Atom yadrosi
Atom yadrosi
–
nuklonlardan
–
protonlar
(r) va
neytronlar
(i)dan tash-kil topgan atom oʻzagi. Atom
yadrosining xususi-yatlarini oʻrganishda yadro kuchlari katta ahamiyatga ega boʻladi. Atom yadrosida
gravita-sion va elektromagnit kuchlar ta’siri kam boʻlsa ham Atom yadrosi xossalariga ta’siri boʻladi.
Yadro kuchlarining ta’sir radiusi juda kichik, 10~13 sm. Yadro kuchlari yadroning spiniga va izotop
spiniga bogʻliq. Atom yadrosining butun xususi-yatlarini oʻz ichiga oladigan yagona nazariya
yaratilgan emas, chunki yadro strukturasi va kuchlari toʻliqoʻrganilmagan. Undan tashqari yadrodagi
nuklonlar harakatini aniqlovchi tenglamalarni matematika nuqtai nazaridan yechish mumkin emas.
Atom yadrosining xossalarini oʻrganishda turli modellar tatbiq qilinadi. Har qaysi model Atom
yadrosining ma’lum xossalarini aks ettirgan holda ba’zi xossalarini tushuntirishda qarama-
qarshiliklarga olib keladi. Masalan Atom yadrosining yemirilish xususiyatini
gidro-dinamik model
bilan yaxshi tushuntiril-sa, magik yadrolar holatlarining xususiyatlarini
tushuntirish mumkin emas,
aksincha, krbiklar modeli bilan magik yadrolar holatlarini yaxshi tushuntirilsa,
yemirilish hodisasini
tushuntirish mumkin emas va hokazo (qarang
Yadro modellari
). Atom yadrosi
tuzilishi va xossalarini
tajriba yerdamida oʻrganish uchun xilma-xil yadro hodisalari: zarralarning Atom yadrosidan ela-stik va
elastikmas sochilishlari, yadro reaksiyalari, tabiiy va sun’iy radio-aktiv nurlanish, yadro yemirilishi va
hokazolardan foydalaniladi.
Yadro modellari
Fizikaning standart modeli yadroning tarkibi va xatti-harakatlarini to'liq tavsiflaydi, deb ishonilgan bo'lsa-da,
nazariyadan bashorat qilish zarralar fizikasining boshqa sohalariga qaraganda ancha qiyin .
Bu ikki sababga
ko'ra:
Aslida, yadro ichidagi fizika butunlay kvant xromodinamikasidan (QCD) olinishi mumkin. Amalda, yadrolar
kabi kam energiyali tizimlarda QCDni hal qilish uchun joriy hisoblash va
matematik yondashuvlar juda
cheklangan. Bu yuqori energiyali kvark materiya va kam energiyali adronik materiya o'rtasida sodir bo'ladigan
fazaviy o'tish bilan bog'liq bo'lib, bu tebranish usullarini yaroqsiz holga keltiradi va nuklonlar orasidagi
kuchlarning aniq QCD dan olingan modelini yaratishni qiyinlashtiradi . Hozirgi yondashuvlar Argonne v18
salohiyati yoki chiral samarali maydon nazariyasi kabi fenomenologik modellar bilan cheklangan .