Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ
Yüklə 2,21 Mb.
|
|
DÜNYA YENİ ƏSRDƏ
Bəşəriyyət artıq XXI əsrə qədəm qoymuşdur. Bu əsrə həm XX yüzillikdən çoxlu nailiyyətləri, həm də bir çox həllini gözləyən problemləri gətirmişdir. Keçən əsrdən bu əsrə qalan ən böyük miras vahid ictimai təmələ malik Dünya birliyidir. Bu birliyi və demokratiyanı qorumaq yeni əsrin ən vacib vəzifəsidir. Əsası hələ XIX əsrdə qoyulmuş terrorizm XXI əsrdə tam mənası ilə beynəlxalq hadisəyə çevrilmişdir. 2001-ci ilin sentyabrın 11-də Nyu-York və Vaşinqtonda baş verən terror 6 mindən çox insanın həyatına son qoydu. Bu hadisəni dünya ictimaiyyəti, demokratik qüvvələr qəzəblə qarşıladı. ABŞ, Böyük Britaniya və digər dövlətlərdə terrorizm əleyhinə mübarizə cəbhəsi təşkil edildi. Bu məsələdə (terrorçuları gizlətməkdə) Əfqanıstan günahlandırılaraq 2001-ci ilin sonunda oraya ABŞ başda olaraq bir sıra dövlətlər qoşun yeritdilər. Bunun ardınca isə ABŞ yenidən İraqı bakterioloji silahları gizlətməkdə günahlandırdı. Dəfələrlə BMT-nin göndərdiyi ekspertlərin İraqda bu silahın olmadığını yəqin etmələrinə baxmayaraq ABŞ və Böyük Britaniya 35 dövlətin dəstəyi ilə İraqa 2003-cü ilin martın 20-də təcavüz etdi. Əslində əsas məqsəd İraqı regional dövlət kimi sıradan çıxarmaq idi. Çünki İraq Yaxın və Orta Şərqin ən böyük neft ehtiyatı olan ölkələrindəndir. (İraq 1960-cı ildə təşkil edilmiş Neft İxrac edən Dövlətlərin Təşkilatının əsas üzvlərindən biridir. Bu təşkilata daxil olan ölkələr dünyada istehsal edilən neftin 48%-ni verirlər. Dünya neft ehtiyatlarının 67%-i bu ölkələrin ərazisində yerləşir. Dünyada neft ixracının 72%-i də onların payına düşür.) Dünyada neft ehtiyatlarına görə Rusiya və Səudiyyə Ərəbistanından sonra III yeri tutur. Onun 65 milyard barel neft ehtiyatı vardır. İraq sutkada 2 mil yon barel neft ixrac edirdi və 1960-cı ildə Bağdadda yaradılmış neft ixrac edən ölkələrin təşkilatında aparıcı rol oynayırdı. Bütün bunlar isə ABŞ-ı narahat etməyə bilməzdi. ABŞ və Böyük Britaniya qoşunları hərbi əməliyyata Küveyt ərazisindən başladılar. Pentaqon bunu «İraq azadlığı əməliyyatı» adlandırdı. Bir ay müddətində İraqda mövcud rejim devrildi. Hazırda İraqda ABŞ qoşunları qalmaqdadır. Mövcud rejimin devrilməsi İraqda sülhü təmin etmədi. Əksinə, İraqın özündə və dünyada terror əməliyyatlarının yeni dalğası üçün şərait yaratdı. XXI əsr XX əsrdən həm də qloballaşma prosesini gətirmişdir. Qloballaşma prorsesi «qürbət» sözünün altından birdəfəlik xətt çəkir. XXI yüzillikdə hər bir xalq öz milli dəyərlərini saxlamaqla ümumbəşəri mədəniy–yətə qovuşmaq üçün daha böyük imkanlara malik olacaqdır. Bu əsrdə XX əsrdən fərqli olaraq insanlarda sabahkı günə inam artacaq, dünya öz ölməzliyinə inanacaqdır. Bu əsr insan ümidlərini doğruldan bir əsr olacaqdır.
Avtoritar – latınca «hakimiyyət», «nüfuz» deməkdir. Siyasi hakimiyyətin antidemokratik sistemi. Ali hakimiyyətin bir nəfərin əlində mərkəzləşməsi. Alternativ – latınca «ikisindən biri» mənasını verir. İki imkandan birini seçmək zərurəti Antisemitizm – Almaniya faşistlərinin yəhudilərə qarşı tətbiq etdikləri Milli və dini ayrı-seçkildiyin ifrat forması Avtargiya – təcavüzkar və işğalçı müharibələrə hazırlaşan imperialist dövlətlərin öz ölkələrini dünya bazarından asılı olmayacaq bir hala gətirmək üçün yeritdikləri iqtisadi siyasət Anklav – (latınca inclavo sözündən götürülmüş, hərfi mənası açarla bağlamaq deməkdir) – ərazinin bir hissəsində olan bir dövlətin bütün tərəflərdən başqa dövlətin mühasirəsində olması Aparteid – (latınca «ayrı yanaşma» deməkdir) – CAR hakim dairələri tərəifndən Afrikanın yerli əhalisinə, rənglilərə və Asiyadan köçüb gələnlərə qarşı aparılan irqi ayri-seçkilik siyasəti Əmək haqqının mütəhərrik şkalası – Bu tədbir rəsmi yaşayış dəyəri indeksinin artmasından asılı olaraq əmək haqqı tarifinin avtomatik artırılması Ərzaq problemi – xroniki yarıaclıq və aclıqla ifadə olunur. Başlıca olaraq inkiaşf etməkdə olan ölkələrdə, xüsusən Afrikada 1 milyarda yaxın adamı əhatə edir. Səbəbi həmin ölkələrdə sosial-iqtisadi strukturların pozulmasıdır, nəticədə kənd təsərrüfatı istehsalı tənəzzül etmiş və inkiaşf etmiş kapitalist ölkələrindən ərzaq gətirilməsindən olan asılılıq artmışdır Büdcə defisiti – dövlət büdcəsi məxaricinin onun mədaxilindən artıq olması Bürokratiya – süründürməçilik rəsmiyyəti. Alman sözü olub, hərfi mənası mənsəbpərəstlik deməkdir. Genosid – hər hansı milli, etnik, yaxud dini qrupu tamamilə, yaxud qismən məhv etmək məqsədi ilə aparılan siyasət Gettolar – ABŞ-da qaradərili əhalinin yaşaması üçün salınmış xüsusi məhəllələr Qiymətli kağızlar – hər hansı bir sərvəti və ya pulu almaq üçün hüquq verən təqdim edilən sənədlər (səhmlər, istiqrazlar, veksellər və s.) Devalvasiya – pul vahidinin qızıl məzmununun rəsmi azalması, yaxud qızıla, gümüşə, xarici volyutaya görə milli valyutanın məzənnəsinin aşağı salınması Departasiya – azlıqla qalan əhalinin zorla kütləvi şəkildə öz yurdlarından köçürülməsi Dekret – latıncadan götürülmüq, hərfi mənası «qərar» deməkdir. Dövlət və hökumət başçısı tərəfindən qəbul edilmiş qanunvericilik aktı. Dövlət borcu – hökumətin bankirlərdən, xüsusi adamlardan, yaxud xarici kreditorlardan aldığı istiqrazlar üzrə ödənilmiş ümumi dövlət borcunun məbləği Demoqrafik partlayış – müharibədən sonrakı ilk illərdə dünyanın bir çox ölkələrində doğumun xeyli artmasını səciyyələndirən hadisə Demakrasiya xətti – Sülh danışıqları gedən zaman müharibə edən tərəflərin mövqeləri arasında qoyulan və ya mübahisəli yerlərin sərhədlərini təyin edən xətt Demilitarizasiya – (latın sözü olub, «de» - iştirak etməmək, «buraxmaq», «militaris» isə «hərbi deməkdir») – silahsızlaşdırma, tərksilah, müharibədən imtina etmək Diskriminasiya – (latınca hərfi mənası «fərqlənmək» deməkdir) – bir qrup vətəndaşa qarşı milli, dini zəmində ayrı-seçkilik siyasəti Diktatura – latınca «əzmək», «qurmaq» mənasını verir. Qeyri-məhdud hakimiyyət. Hakim qrupun siyasi hakimiyyətini təmin etmək forması Dövlət terrorizmi – digər suveren dövlətlərdə ictima-siyasi quruluşu sarsıtmaq üçün bəzi dövlətlərin terrorizm üsul və metodlarından (hərbi, siyasi, iqtisadi və mənəvi-psixoloji təzyiş, şantaj və qorxutmaq, dövlətlərin ərazi bütövlüyünün və suverenliyinin pozulması) istifadə etməsi ilə bağlı olan siyasəti. Siyasi qətlər, oğurlama De-yure – beynəlxalq hüquqla dövləti və ya hökuməti tam rəsmi tanımaq Dominion – (ingilis sözü olub, «mülk», «sahiblik» mənasını verir) – İngiltərə kralını özünün başçısı hesab edən yarımmüstəqil dövlət Despotizm – istibdad, zülmkarlıq, qəddarlıq Denonsasiya – dövlətin özü bağladığı beynəlxalq müqavilədən lazımi şəkildə rəsmiləşdirilmiş imtinası Kamikadze – Yaponca «ilahi külək» deməkdir. İkinci dünya müharibəsində yapon təyyarəçi – ölümə məhkum edilmişlərin düşmən gəmilərinə qarşı hərəkəti Kolxoz – (rusca) kollektiv təsərrüfat deməkdir Kansler – Almaniya və Avstriyada hökumət başçıları Koalisiya – Latıncadan mənası «İttifaq» deməkdir. Bir neçə siyasi partiyanın razılığı əsasında yaradılmış hökumət Konfrontasiya – qarşıdurma, qarşı qoyulma, üz-üzə toqquşma Konservator – latınca «mühafizəçi» mənasını verir. Mühafizəkar baxışlara, cəmiyyətin həyat və mədəniyyətində ənənəvi ideyalara sadiq qalaraq, dəyişikliklərin əleyhinə olan Konsessiya – icazə, güzəşt mənasını verir. Xarici dövlət və ya kompaniyaya dövlətə məxsus olan, təbii ehtiyatların, müəssisə və digər obyektlərin istismara verilməsi haqqında müqavilə İqtisadi inteqrasiya – təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşdirilməsi forması İnflyasiya – pulun qiymətdən düşməsi İnsan hüquqları – insanın yaşamaq, iqtisadi, sosial-mədəni, vətəndaşlıq, siyasi hüquqlarını xarakterizə edən anlayışlar kompleksi İnzibati-amirlik – hakimiyyətin vahid bir partiya əlində cəmləşməsi və idarə olunması İmport – Xaricdən mal və kapitalın idxal edilməsi, gətirilməsi İslam fundamentalizmi – şəriətdən ilahinin qoyduğu qaydaları «Əbədi və dəyişilməz» elan edən müsəlman hüquq və ilahiyyət normaları məcəlləsindən hər cür kənara çıxmanı rədd edən mühafizəkar cərəyan İmmiqrant – bir dövlətin vətəndaşının daima və ya uzun müddətə başqa bir dövlətin ərazisində yaşaması Liberal – latınca «azad», «sərbəst» mənasını verir. Sərbəstfikirli, liberalizm tərəfdarı. Liberalizm Avropa ölkələrində XVII-XVIII əsərlərdə meydana gələn, mülki, siyasi və iqtisadi azadlıq prinsiplərini elan edən ictimai cərəyandır. Lokaut – sahibkarların qəsdən müəssisələri bağalyıb fəhlələri kütləvi şəkildə işdən çıxarmaları Lobbi – (İngilis sözüdür. Parlamentə keçidi yeridir ki, burada deputatlar kənar adamlarla görüşə bilərdilər). Parlamentdə qəbul edilən qərarlara təsir göstərmək gücünə malik olan, xüsusi və icitmai təşkilatlara təsir göstərən deputatlar qruppu Landtaq – Almaniyada nümayəndəli orqan Müstəmləkə – Xarici dövlətin tam nəzarəti altında olan ərazi Moratorium – öhdəliklərin yerinə yetirilməsi vaxtının geri çəkilməsi Mandatlı ərazilər – latınca «tapşırıq» mənasını verir. Almaniyanın keçmiş koloniyalarının və Türkiyənin mülklərinin birinci dünya müharibəsindən sonra Millətlər Cəmiyyəti tərəifndən qalib dövlətlərin xüsusi sənəd – mandat əsasında idarəsinə verilməsi Millətçilik siyasəti – bir millətin digər millətdən üstün tutulması siyasəti Masonçuluq – fransızca «sərbəst bənna» mənasını verir. XVIII əsrin əvvəllərində İngiltərədə meydana çıxmış dini-etik və siyasi cərəyan Mafiya – XIX-XX əsrlərdə Siciliyada meydana gələn cinayətkarların gizli təşkilatı hərfi mənası «cəsarət» deməkdir. Metropoliya – yunanca «ana» və «şəhər» mənalarını verir. Müstəmləkələri olan dövlət deməkdir Miqrant – latınca «gəlmə» mənasını verir. Militarizm – latınca «hərb» mənasını verir. Ölkənin hərbi qüdrətini artırmaq üçün ölkələrin hökumətlərinin istifadə etdiyi siyasi, iqtisadi, ideoloji vasitələr sistemi Missioner – latınca mənası «göndərmə», «tapşırıq» deməkdir. Kilsə tərəfindən onun təlimini başqa dinə itaət edənlər içərisində yaymaq üçün göndərilmiş nümayəndə Monopoliya – yunanca «mono», «vahid», «poleo» isə «satıram» mənasını verir. Firma və ya təşkilata fəaliyyətin hər hansı bir sahəsində müstəsna hüquq verilməsi Memorandum – latınca, yadda saxlanılmalı şey. Diplomatik yazışma forması, sənəd Milliləşdirmə – xüsusi mülkiyyətin dövlət mülkiyyətinə keçirilməsi Mojaritar – «çoxluq» deməkdir. Çoxmandatlı seçki sistemi Pentaqon – ABŞ müdafiə nazirliyinin geniş yayılmış adı (mənşəyinə görə bu söz nazirliyin Vaşinqtondakı beşbucaqlı binası ilə əlaqədardır) Prolonqasiya – beynəlxalq müqavilənin qüvvədə olma müddətinin uzaldılması Pasifizm – latınca «sülhsevər» deəkdir. Müharibə əleyhinə hərəkat, hər hansı müharibə əleyhinə çıxış edən iştirakçılar Plüarizm – çoxfikirlilik, çoxpartiyalılıq. Plutokratiya – yunanca «plutos» - «sərvət», «kratos» - «hakimiyyət» deməkdir – dövlət quruluşu, cəmiyyətin varlı hissəsinə məxsus olan siyasi hakimiyyət Privatizasiya – yunanca «xüsusi» mənasını verir. Dövlət və ya bələdiyyənin mülkiyyətinin pulla və ya əvəzi ödənilmədən ayrı-ayrı şəxslərin və ya kollektivin şəxsi mülkiyyətinə verilməsi. «Özəlləşdirmə» mənasını da verir Protektorat – latınca «müdafiə edən», «müdafiəçi» mənasını verir. Tabe dövlət forması. Bu formada daxili işlərdə ölkə öz müstəqililyini saxalyır Putc – almanca «çevriliş» mənasını verir. Federasiya – latınca ititfaq, «birlik» mənasını verir. Hüquqi cəhətdən siyasi müsiəqilliyi olan bir neçə dövlətin bir ititfaqda birləşməsi Feminizm – latınca «qadın» mənasını verir. Qadınların kişilərlə bərabər hüquqa və nailiyyətlərə çatması məqsədini qarşıya qoyan hərəkat. Terror – qorxuya salma, sui-qəsd Tendem – siyasi cütlük deməkdir Torpaq – Almaniya və Avstriyada federativ vahidlər Totalitarizm – avtoritar dövlət formalarından biri, cəmiyyət həyatının bütün sahələri üzərində onun tam (ümumi) nəzarətinin olması ilə xarakterizə olanar. Təzminat (reparasiya) – hücuma məruz qalmış dövlətə dəymiş zərəri ödəmək üçü məğlub olmuş tərəfin öhdəsinə götürdüyü ödənc Teokratiya – siyasi hakimiyyətin ruhanilərin əlində olduğu idarə üsulu. Ehkamçılıq – yeniliyi nəzərə almayan, dəyişməz və donuq müddəalardan istifadə edən təfəkkür metodu Ekstremizm – əsasən siyasətdə ifrat görüş və baxışlara tərəfdar olmaq Eksport – latınca «aparmaq» mənasını verir. Malın və ya kapitalın ölkədən xaricə aparılması Energetika problemi – İkinci Dünya müharibəisndən sonra yanacaqdan istifadə strukturunun və qiymətlər səviyyəsinin dəyişməsi nəticəsində bir çox dövlətlərin qazıntı halında çıxarılan yanacaqla təminatının pisləşməsi ilə bağlı meydana çıxan problem. Bu böhranın 70-ci illərdə kəskinləşməsi energetika böhranı xarakteri aldı. Nisbətən ucuz neft hasilatı siyasətinin artması və iqitsadiyyatın enerji tutumlu sahələrinin surətli inkişafı duru yanacağın təbii ehtiyatları ilə onun istehlakının ölçüləri arasına uyğunluğun pozulmasına səbəb olur. Etatizm – fransızca dövlət deməkdir. Dövlətin iqitsadi, sosial və mədəni sahələrdə rolunun artırılması mənasında işlədilir. Regent – latınca «idarəedən» mənasını verir. Monarxiyalı dövlətdə dövlət başçısının və kralın yeri boş olan vaxt onun səlahiyyətlərini yerinə yetirən şəxs Repressiya – əzilmə, təzyiq göstərilmə Rezervasiya – latınca «qoruyuram», «saxlayıram» mənasını verir. Ölkənin yerli əhalisinin yerləşdirilməsi üçün ayrılmış ərazi. Bu hal ABŞ, Kanada və bir sıra digər ölkələrdə mövcuddur. Rezervasiya hindulların yerdəyişmə, hərəkət imkanını məhdudlaşdırsa da, onların ərazisinə orada yaşayan tayfaların razılığı olmadan daxil olmağı da qadağan edir. Ratifikasiya – danışıq aparan dövlətlər tərəifndən vəkil edilmiş adamların başladığı beynəlxalq müqavilə və sazişlərin ali dövlət orqanları tərəifndən təsdiq edilməsi Radikal – latınca kök«, «əsas» mənasını verir. Köklü, qətiyyətli ölçülər tərəfdarı Referendum – latınca «tamamilə» mənasını verir. Dövlət həyatının mühüm məsələlərini həll etmək üçün ümumi səsvermə Rasion – yemək norması Seqreqasiya – ABŞ-da həyata keçirilmiş irqi ayrı-seçkilik siyasəti Sionizm – (Qüdsdəki Sion dağının adından götürülmüşdür). Yəhudilərin müxtəlif ölkələrdə təqibinə və sıxışdırılmasına cavab olaraq XIX əsrin sonunda meydana gəlmişdir. Məqsədi yəhudilərin, uzaq əcdadlarının torpaqlarına köçürülməsi və orada milli yəhudi ocağının yaradılması idi. Hazırda İsrailin rəsmi ideologiyası və siyasətidir. Suverenlik – fransız sözü olub, ali hakimiyyət deməkdir. Ölkənin daxili həyatının bütün məsələlərinin həllində və digər dövlətlər ilə münasibətlərdə hakimiyyətin sərbəstliyi, dövlətin istiqlaliyyəti və müstəqililyi Sabotaj – fransızca «inkar» mənasını verir. Müəyyən öhdəliyi şüurlu surətdə yerinə yetirməmək Sanksiya – latınca «qoruyucu qərar» mənasını verir. Beynəlxalq hüquqda təsiretmə vasitəsi, öz öhdəliklərini pozan dövlətə tətbiq edilir, onun diplomatik və ticarət münasibətləri qadağan edilir Status – (latınca «vəziyyət» deməkdir) və ya hüquqi şəxslərin hüququ Satellit – latınca «peyk» mənasını verir. Həqiqətdə özündən daha güclü dövlətin tabeliyində, formal isə müstəqil olan dövlət Seperatistlər – latınca «ayrı», «xüsusi» mənasını verir. Dövlətin hər hansı bir hissəsini təcrid etmk, ayırmaq tərəfdarları Separat sülh – Düşmən tərəifn dövlətlərindən biri ilə koalisiyada olan dövlətlərdən birinin öz müttəfiqləri ilə razılaşmadan müharibənin gedişində sülh bağlaması Opponent – qarşı duran fikir sahibi Şovinizm – Fransız millətini bütün millətlərdən yüksəkdə tutan Napoleonun əsgərlərinin birinin adından götürülmüşdür. Hazırda millətçiliyin ən mürtəce forması belə adlanır. Xammal problemi – mineral xammal istehsalının armtası ilə onun istehsalının həcmi arasında 70-ci illərin əvvəllərində meydana çıxmış qlobal miqyasda böyük uyğunsuzluqlar. Faşizm – latınca «faşio» sözündən götürülmüş mənası «bağlama», «dəstə» deməkdir. Qədim Romada yüksək rütblü şəxslərin əllərində daşıdıqları baltalar da «fasces» adlanırdı. Bu baltalar hakimiyyətin və dövlətin xalqla sıx birliyinin rəmzi hesab edilirdi. Neofaşizm - İkinci dünya müharibəsindən sonra ləğv edilmiş, faşist təşkilatlarının siyasi və ideya cəhətdən varisləri olan müasir sağ, daha mürtəce hərəkətlər Uzurpator – latınca «sahib oluram» mənasını verir. Hakimiyyəti zorla ələ keçirən və ya başqasının hüquq və səlahiyyətlərini mənimsəyən şəxs Unifikasiya - latınca «vahid şəklə salma» mənasını verir. İqtisadiyyatın vahid mərkəzdən idarə etmək deməkdir. Almaniyada bu siyasət İkinci dünya müharibəsindən əvvəl həyata keçirilmişdir Yeni beynəlxalq iqtisadi qayda – beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin ədalətli və hüquq bərabərliyi əsasında yenidən qurulması üzrə inkişaf etməkdə olan ölkələrin konsepsiyası. Əsas tələbləri BMT tərəfindən 1973-1974-cü illərdə qəbul edilmiş sənədlərdə qısa və dürüst ifadə edilmişdir Yüklə 2,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|