«audiT» FƏNNİ ÜZRƏ MÜhaziRƏLƏR

Auditor yoxlamasının sənədləşdirilməsi

Auditor öz rəyinin əsaslandırılması üçün zəruri sübutların əldə olunmasınа, eləcə də auditin standartlara uyüun aparılmasının təsdiq edilməsinə xidmət edən məlumat və faktları sənədlərlə rəsmiyyətə salmalıdır (BАS 230 «Sənədləşdirmə»). Auditorun iqtisadi subyektdə yerinə yetirdiyi işləri özündə əks etdirən bu sənədlər, auditorun tələb etdiyi, topladığı və auditor üçün hazırlanan məlumatlardan ibarətdir. Sənədləşmə - auditor tərəfindən sərbəst əldə olunan və ya tərtib olunan və qorunub saxlanılan işçi sənədləridir. Onların tərkibi və miqdarı hər bir konkret hal üçün auditor tərəfindən müəyyən edilir. Auditorun, audit yoxlaması başlanana qədər və yoxlama dövründə topladıüı və yoxlamanın nəticəsi üzrə hazırladıüı bütün bu məlumatlar audit üçün informasiya mənbəyidir. Işçi sənədləri auditin planlaşdırılması və aparılması, eləcə də auditor işinin sə­mə­­rə­­liliyinə nəzarət və onun təhlil edilməsi zamanı istifadə olunur. Buna auditor işləri nəticəsində əldə edilən auditor sübutları daxildir ki, onların nəticəsində auditor rəyi tərtib olunur, auditorun iş vaxtına nəzarət və onun əməyinin ödənilməsi­nin əsaslı olmasına nəzarəti təmin edir, auditorun professionallıüı, peşəkarlıüı, kompe­tentliyi haqda fikir formalaşdırır.

Toplanmış bu informasiyalara, əldə olunmuş sənədlər və ya onların çıxarılmış surətləri, müvafiq arayışlar, alınmış sənədlər daxildir. Onlar ümumilikdə auditor sübutlarıdır. Bu sübutlar isə auditorun tərtib edəcəyi rəyin əsaslandırılması üçün əvəz olunmaz mənbədir. Auditorun hazırladığı bu sənədlər kompüterdə, hesablaama maşınında, müvafiq registrlərdə, kağızlarda və s. yazılmış məlumatlar halında ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, mühasibat sənədləşməsi ilə auditorun işçi sənədləşməsini bir-birilə qarışdırmaq olmaz.

Mühasibat uçоtunun sənədləşməsi özlüyündə aşağıdakıları birləşdirir:

1. 
   ilkin uçоt sənədlərini;
   
2. 
   icmal uçоt sənədlərini;
   
3. 
   mühasibat uçоt registrlərini;
   
4. 
   daxili mühasibat hesabatı məlumatlarını.
   

Auditorun işçi sənədləri iqtisadi subyekti yoxlayan auditor tərəfindən tərtib edilir və ona aşağıdakəlar daxildir:

1. 
   auditin keçirilməsi planı və proqramı;
   
2. 
   auditor təşkilatı tərəfindən istifadə olunan prosedurların və onların nəticələrinin təsviri;
   
3. 
   iqtisadi subyektin ərizəsi, izahatı və əlavələri;
   
4. 
   iqtisadi subyektin sənədlərinin surəti, o cümlədən foto surəti;
   
5. 
   auditor təşkilatının analitik sənədləri.
   
6. 
   digər sənədlər.
   

Auditorun işçi sənədlərinin tərkibinə daxil olan sənədlərin nümunəvi siyahısı aşağıda verilir:

- iqtisadi subyektin təşkilati-hüquqi formasına və təşkilat quruluşuna aid edilən informasiyalar;

- iqtisadi subyektin təsis sənədlərinin surəti, müqavilə və protokollardan si­tat­lar və ya onların surətləri;

- аuditin planlaşdırılmasını sübut edən materiallar;

- mühasibat uçоtu və daxili nəzarət sisteminin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi haqda qeydlər;

- təsərrüfat əməliyyatlarının və mühasibat uçоtu üzrə hesabların qalıqlarının təhlili;

- iqtisadi subyektin fəalyyətinin əhəmiyyətli göstəricilərinin və meyllərinin təhlili;

- keçirilən auditor prosedurunun xarakteri, keçirilmə vaxtı və həcmi haqda qeydlər;

- аuditor prosedurlarının nə vaxt və kim tərəfindən yerinə yetirilməsi haqda məlumat;

- auditin hər bir aspekti üzrə auditorun nəticələri;

- digər auditor təşkilatları ilə yazışmaların surəti;

- iqtisadi subyektdən alınan təsdiqedici məktub;

- iqtisadi subyektin mühasibat və digər maliyyə sənədlərinin surəti.

Auditor bütün yoxlama müddətində yazılışların saxlanması üzrə praktiki, hüquqi və peşəkar tələblərə uyüun konfidensiallıüa əməl etməli və işçi sənədlərin qo­run­mаsını təmin etməlidir. Audit başa çatdıqdan sonra işçi sənədlər saxlanmaq üçün auditor təşkilatının arxivinə verilməlidir.

Auditorun işçi vərəqələri isə müştərinin dosyesi adlanan qovluqda mühafizə olunur. Dosyelər (fayllar) üç yerə bölünür:

1. 
   Cari; yoxlanılan ilə aid olan işçi sənədləri- auditin proqramı və ümumi informasiyaları, işçi nümunə balansı (yoxlamanın əvvəlinə müştəri tərəfindən hazirlanr) və köməkçi qeydlər;
   
2. 
   Daimi (müştəri haqda tarixi və yaxud əsas təzələnən məlumatlar- müştərinin təsis sənədlərindən çıxarış və yaxud onun surəti; müqavilə və kontraktların surəti; istiqrazların və digər qiymətli kaüızların siyahısı; əvvəlki təhlillərin və auditor yoxlamalrının materialları; müştərinin vergiyə cəlb olunmasının xüsusiyyətləri)
   
3. 
   Xüsusi (müxabirləşmələrin işə tikilməsi, xüsusi qərarları və fərmanlar, vergi sənədləri, qanunvericiliyə əməl olunması üzrə məlumatlar).
   

Işçi sənədlər auditorun (auditor firmasının) mülkiyyəti sayılır və onların konfidensial xarakteri gözlənilməklə müvafiq qaydada mühafizə olunmalıdır. Adətən müştərilərin dosyeləri auditor firmasında xüsusi otaqda saxlanılır. Onların saxlanılma müddəti hüquqi və peşə baxımından auditorun özü (auditor firması) tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Işçi sənədlərində onların adı, tarixi, hazırlayan auditorun soyadı göstərilməli­dir. Auditor işçi sənədlərində yerinə yetirilən auditor prosedurlarının planlaşdırıl­ma­sı mərhələlərini, xarakterini, müddətini və həcmini və onun nəticələrini göstər­məlidir. Burada eyni zamanda öz fikirlərini yürütmək və auditor rəyini formalaşdır­maq üçün zəruri olan bütün əsas məsələlərə cavab öz əksini tapmalıdır.

Mürəkkəb prinsipial məsələlər və ya fikirlər nəzərdən keçi­ri­lərkən işçi sənədlə­rində auditin nəticələrinin formalaşması üçün əsas olan faktlar göstəril-məlidir. Işçi sənədlərinin forma və məzmunu işin xa­rakterindən, auditor rəyinin (hesabatının) formalarından, sifariş­çi­nin biznesinin (fəaliyyətinin) xarakteri və mürəkkəblliyin­dən, təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotu və daxili nəza-rət sisteminin xarakte­ri və vəziyyətindən, digər auditorlar tərəfindən yerinə yetirilən işlərin ida­rə olunması­nın, ona nəzarətin və təhlilinin aparılmasının zəruri­li­yin­dən, audit prosesində istifadə olunan spesefik auditor metodika­sın­dan və texnologiya-sından asılıdır.

Onu da qeyd edək ki, auditlərin rəsmiyyətə salınması üçün lazım olan iş sənədlərinin forması, məzmunu və mahiyyəti, tərtib olunma və saxlanma qaydaları BАS 230 «Sənədləşdirmə» ilə tənzimlənir.

5.