagi maqsad va vazifalar matematika kursining asosiy mazmunini belgilaydi. Boshlang’ich matematika 84 kursining asosini nomanfiy butun sonlar va ular ustida amallar, miqdorlar va ularni o’lchash tashkil qiladi. Shu bilan birga algebra va geometriya elementlari ham o’z o‘rnini topgan. Son tushunchasini shakllantirish va uni kengaytirish, miqdorlar tushunchasini shakllantirish va ularni o’lchash ko’nikmalarini hosil qilish uchun talabalarning bir qator umumiy matematik tushunchalarni bilishlari va o’zlashtirishlari talab qilinadi. Bular to’plam, munosabat, funktsiya tushunchalari va mantiqiy, algebrik, geometrik tushunchalardir. Son tushunchasini kengaytirish masalasi nomanfiy butun sonlar to’plamidan kompleks sonlar to’plamigacha bo’lgan barcha sonli to’plamlarni, ularning xossalarini, har birini tashkil etuvchi sonlarning ta'rifi va ular ustida bajariladigan amallar ta'rifi bilan qonun-qoidalarni o’z ichiga oladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib matematika kursining mazmunini quyidagicha bo’limlarga taqsimlash mumkin. I. Umumiy matematik tushunchalar. II. Nomanfiy butun sonlar. III. Son tushunchasini kengaytirish. IV. Funktsiya, hosila, integral. V. Algebra va analitik geometriya elementlari. VI. Elementar geometriya elementlari. VII. Miqdorlar va ularni o’lchash. 85 Matematika kursining mazmuni:
86
87
88
89
90 tashkil topgan figuralar. Tekis figuralarning yuzalarini topish. Boshlang’ich matematika kursida ko’riladigan boshqa miqdorlar: massa, baho, vaqt, tezlik, yo’l. Ularning o’lchov birliklari va ular orasidagi aloqadorlik. Talabalarning olgan bilim va ko’nikmalariga qo’yiladigan talablar: - Chekli va cheksiz to’plamlar ustida amallar bajarishni bilish. - Berilgan moslik turini, xossalarini aniqlash, sonli funktsiyalarni tanish, to’g’ri va teskari proportsionallikni ajrata bilish. - Sodda kombinatorika masalalarini yecha olish. - Tushunchalarni ta'riflash usulini farqlay olish. - Fikrlar va predikatlar ustida logik amallarni bajara olish. - To’g’ri va noto’g’ri muhokamalarni farqlay olish. - Boshlang’ich maktabda qo’llanadigan algoritmlarni bilish, tuza olish. - Algebraik operatsiya, uning neytral, simmetrik yutuvchi elementlarini bilish. Berilgan algebraik operatsiyaga nisbatan yarim gruppa, gruppa, halqa va maydon tashkil etuvchi to’plamlarni ajrata olish. - Nomanfiy butun son tushunchasi va sonlar ustida bajariladigan amallarni to’plamlar nazariyasiga ko’ra sharhlay olish. Boshlang’ich maktab matematika darsligidagi matnli masalalarni yechishda bajariladigan amalni tanlashni asoslay bilish. - Nomanfiy butun sonlar to’plamini tuzishning aksiomatik usulini boshlang’ich matematika kursidan misollar bilan sharhlash. - Nomanfy butun sonlar ustida arifmetik amallarni yozma va og’zaki ratsional usulda bajarishni bilish. Matnli masalalarni turli usullarda yecha olish. 91 - Bo’linish alomatlarini qo’llashni bilish, sonlar EKUBi va EKUKini topa bilish, yig’indi, ko’paytma va ayirmaning berilgan songa bo’linishini bo’lishni bajarmay aniqlay olish. - Ratsional sonlar ustida amallar bajarishni bilish. - Mikrokalkulyatorda hisoblashni bilish. - Sonli va harfiy ifodalarni farqlay olish, sonli tenglik, tenglama, sonli tengsizlik, tengsizliklarni tanish, tenglama va tengsizliklarni yechishni bilish. Ularning dizyunktsiyasi va konyunktsiyasi yechimini topa olish. - Elementar funktsiyalarning nomini, tenglamasini, xossalarini bilish va grafigini yasay olish. - Eng sodda limitlarni hisoblay olish. - Funktsiyalar hosilasini olishni bilish, hosilaning geometrik va mexanik ma'nosini tushunish, hosila yordamida funktsiyani tekshirishni bilish va grafigini yasash. - Aniqmas intgrallarni topa bilish. - Aniq integralni hisoblashni bilish. Aniq integral tatbiq qilib yechiladigan masalalarni yecha olish. - Geometrik figuralarni tekislikda tasvirlay bilish, xossalarini bilish, hisoblashga doir geometrik masalalarni yecha olish. - Miqdorlarni o’lchashni bilish, matnli masalalarni yechishda miqdorlar orasidagi bog’lanishdan foydalana olish. - Matematikaning nazariy bilimlarini amaliyotga qo’llay bilish. 92 Mustaqil-nazorat ishni bajarish bo’yicha usuliy ko’rsatmalar. Bajariladigan nazorat ish daftarining yuzi quyidagicha to’ldiriladi(misol tariqasida): Boshlang’ich ta’lim va sport, tarbiyaviy ish yo’nalishi bo’yicha o’qiyotgan maxsus sirtqu bo’lim 2-bosqich “a” guruh talabasi Karimova Muyassarning matematika fanidan yozgan nazorat ishi. - Talaba uy adresi; - Ish joyi, staji; Nazorat ish daftarining birinchi betida: Variant nomeri, topshiriq nomerlari, hamda topshiriq berilishi. Daftarning keyingi betlarida har bir topshiriqning bajarilishi qayd etib boriladi. 1. Nomanfiy butun sonlar to’plamini to’plamlar nazariyasi asosida qurish. 1-topshiriq: Butun nomanfiy sonlarning yig’indisi ta’rifidan foydalanib, quyidagiarni tushuntiring: a) 4+3=7 b) 2+5=7 c) 5+0=5 Yechish: Nomanfiy sonlar yig’indisining kesishmaydigan to’plamlar birlashmasi orqali ta’rifini keltiramiz. Ta’rif: Butun nomanfiy a va b sonlarning yig’indisi deb, n(A)=a, n(B)=b bo’lib, kesishmaydigan A va B to’plamlar birlashmasidagi elementlar soniga aytiladi: a + b = n(A u B) , bu yerda n(A)=a, n(B)=b va A n B = 0. Ushbu ta’rifdan foydalanib, yuqoridagi ta’riflarni tushuntiramiz. a) 4+3=7 4 - bu biror A to’plamning elementlar soni, 3 - biror B to’plamning elementlar soni, bunda ular kesishmasi bo’sh to’plam bo’lishi kerak. Masalan, 93 A={a,b,c,d}, B={x,y,z} to’plamlarni olamiz. Ularni birlashtiramiz: A u B = {a, b, c, d, x, y, z}. Sanash yo’li bilan n(A u B) = 7 ekanini aniqlaymiz. Demak, 4+3=7. Bu o’rinda shuni ta’kidlash joizki, to’plam elementlarini tanlash ixtiyoriy bo’lishi mumkin. b) 2+5=7 2 - bu biror C to’plam elementlari soni, 5 - bu biror D to’plam elementlari soni bo’lsin. C va D to’plamlar umumiy elementlarga ega bo’lmasligi kerak. Masalan, C -birinchi tokchadagi kitoblar. Shartga ko’ra n(C)=2, ya’ni 1-tokchada 2 ta kitob bor. D - ikkinchi tokchadagi kitoblar. Bu to’plam elementlar soni n(D)=5, ya’ni 2-tokchada 5 ta kitob bor. Haqiqatda ikkala tokchada umumiy bo’lgan kitob yo’q. Ya’ni cmd = 0. 7 - bu C va D to’plamlar birlashmasidagi kitoblar soni, ya’ni n(C u D) = 7. Demak 2+5=7. Ushbu tenglik boshlang’ich sinflarda yechiladigan quyidagi ko’rinishdagi masala yechimi bo‘ladi: “Birinchi tokchada 2ta, ikkinchi tokchada 5ta kitob bor. Ikkala tokchada nechta kitob bor?” c) 5+0=5 Ushbu tenglikni nazariy to’plam nuqtai nazarida tushuntirish uchun shu tenglik yechim hisoblangan quyidagi masalani keltiramiz: “Birinchi likopchada 5 ta olma bor. Ikkinchi likopchada olma yo’q. Ikkala likopchada nechta olma bor?” 5 - bu birinchi likopchadagi olmalar soni, agar birinchi likopchadagi olmalarni A deb belgilasak, u holda n(A)=5 bo’ladi. Ikkinchi likopchadagi olmalarni B deb olsak, unda olma yo’q. Shu sababli B = 0 bo’lib, undagi olmalar soni n( B) = n(0) = 0, ya’ni bo’sh to’plamdagi elementlar soni 0 ga teng bo’ladi. Ikkala likopchadagi olmalar soni n(A u B) = n(A u 0) = n(A) = 5 bo’ladi. 2. Nomanfiy butun sonlar to’plamini aksiomatik asosda qurish. Matematik induksiya prinsipi. 2-topshiriq: Istalgan n e N uchun 8n + 6 ifodaning 7 ga bo’linishini matematik induksiya metodi yordamida isbotlang. 94 Isbot: 1) n=1 uchun tasdiqning to’g’riligini isbotlaymiz. 8l+ 6=14 14 soni 7 ga karrali, demak n=1 uchun o’rinli. 2) Agar tasdiq n=k (k (8K+1 +6) :7 (2) to’g’riligini ko’rsatamiz. 1 usul: (8K+1+6)-(8K+6)=8K+1-8K+6-6=8K(8-1)=8K-7 • 7 (ko’paytuvchilardan 1 tasi 7 ga bo’linadi, ko’paytma ham 7 ga bo’linadi) 2 usul: (8K+1+6)=8K81+6= 1 • 8K+6+7- 8K=(8K+6)+7^ 8K Bunda birinchi qo’shiluvchi ((1)ga asosan) 7 ga karrai, ikkinchi qo’shiluvchi ham 7 ga karrali (ko’paytuvchilardan biri 7 ga karrali, demak ko’paytma ham 7 ga karrali). Natijada yig’indi ham 7 ga karrali bo’ladi. Demak, istalgan n e N uchun 8n + 6 ifoda 7 ga qoldiqsiz bo’linadi. 3. Natural son miqdorlarni o’lchash natijasi sifatida. 3-topshiriq: Quyidagi masalani miqdorlar (kesmalar) nazariyasi nuqtai nazarida talqin qilib yeching. “Oshxonaga 7 kg kartoshka va 5 kg sabzi olib kelindi. Tushlikda 6 kg sabzavot ishlatildi. Oshxonada necha kilogramm sabzavot ishlatilmay qoldi?” Yechish: Oshxonaga keltirilgan kartoshkalar massasini a kesma ko’rinishida, sabzilar massasini b kesma ko’rinishida tasvirlaymiz. U holda hamma keltirilgan sabzavotlar massasini a ga teng AB kesmadan va b ga teng BC kesmada tuzilgan AC kesma yordamida tasvirlash mumkin. AC kesma uzunligining son qiymati AB va BC kesmalar son qiymatlarining yig’indisiga teng bo’lgani uchun keltirilgan sabzavotlar massasini qo’shish amali bilan topamiz: 7+5=12 (kg). 95 Yüklə 286,06 Kb. Dostları ilə paylaş:
|