Atom va molekulalarning kvant mexanikasi. Atom tuzilishi. Rezerford tajribalari Gazlar kinetik nazariyasini tushuntirishda eng foydali bulgan atom «bulinmas»

4-MARUZA: Dissotsiatsiyalanish nazariyasi Kuchliva kuchsiz elementlar.
REJA:

1. 
   Dissotsiatsiyalanish nazariyasi
   
2. 
   Kuchliva kuchsiz elementlar.
   

Bu mavzuda urganiladigan tayanch iboralar: dispers sistema, dispers muxit, dispers faza, dagal, nozik dispers sistemalar, suspenziya, emulstiya, kolloid eritma, zollar, chin eritma, qattiq, suyuk, gaz eritmalar, gidratlar, solvatlar, erish issiqligi (entalpiya), moddalarning eruvchanligi, tarkalish koeffistienti, Genri qonuni, tuyingan, tuyinmagan, uta tuyingan eritmalar, eritma konstentrastiyasi (foiz, normal, molyar, titr, molyal, molyar kism), osmos xodisasi, Raul qonuni, ebullioskopik va krioskopik qonunlar. Mavzu bayoni: Ko‘pchilik moddalar bir-birida (gaz - suyuklik, suyuklik-suyuklik, qattiq modda - gaz, qattiq modda - suyuklik) tarkaladi. Tarkalish natijasida geterogen yoki gomogen sistemalar xosil bo‘ladi. Bir modda ichida (muxitida) ikkinchi moddaning juda kichik zarrachalar xolida tarkalishi (disperslanishi) dan xosil bulgan mikrogeterogen sistemalar dispers sistemalar deyiladi. Xar qanday dispers sistema dispers muxitdan va unda tarkalgan modda zarrachalari - dispers fazadan iborat bo‘ladi. Dispers sistemalar bir-biridan dispers muxit va dispers fazaning agregat xolati, zarrachalarning ulchami (kattakichikligi), ya’ni disperslik darajasi bilan fark qiladi. Disperslik darajasiga ko‘ra: dagal dispers sistemalar ( r = 100 - 10000 nm  = 10 mkm) mavjud. Bunday sistemalar suspenziyalar (dispers muxit - suyo‘lik, dispers faza - qattiq modda zarrachalari) - loyka suv; unning suvdagi aralashmasi, emulstiyalar (dispers faza va dispers muxit - suyuklik) - bueklar, sut kabi aralashmalar kiradi. Bu dispers sistemalar noturgun sistemalar bulib vakt utishi bilan buziladi. Masalan, loyka suv ma’lum vakt tinch tursa tiniydi, ya’ni tuprok zarrachalari chukadi. Bu sistemalarga chang (qattiq modda - dispers faza, xavo - dispers muxit); tutun - dispers faza va dispers muxit gazsimon moddalar; kupiklar - (dispers muxit - suyo‘lik, dispers faza - gaz); tuman (dispers faza - suyo‘lik -(suv), dispers muxit - xavo) xam kiradi. Nozik dispers sistemalar yoki kolloid eritmalar. (r = 1-100 nm, yoki 0,1 - 10,0 mkm) kolloid eritmalarni boshkacha "Zollar" xam deyiladi. Kolloid eritmalar dagal dispers sistemalarga nisbatan barkarordir. Ularga kogoz kleysi (K2SiO3 yoki Na2SiO3 ning suvli aralashmasi - "suyuk shisha"), AgI, Fe(OH)3 , As2S3 - zollari misol bo‘ladi. Kolloid eritmadagi zarrachalar murakkab tarkibli bulib bu zarrachalar "MIЦELLA" deyiladi. KI va AgNO3 tuzlari eritmalari aralashuvidan xosil bulgan AgI - zolini quydagicha tasavvur etish mumkin.
Ko‘pchilik yuqori molekulyar birikmalarning eritmalarida ular zarrachalarining ulchamlari katta bulganligi uchun bu moddalarning eritmalarini xam kolloid eritmalarga kiritiladi. Umuman, kolloid eritmalarni olinishi, xossalari, ishlatilishi urganuvchi ximiya fanining bo‘limi mavjud bulib uni "kolloid ximiya" deyiladi va maxsus urganiladi. Uta nozik dispers sistemalar. Bu sistemalarda r zarracha < 10-8 sm bulib, modda ion yoki molekulalar xolida dispers muxitda tarkalgan bo‘ladi. Bu sistemalardagi zarrachalarni oddiy kuz bilan ko‘rib bo‘lmaydi. Uta nozik dispers sistemalarni chin (xakikiy) eritmalar xam deb aytiladi. Chin eritmalarni aloxida urganib chikamiz. Chin eritmalar. Ko‘pchilik ximiyaviy uzgarishlar, shu jumladan texnologik jarayonlar eritmalarda kechadi. Xomashe va maxsulotlar sifatini nazorat kilish, ximiyaviy jarayonlar mexanizmini tulik urganish, moddalarni sintez kilish, ularning xossa va tuzilishlarini aniklash uchun eng kup kullaniladigan sistemalar - eritmalardir. Eritma - ikki yoki undan ortikcha komponent (tarkibiy kism) dan iborat bulgan gomogen sistemadir. Eritmalar moddalarning agregat xolatiga ko‘ra qattiq, suyuk, gazsimon xolatlarda bo‘ladi. Qattiq eritmalar - bular turli tarkibga ega bulgan metallarning kotishmalari (pulat, chuyan, dyuralyuminiy, bronza, latun) va shishalardir. Gazsimon eritmalarga xavo (azot, kislorod va boshka gazlardan iborat) va boshka gazlarning aralashmalari kiradi. Qattiq va gazsimon eritmalarda kaysi komponentning miqdori kup bo‘lsa, shu komponent erituvchi xisoblanadi. Masalan: Chuyan - uglerod ( 4%) ning temir ( 96%) dagi eritmasi bo‘lsa, xavo - azotdagi ( 78%) kislorod (21%) ning eritmasi bo‘ladi. Eng kup urganiladigan va kup uchraydigan eritmalar suyuk eritmalardir. Suyuk eritmalar - asoslar, kislotalar, tuzlarning va organik moddalarning suv yoki boshka suyuk moddalarda erishidan xosil bulgan sistemalardir. Shu sababli eritmalar katoriga ko‘pchilik suyukliklar (suv-spirt, spirt-efir, benzol-efir, asteton-suv, asteton-spirt, benzol-benzin va xokazo) ning o‘zaro aralashmalarini kiritish mumkin. Suyuk eritmalarda eritma xosil bulish jarayonida agregat xolatini uzgartirmaydigan komponent erituvchi deyiladi. Masalan: suvda osh tuzi eriganda (miqdoridan kat’iy nazar) osh tuzi kristallari suv ta’sirida kristall xolatini yukotadi, suv esa suyuk xolicha kolaveradi. Shuning uchun bunday eritmalarning barchasida suv erituvchi bo‘ladi.