Atom yadrosi va elementar zarrachalar fizikasi, tezlashtiruvchi texnika

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

7-Ma‟ruza. 
Mavzu: 

-nuridan himoyalanish. 

-va 

-nurlardan himoyalanish. 
Neytron zarralar oqimidan himoyalanish. 
Reja: 
1. 
𝛼-zarralar dozimetriyasi. 
2. 
𝛽-zarralar dozimetriyasi. 
3. 
𝛾-nurlanish dozimetriyasi. 
Radioaktiv izotop aktivligini o‟lchash bilan izotop chiqarayotgan 
nurlanishning ionlashtiruvchi ta‟sirini aniqlab bo‟lmaydi. Shuning uchun 
radioaktiv izotop aktivligini o‟lchash bilan birga uning ionlashtiruvchu ta‟sirini 
ham o‟lchash talab qilinadi.
Gamma-nurlanish dozimetriyasi. 
Gamma-nurlarning ionlashtirish ta‟sirini baholash uchun ionizatsion gamma 
doimiylik degan tushuncha ishlatiladi. 
Ionizatsion gamma doimylik 
harfi bilan belgilanadi. Agar berilgan 
radionuklidni harakterlovchi ionizatsion gamma doimiylik 
ma‟lum bo‟lsa, 
ekspozitsion doza quvvatini aniqlash mumkin. Differensial va to‟liq gamma 
doimiyliklar bo‟ladi. Differensial gamma doimiylik izotop gamma-spektrining 
monoenergetik gamma-chizig‟ini aniqlashga tegishli.
To‟liq gamma-doimiylik differensial gamma-doimiyliklarning yig‟indisiga 
teng. Ionizatsion gamma-doimiylik p/soat larda o‟lchanadigan ekspozitsion doza 
quvvati sifatida aniqlanadi. Bunday doza quvvati uchun aktivligi bir mikro Kyuri 
(1 mKu) bo‟lgan nuqtaviy manbaning 1 sm masofada hosil qilgan dozasi quvvati 
olinadi. U vaqtda berilgan izotopning ionizatsion gamma doimiylik quyidagicha 
formula orqali ifodalanadi: 
[
] 
-doimiyliklari har xil bo‟lgan gamma-nurlanishlar manbalari quvvatini 
taqqoslash uchun qalinligi 0,5 mm bo‟lgan platina filtrli aktivligi 1 mKu bo‟lgan 
radiy (Ra) ning nuqtaviy manbaidan foydalaniladi. Bu nuqtaviy manba 1 sm 
masofada 8,4 p/r ekspozitsion doza quvvatini hosil qiladi. 
Istalgan radionuklidning gamma-nurlanishining ionizatsion ta‟siri bir xil 
sharoitda radiy etalon manbaining ionizatsion ta‟siri bilan taqqoslash bilan 

---

baholanadi va milligram-ekvivalent radiy (mg-ekv Ra) larda yoki gramm-
ekvivalent radiy (g-ekv Ra) larda ifodalanadi. Bir xil sharoitda o‟lchanganda 
aktivligi 1 mKu bo‟lgan 1 mg radiy xosil qilgan ekspozitsion dozasi quvvatini 
xosil qiladigan istalgan radionuklidning aktivligi radiyning milligramm-ekvivalenti 
deyiladi. Istalgan radionuklidning gamma-ekvivalenti quyidagi ifodadan 
aniqlanadi. 
Bu formulada 
-gamma nurlanuvchi istalgan radionuklidning gamma 
doimiyligi; 
-
-manbaning aktivligi, mKu da;
-mg-ekv Ra lardagi aktivlik.
1-rasmda va 1-jadvalda ba‟zi bir izotoplar uchun ionizatsion gamma-
doimiylik 
-ning gamma kvantlar energiyasiga (
) bog‟liqligi keltirilgan. 
1-jadval 
Izotop 
T
1/2 
E
γ
, MeV 
, 
14,9 soat 
1,368; 2,753 
18 
5,3 yil 
1,173; 1,332 
13,5 
8 kun 
Tutash 
spektr 
2,6 
30 yil 
0,661 
4,0 
2,3 yil 
Tutash 
spektr 
11,5 
15 yil 
Tutash 
spektr 
5,5 
127 kun 
0,084 
0,47 
78 kun 
Tutash 
spektr 
2,7 
1620 yil 
Tutash 
spektr 
8,4 
Jadvaldan gamma-nurlar energiyasining ortishi bilan 
-ning ham qiymati 
ortishini ko‟rish mumkin.