Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

ABŞ Ronald Reyqanın prezidentliyi dövründə (1980-1988-ci illər). 1980-ci ildə ABŞ-ı yenidən iqtisadi böhran bürüdü. Ölkə daxilində sağ neomühafizəkar qüvvələr fəallaşdılar. Karter komandasına etiabar azaldı. 1979-cu ildə prezidentin təcrid olunması prosesi daha da gücləndi. İnzibati dairənin bir çox nüfuzlu xadimləri istefaya getdilər.

1980-cı ilin noyabrında keçirilən prezident seçkiləri demokratlar partiyasına uğur gətirmədi. Təşəbbüs respublikaçıların əlinə keçdi. Ölkədə sağa doğru dönüş baş verdi. Sağ respublikaçılar dairəsinə mənsub olan, məşhur aktyor, gözəl natiq, hələ 1964-cü ildə Qolduoteri müdafiə etdiyi zaman çıxışları ilə yadda qalan, ABŞ tarixində ən populyar prezident kimi tanınan Ronald Reyqan bu vəzifəyə seçildi. Reyqanın fəaliyyətində özünəməxsus cəhətlərdən biri onun bütün məsələlərə dövrə uyğun şəkildə yanaşmağı bacarması idi. Reyqanın dövründə ABŞ-da universal dövlət yaradılmış oldu. Bütün bunlara görə o tarixə böyük kommunikator kimi daxil oldu.Xalq onu «böyük ünsiyyət ustası» adlandırırdı.

Yeni iqtisadi böhran 1982-ci ilə qədər davam etdi. Sənaye məhsulu istehsalı 1979-cu illə müqayisədə 1980-ci ildə 3,6% aşağı düşdü. 1982-ci ildə isə bu rəqəm 8,2% oldu. Böhrandan avtomobilqayırma, qara metallurgiya, sənayenin digər qabaqcıl sahələri zərər çəkdilər. Böhran kənd təsərrüfatına və qeyri-istehsal sahələrinə də toxundu. Ölkədə 12 milyon işsiz var idi. ABŞ ancaq 1983-cü ildə iqtisadi böhrandan çıxmağa başladı. Həmin ilin payızında sənayedə artım 6,6% oldu. Reyqan fəaliyyətində «mühafizəkar inqilab» xəttini götürdü. Reyqan inzibati idarəsi daxili siyasət sahəsində bütün diqqətini ölkəni iqtisadi böhrandan çıxarmağa verdi. Bu sahədə ilk addım 1981-ci ilin avqustunda konqres tərəfindən bəyənilmiş vergi islahatı idi. Reyqanın dövründə şəxsi vergilər 5%-dən 20%-ə qədər azaldıldı.1980-1982-ci illərdəki energetika böhranından sonra Reyqan xaricdən gətirilən neft üzərində hökümət nəzarətini aradan götürdü. Neft və neft məhsullarının qiyməti 20 % qalxdı. Bu isə ölkədə neftin sərbəst satışını təmin etməyə imkan verdi. Bir sözlə, Reyqan istehsalın texnoloji struktur baxımdan yenidən qurulmasını təmin etdi. Sosial xərclər 54%-dən təxminən 48%-ə endirildi. Milli gəlirin iri kapitalın və əhalinin varlı təbəqələrinin xeyrinə sonradan yenidən bölgüsü və fəhlə sinfinin payının azalması siyasəti yeridildi. Onun dövründə ölkədə trans- milli korporasiyaların mövqeyi gücləndi. ABŞ-da bu illərdə ümumi məhsul istehsalı xeyli artdı. (Ümumi məhsul dedikdə ölkənin həm daxilində, həm də həmin ölkənin başqa ölkələrdəki müəssisələrində istehsal edilən məhsul nəzərdə tutulur). Reyqanın dövründə inflyasiyanın qarşısını almaq üçün ciddi tədbirlər həyata keçirildi. Onun prezident olduğu 8 il ərzində inflyasiya 2%-ə endi. 13 milyon iş yeri açıldı. Məşğulluq problemi həll edilmiş oldu Reyqanın gördüyü bu tədbirlər «Reyqanomika», yəni Reyqan iqtisadiyyatı kimi tarixə düşdü. 1984-cü ildə o, yenidən prezident seçildi. Xalq artıq onu «tefton prezident» adlandırırdı.

Reyqanın dövründə senatda təhlükəsizlik və terrorizmə qarşı mübarizə aparmaq üçün xüsusi komissiya yaradıldı. Bu dövrdə xüsusi diqqət yetirilən sahələrdən biri də xidmət sahəsinin inkişafı idi. Məşğulluğun artmasının əsas mənbələrindən biri bu, digəri isə hərbiləşdirmənin sürətlən­dirilməsi idi. 80-ci illərdə ABŞ transmilli korporasiyalarının xarici ölkələr­dəki müəssisələri AFR, Fransa və ya İngiltərənin istehsal etdiyi məhsuldan daha çox məhsul buraxırdı. ABŞ dövlət-inhisarçı kapitalizminin bu dövrdə ən mühüm əlamətləri kredit, borc vermək və digər kapital ixracı formalırı idi. 80-ci illərdə ölkəyə mühacirət edənlərin sayı xeyli artdı. ABŞ-a Asiya və Latın Amerikasından axın gücləndi. 80-cı ildə təkcə Vyetnamdan buraya 800 minə qədər adam gəldi.

Muzdlu işçilərin 75%-i qeyri-maddi istehsal sahələrində çalışırdı və bu işçilər içərisində 44%-ini qadınlar təşkil edirdi. Cəmiyyətin «avara» adamları hesab edilən aktyorların, jur­nalistlərin vəziyyəti yaxşılaşdı. Onlar cəmiyyətdə öz yerlərini tutdular. ABŞ-da artıq kompüterlərin kütləvi istehsalı sürətləndi. Onların sayı 20 milyonu ötüb keçdi. Bu zaman ABŞ cəmiyyətini varlılar, orta sinfin üç təbəqəsi, yoxsullar, dilənçilər, evsizlər kimi sosial qruplara bölmək olardı.

Bu qruplar arasında gəlirlərin və yığılmış sərvətlərin səviyyəsinə görə böyük fərq var idi. 80-cı illərdə yüksək təminatlıların sayı artdı. Ailələrin böyük əksəriyyəti orta rifaha malik qrupa aid edildi. Bir çox amerikalılar müxtəlif kompaniyaların səhmlərini əllərində cəmləşdirərək əmək haqlarından başqa, kollektiv mülkiyyətdən də hər il gəlir əldə edirdilər.

Reyqan dünya siyasətində özünəməxsus məktəb açmış bir prezident kimi qaldı. O, siyasətin özündə bir incəsənət yaratdı. Reyqanın dövründə silahlanma ən yüksək mərhə­lə­sinə qalxdı. Belə ki, onun dövründə hərbi büdcə ölkənin federal büd­cəsinin 23%-indən 27%-nə qalxdı. Hərbi sənaye kompleks­lərinin (bu komplekslərə hərbiçilərin yüksək dairəsi, dövlətin müəyyən quluqçuları, Silah istehsal edən korporasiyalar və hərbiləşdirilmiş elm daxildir) fəaliyyəti gücləndi. Onlardan on ikisi ABŞ-ın Müdafiə nazirliyi olan Pentaqonun sifarişlərini həyata keçirirdi. ABŞ-da ən çox inkişaf edən və böhranlı və­ziy­yət keçirməyən sahə hərbi sahə idi. Çünki bu sahə höku­mətin nəzarəti altında idi. Hərbi xərclər 1979-1980-cı illərdəki 134 milyard dollardan 1988-ci ildə 291 milyard dollara qalxdı. «Ulduzlar müharibəsi»ni nəzərdə tutan «Strateji müdafiə təşəbbüsü» proqramı işlənib hazırlandı. Kosmosda silahlanma gücləndirildi. Onun həyata keçirilməsinə milyardlarla dollar ayrıldı.

Reyqanın xarici siyasəti C.Karterin siyasətinin, demək olar ki, davamı idi. Bu siyasətin ideya-nəzəri əsasını neoqlobalizm təşkil edən yeni mühafizəkarlıq təşkil edirdi. Neoqlobalizm ABŞ xerici siyasətinin qlobal problemlərini regional səviyyədə həll etməyi nəzərdə tuturdu. Bu surətlə silahlanma, SSRİ və digər sosialist ölkələrini iqitsadi cəhətdən xeyli geridə qoymaq, üçüncü dünya ölkələrində vəziyyəti düzgün qiymətləndirmək və s. fundamental prinsiplərə əsaslanırdı. Reyqan da C.Karter kimi NATO-nun hərbi xərclərinin 3% artırılması və Qərbi Avropada orta mənzilli raketlərin yerləşdirilməsi işini bəyəndi və davam etdirdi. 1983-cü ildə ABŞ Qərbi Avropanın beş ölkəsində 600-ə yaxın orta mənzilli raketlərini yerləşdirməyə başladı. O da Əfqanıstan məsələsi ilə əlaqədar SSRİ ilə münasibətləri gərgin şəkildə saxladı. ABŞ Latın Amerikası ölkələrinə qarşı yenidən «Böyük dəyənək» siyasətinə qayıtdı. ABŞ, bu regionda «Beynəlxalq terrorizmə qarşı «mübarizə» tezisini irəli sürdü. Reyqan hökuməti Latın Amerikası ölkələrinə münasibətdə pan­amerikan həmrəyliyi prinsipini irəli sürdü. Karib höfzə­sin­də öz mövqelərini möhkəmləndirdi. Reyqan hökuməti 1982-ci ildə «Karib təşəbbüsü» deyilən təşəbbüslə çıxış etdi. Bu təşəbbüs quraqlıqdan zərərçəkən region ölkələrinə yardım etməyi nəzərdə tuturdu. Nikaraquaya qarşı elan edilməmiş müharibə apardı, Salvadorun mühafizə­kar dairə­lərinə hər cür kömək göstərdi. 1982-ci ildə Malvin (Folklend) adaları üstündə İngiltərənin Argentina ilə müha­ribəsində İngiltərəni müdafiə etdi. Reyqan hökuməti regional münaqişələrin nizama salınması konsepsiyasını irəli sürdü. İsrail-Ərəb münaqişə­lə­rində İsrailin dayağına çevrildi. 1982-ci ildə Yaxın Şərqin əzab çəkmiş xalqları üçün «Amerika sülh təşəbbüsləri»ni irəli sürdü. Kubanın Qrenadada hərbi baza tikməsi ilə əlaqədar olaraq 1983-cü ildə cəmisi 100 min əhalisi olan Qrenadaya qoşun çıxartdı. Reyqan hökuməti xarici siyasətində Asiya və Sakit okean regionuna xüsusi diqqət yetirirdi. 1986-cı ilin sonunda ABŞ bu regiona 35,7 milyard dollar sərmayə ayırdı.

Reyqanın dövründə «İran kontras» baş verdi. Məsələnin məğzi idi k4i, Ağ ev İrana silah göndərilməsinə görə, alınan vəsaitin bir hissəsini gizli surətdə, konqresin sanksiyası olmadan, Nikaraqua xalqına qarşı elan edilməmiş müharibə aparan əksinqilabçılara hərbi yardım kimi verirdi.

1983-cü ildə «Demokratiya və kütləvi diplomatiya proqramı» qəbul edildi ki, bundan da məqsəd sosialist ölkələrinə qarşı fəaliyyətin istiqamətləri və metodlarını müəyyən etmək idi.

1985-ci ilə qədər Reyqan SSRİ-ni «Şər imperiyası» elan edə­rək onu iqtisadi cəhətdən zəiflətməyi ABŞ-ın əsas məqsədi olduğunu bildirirdi. 1985-ci ildə SSRİ-də hakimiyyətə Mixail Sergeyeviç Qorbaçov gəldikdən sonra ABŞ-la SSRİ arasındakı münasibətlərdə mülayimləşmə baş verdi. Reyqan sosializmi «zibilliyə» atmaq planını həyaia keçirməyə başladı. Qorba­çovla Reyqan 1985-ci ildə Çenevrədə, 1986-cı ilin oktyabrında isə İslandiyanın paytaxtı Rekyavikdə görüşdülər. 1987-ci ilin dekabrın 7-8-də M.S.Qorbaçov Vaşinqotonda oldu. Vaşinq­tonda «Qısa mənzilli raketlərin məhv edilməsi haqqında» iki dövlət arasında saziş bağlandı. Bu tarixdə nüvə silahlarının ləğv edilməsini nəzərdə tutan ilk saziş idi. Reyqan bu sazişi bağlayarkən etdiyi çıxışlarında göstərdi ki, biz SSRİ ilə saziş bağlayarkən rusların çox sevdiyi bir atalar sözünü işlətmək istəyirəm: «İnan, lakin yoxla». 1988-ci ilin mayında Reyqan Moskvaya gəldi. Danışıqlar mehribanlıq şəraitində keçdi. Reyqan Moskvadan qayıdarkən bildirdi ki, onun sosializm cəmiyyəti haqqında təsəvvürlərində yanlışlıqlar var və sosializmdən də çox şey öyrənmək olar.

ABŞ, Liviyanı terrorizmi himayə etməkdə təqsirləndirdi, 1981-ci ildə onun 6-cı donanması Liviya sularını keçdi. 1986-cı ilə qədər bu müharibə davam etdi.

Reyqan hökuməti 1985-ci ildə inkişaf etməkdə olan ölkələrlə münasibətdə ABŞ-ın siyasətini hüququ cəhətdən əsaslandıran «Reyqan doktrinası»nı irəli sürdü.