Atrofimizdagi olam tabiatshunoslik

11-bob energiya,issiqlikva yorug`lik,tovush“Energiya” yunoncha so`z bo`lib,”harakat” degan ma`noni anglatadi.

Quyosh,yulduzlar,shamol,havo,yonilg`I va suv havzalari energiyaga ega.Biz quyosh,elektr,yoqilg`I,shamol,suv energiyasidan foydalanamiz.

Yorug`lik –nur,u Yerga Quyoshdan keladi.Yorug`lik to`g`ri chiziq bo`ylab harakatlanadi.Buyumlarni ko`rish uchun yorug`lik kerak.Yorug`lik jismlardan qaytganida biz ularni ko`ramiz.Yorug`lik silliq va yaltiroq jismlardan yaxshi qaytadi.Agar yorug`lik yo`li to`sib qo`yilsa soya hosil bo`ladi.Quyosh yorug`lik va issiqlik manbai.Issiqlik energiyaning bir turi.

12-bob harakat -“Magnit ”so`zi qadimgi yunon cho`poni Magnes ismida olingan.U yaylovlarda chorva mollarini temir tishli oyoq kiyimida boqib yurganida mayda qora toshlar oyoq kiyimini o`ziga tortganini payqagan.Magnitning ikkita qutbi bor:shimoliy( N-north) va janubiy ( S-south) Odatda maxsus tayyorlangan magnitlarning shimoliy qutbi ko`k rangda,janubiy qutbi esa qizil rangga bo`yaladi.Magnitlar yaqinlashganda har xil qutblar bir-birini tortadi,bir xil qutblar esa bir-biridan itaradi.Magnitga ishqalangan metal buyumlar magnitlanib qoladi.

3-sinf Tabiatshunoslik A.Bahromov,Sh.Sharipov,M.Nabiyev

1.Kirish 2.Tabiatda suv va havo 3.Yer osti boyliklari 4.Tuproq 5.O`simliklar dunyosi 6.Hayvonot dunyosi 7.Odamning tuzilishi 8.Tabiatni muhofaza qilish

Globus-Yer sharining kichraytirilgan modeli.Okeanning quruqlikka tutashgan qismida dengizlar joylashgan.Dengiz okeanning bir qismidir.Ba`zi

dengizlar quruqlik ichkarisigacha kirib borgan.Daryolar tog`lardan boshlanadigan daryolardan hosil bo`ladi,ular o`z yo`lida sharsharalar hosil qiladi.Yer yuzining ba`zi botiq joylarida tabiiy ravishda ko`p miqdorda suv yig`ilib qoladi.Bunday suv to`plangan joy ko`l deb ataladi.O`lkamizda Sariqamish,Aydarko`l,Arnasoy kabi yirik ko`llar mavjud.Okean,dengiz,daryo,ko`l suvlari yer usti suvlarini tashkil etadi.Suvning xususiyatlari:isiganda kengayadi,soviganda torayadi.+100 <sup>0</sup> da qaynaydi,0<sup>0</sup> da eriydi,-0<sup>0</sup> da muzlaydi.Bizga ko`rinmaydigan havo turli gazlar va moddalardan tashkil topgan.Havo tarkibida azot,kislorod,karbonat angdrid,suv bug`i va boshqa moddalar bor.Suv va tuproqda ham havo bor.Ob-havoning eng muhim holati havo haroratidir.Yoz oylarida quyosh nurlari tikroq,qish oylarida yotiq tushadi.Yozda harorat +40<sup>0</sup>,qishda -10<sup>0</sup>.Havoning ma`lum vaqt va joydagi holatlari ob-havo deb ataladi.Havo holatiga namligi va bosimi ham kiradi.Shamol-havoning harakati.Yer osti va yuzidagi tabiiy boyliklardan odamlar foydalanadi,shuning uchun ular foydali qazilmalar deyiladi.Foydali qazilma to`plangan joy kon deyiladi.Konlar xaritada shartli belgilar bilan ko`rsatiladi.Yer ostidagi turli jarayonlar natijasida yer yuzasi yorilib,bu yoriqlardan turli moddalar otilib chiqqan.Yer ostidan qaynoq suyuq holatda otilib chiqadigan modda vulqon ( lava) deb ataladi.Ba`zi tog`lar ana shu vulqonlarning otilishi natijasida hosil bo`lgan.

Yoqilg`i sifatida foydalaniladigan qazilmalar.Ko`mir ikki xil bo`ladi:tosh kabi qattiq tosh ko`mir va qo`ng`ir ko`mir,u toshko`mirga nisbatan yumshoqroq va oson maydalanadi.Ko`mir yoqilganda undan gaz ajralib chiqadi.Gaz maxsus qurilmalar yordamida suyuqlikka aylantirib undan turli mahsulotlar tayyorlanadi,Surxondaryo viloyatida toshko`mir,Toshkent viloyatida qo`ng`ir ko`mir konlari mavjud.