Atom yadrosi va elementar zarrachalar fizikasi, tezlashtiruvchi texnika



Yüklə 1,85 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/50
tarix18.05.2023
ölçüsü1,85 Mb.
#116100
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   50
54baf52fc97007b313abf5d9abaa5d06 « DOZIMETRIYANING ZAMONAVIY MUAMMOLARI VA AMALIY TATBIG‟I » FANIDAN O„QUV-USLUBIY M A J M U A

Kompton effekti. 


Atomda elektronlarning bog‟lanish energiyasi 
ortishi bilan fotoeffekt 
kesimi kamayadi. Bunda kompton effekti asosiy jarayon bo‟lib qoladi. Gamma 
kvantlarning elektronlarda sochilishi ikki xil bo‟ladi. Gamma-kvant energiyasi 
elektronning atom bilan bog‟lanish energiyasi 
dan kichik, 
bo‟lganda 
kogerent sochilish yuz beradi. Kogerent sochilishda gamma-kvant energiyasi 
o‟zgarmasdan qoladi, faqat uning yo‟nalishi o‟zgaradi. Kogerent sochilish Tomson 
sochilishi deyiladi. 
bo‟lganda gamma-kvant erkin elektronlarda sochiladi. Bunda 
elektronning bog‟lanish energiyasi 
-gamma kvant energiyasiga nisbatan xisobga 
olmaslik darajada kichik 
𝛾-kvantlarning erkin elektronlarda sochilishi kompton 
effekti deb ataladi. Kompton effektida erkin elektronda sochilgan 
𝛾-kvantning 
energiyasi o‟zgaradi va 
𝛾-kvantning bir qism energiyasi elektronga beriladi. 
Kompton sochilish birinchi marta 1923-yilda Kompton tomonidan kuzatilgan, 
o‟rganilgan. Kompton rentgen nurlarining turli moddalardan sochilishini o‟rgandi. 
Kompton o‟tkazgan tajribalardan quyidagilar aniqlandi: 
1. 
Sochilgan rentgen nurlari tarkibida boshlang‟ich 
𝜆
to‟lqin uzunlikli 
nurlardan tashqari to‟lqin uzunligi 
𝜆 𝜆
bo‟lgan nurlar xam mavjudligi 
aniqlandi. 
2. 
Sochilish burchagi 
𝜑 ning ortishi bilan 𝜆 𝜆
𝜆
farq ortib 
boradi. 
𝜆
-sochilgan nurlarning to‟lqin uzunligi. 
3. 
Sochilish burchagining ma‟lum bir qiymatida 
𝜆 sochilayotgan 
rentgen nurining boshlang‟ich to‟lqin uzunligi 
𝜆
ga bog‟liq bo‟lmay qoladi va 
𝜆 
xamma sochuvchi moddalar uchun bir xil bo‟lib qoladi. 
Rentgen fotonlarining (rentgen nurlari) erkin elektronlarda sochilishi uchun 
energiya va impuls saqlanish qonunlari quyidagicha ifodalanadi. 
Energiya uchun 
(

) (8) 
-erkin elektronga tushgan rentgen nuri (fotona) energiyasi; 
-sochilgan rentgen nuri energiyasi; 
-erkin elektron olgan kinetic energiya; 
Sochilgan gamma-nurlar energiyasining kamayishi xisobiga tepki elektron 
(sochuvchi elektron) energiyasi ortadi. Impuls saqlanish qonuniga asosan skalyar 
ko‟rinishda: 


⃗⃗⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗

(9) 
Yoki bu tenglama skalyar ko‟rinishda:
𝜑 (10) 
(8) tenglamani quyidagi ko‟rinishda yozish mumkin: 
(11) 
(10) va (11) tenglamalarni birgalikda yechishdan quyidagi ifoda hosil bo‟ladi: 
(
) (
) 𝜆
𝜆
𝜑 (12) 
Yoki 
𝜆 𝜆
𝜆 𝜑
(13) 
(13) formulada 
(14) 
(14) ifoda elektronning Kompton to‟lqin uzunligi deyiladi. 
(13) formuladan ko‟rinadiki, sochilish burchagi 
𝜑 ning ortishi bilan erkin 
elektronda sochilgan nurlanishning to‟lqin uzunligi ortadi. Rentgen nurlarining 
erkin elektronda sochilishi (Kompton effekti) sxemasi 1-rasmda keltirilgan.
⃗⃗
⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗⃗

𝜑 
⃗⃗
1-rasm. 
Bunda 
⃗⃗
⃗⃗⃗⃗
- elektronga tushayotgan boshlang‟ich gamma nurlarning 
impulsi; 
– sochilgan gamma-nurlar impulsi; 

-tepki elektronning olgan impulsi. 
0-foton sochilish burchagi; 
𝜑-elektron chiqish burchagi. 


Hosil bo‟lgan elektron-pozitron jufti orasidagi burchak gamma-kvant 
energiyasiga teskari proporsional ravishda o‟zgaradi: 
𝜑
(14) 
Yadroning elektr maydonida elektron-pozitron juftining hosil bo‟lishi 2-
rasmda tasvirlangan. Bunda 
-yadro maydoniga tushgan gamma kvant 
energiyasi. 
e

e

2-rasm 
2-rasmda xosil bo‟lgan elektron va pozitron izlari magnit maydon ta‟sirida 
qarama-qarshi yo‟nalishga burilishi ko‟rsatilgan. Ikki rentgen fotoni yoki ikki 
elektron to‟qnashganda xam elektron pozitron jufti xosil bo‟lishi mumkin. foton 
bilan foton to‟qnashganda fotonlar energiyalarining yig‟indisi
( 14
′ 

Bo‟lishi kerak. Elektron bilan elektron to‟qnashganda xarakatdan to‟liq 
energiyasi 
bo‟lishi zarur. Elektron-pozitron jufti effektiv kesimining 
(xosil bo‟lish extimoliyati) quyidagicha: 
𝜎
(
) (15) 
𝜎
-erkin elektronga tushayotgan gamma-kvant energiyadi 
ga bog‟liq 
ravishda o‟zgaradi. 

Yüklə 1,85 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   50




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin