Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

XX əsrin 70-90-cı illərində Kanadanın daxili və xarici siyasəti. 70-ci illərdə Kanada yüksək inkişaf etmiş sənaye-aqrar ölkəyə çevrildi. 70-ci illərin əvvəllərində də iqtisadiyyatın xüsusi artımı müşahidə edilirdi. Tryudo höküməti Kanadada «ədalətli cəmiyyət» qurmaq proqramını elan etdi 1971-ci ildə bu məqsədlə ölkədə yerli istehsalı artırmaq üçün Kanada korporasiyası təşkil edildi. Həmçinin işsizliyin qarşısını almaq üçün immiqrasiya haqqında yeni qanun qəbul edildi. Həmin qanuna əsasən Kanadaya xaricilərin gəlməsi məhdudlaşdırıldı. 1973-cü ildə Tryudo hökuməti iqtisadi və sosial sahədə tədbirlər proqramı elan etdi. 1974-cü ildə verilən qanuna görə iri firmaların direktorları ancaq kanadalılar olmalı idi. Qiymətlər və gəlirlər üzərində dövlət nəzarəti qoyuldu. Tryudo hökuməti Kanadanın özü özünü neft məhsulları ilə təmin etməsi haqqında qanunun qəbul edilməsinə də nail oldu.

1974-1975-ci illərin dünya energetika böhranı Kanadaya da öz təsirini göstərdi. 1975-ci ildə sənaye məhsulu istehsalı 5% azaldı. Ölkədə 697 min işsiz var idi. 70-ci illərin ikinci yarısında ölkədə iqtisadi durğunluq başlandı. Tryudo hökuməti iqtisadi siyasətində birinci yerə ölkənin neftlə öz-özünü təmin etməsini qoydu. Bu məqsədlə 1976-cı ildə neft məhsulları göndərilməsinin yenidən bölgüsü haqqında məsələ ön sıraya keçdi. «Petrol Kanada» neft firması fəallaşdı. 70-ci illərdə Kanada inkişaf etmiş kapitalist ölkələri sırasına daxil oldu. 1975-ci ildə “Yeddilər qrupu”nun üzvü oldu.

1970-ci ildə Kvebekdə milli münasibətlər son dərəcə kəskinləşdi. Kvebek Azadlıq cəbhəsi bu dövrdə Kvebeki Kanadadan ayırmağa cəhd göstərdi. Tryudo hökuməti bu məsələdə qətiyyətli mövqe tutdu. Kvebekə hökumət qoşunları yeridildi. Ayrılmaq cəhdlərinin qarşısı alındı. 1974-cü ildə qəbul edilən yeni qanuna əsasən fransız dili Kvebek əhalisinin rəsmi dili oldu.

1979-cu ildə Tryudo hökuməti Kanada ərazisindən «Bomar» raket hərbi bazasını çıxarmasını ABŞ-dan tələb etdi. Bu məsələ hakim dairələr arasında kəskin fikir ixtilafına səbəb oldu. 1979-cu ildə keçirilən parlament seçkilərində mühafizəkarlar qələbə çaldılar və Klarkın baçılığı altında yeni hökümət təşkil edildi. Bu hökümət ABŞ-ın dedikləri ilə razılaşdı. Öz ərazisində əlavə nüvə başlıqlarını yerləşdirdi. Radar qurğuları yenə də qaldı. Kanadada ABŞ nümunələri əsasında silah istehsalı artdı. Bütün bunlar Klark hökümətinin nüfuzunu zəiflətdi.

1980-ci ildə Kanadada növbədənkənar parlament seçkiləri keçirildi və liberallar qələbə çaldılar. Yenidən Tryudo hökumətin başçısı oldu. Bu hökumət “1981-ci il konstitusiyası aktı” adlı yeni konstitusiya qanununun 1982-ci ilin aprelin 17-də qüvvəyə minməsinə nail oldu. Həmin qanuna görə 1867-ci il konstitusiya aktı təxirə salınır və Kanada suveren dövlət olurdu. O, daxili və xarici siyasətdə müstəqil idi. Lakin buna baxmayaraq Kanada Böyük Britaniya Millətlər birliyində qalmağı qərara aldı. Onun dövlət başçısı yenə də İngiltərə kraliçası idi. Ölkəni baş nazir idarə edirdi. Əyalətlərə general və general-leytenant qubernatorları İngiltərə kraliçası təyin edirdi.

Ağır iqtisadi çətinlik liberallardan narazılığı gücləndirdi. 1984-cü ilin sentyabrında ölkədə keçirilən yeni parlament seçkilərində mühafizəkarlar qələbə çaldılar. Malruninin başçılığı altında yeni hökumət təşkil edildi. Bu hökumət iqtisadiyyatın yüksəlişini təmin etmək üçün «açıq qapı» siyasəti yeritdi. Yenidən xarici inhisarlar üçün Kanada açıq elan olundu. 1989-cu ildə Kanada ilə ABŞ arasında azad ticarət haqqında saziş bağlandı. 1992-ci ildə ABŞ, Kanada və Meksika arasında sərbəst ticarət zonasının yaradılması haqqında saziş imzalandı. Vahid Şimali Amerika iqtisadi ərazisi formalaşmağa başladı.

1993-cü ildə keçirilən parlament seçkilərində liberallar yenidən qələbə qazandılar. Y.Kretyenin başçılığı altında yeni hökümət yarandı. 1994-1996-cı illərdə əsas diqqət büdcə kəsirinin ləğv edilməsinə yönəldildi. İqtisadiyyatın inkişafı və sosial sahəyə çəkilən xərclər ixtisar edildi. Bir sıra iri dövlət müəssisələri xüsusi şəxslərə satıldı. Müavinət və təqaüdlərin həcmi 3,5 mlrd. dollar azaldıldı. Əyalətlərdə səhiyyə və təhsilə ayrılan xərclər də ixtisar edildi. 1995-ci ildə büdcədənkənar ehtiyat fondu yaradıldı. Nəticədə 1997-ci ilin sentyabrında federal büdcə kəsirini ləğv etmək mümkün oldu. Kanada 1998-ci ildə «Yeddilər qrupu»nda federal büdcə kəsiri olmayan yeganə ölkə idi.

Kretyenin sosial-iqtisadi proqramı iki məsələni əhatə edirdi. Bunlardan biri «Bərabər imkanlar strategiyası» idi ki, burada əsas diqqət ali təhsilin, elmi tədqiqatların inkişafına yönəldilirdi. Əhalinin aztəminatlı təbəqəsinin təhsil alması vacib hesab edilirdi. İkincisi «Cəmiyyətin təhlükəsizliyini təmin etmək» adlanırdı. Burada əsas vəzifə əyalətlərdə sosial proqramların həyata keçirilməsi idi.

Hökumət elan etdi ki, onun məqsədi aztəminatlı ailələrin uşaqlarla birlikdə müdafiəsinin ümummilli sistemini təşkil etmək, valideynlərə vergi və digər məsələlərdə güzəştlərə getməkdir. Həmçinin aborigen əhali (hindular və eskimoslar) üçün sosial proqram tərtib olundu və buna xüsusi vəsait ayrıldı. Planauyğun şəkildə vergilər aşağı salındı.

90-cı illərin əvvəllərində Kanadada işsizlik yenə də qalırdı. Lakin 1997-ci ildə bu vəziyyət əsaslı şəkildə dəyişdi. Buna səbəb əmək məhsuldarlığının artması və yeni texnologiyanın tətbiqi idi. Kretyen hökuməti dövründə iqtisadiyyatın əsas strukturlarında yenidənqurma başa çatdı. Avtomobilqayırma, kimya sənayesi, tikinti materialları istehsalında yüksəliş baş verdi. Xidmət sahəsi genişləndi. Kanadada istehsal edilən məhsulun 40%-i ixraca gedirdi ki, onda da ABŞ-ın payı 80% təşkil edirdi.

90-cı illərdə Kvebekdə hadisələr yenidən kəskinləşdi. 1995-ci ildə Kvebekin müstəqilliyi haqqında ölkədə referendum keçirildi. Həmin referendumda federasiya tərəfdarı olan qüvvələr qalib gəldi. Kvebek yenə də Kanadanın tərkibində qaldı.

90-cı illərdə də Kanada öz xarici siyasətində ABŞ-ı dəstəkləməkdə davam edirdi. ABŞ-Kanada ticarət dövriyyəsi gündə 1 milyard dollar təşkil edirdi. ABŞ-la əməkdaşlıq Kanadanın çiçəklənmə mənbələ­rin­dən biri oldu. «Yeddilər qrupu» ndan ancaq Kanada istifadə etdiyi texnologiyanın 40%-ini idxal edirdi. 1997-ci ildə Kanada iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyəti dünyada dördüncü yeri tuturdu. Liberalların hakimiyyəti dövründə Kanadanın hərbi büdcəsi NATO ölkələri içərisində həcminə görə sonuncu yeri tuturdu.

2000-ci ildə keçirilən növbədənkənar parlament seçkiləri də liberallara uğur gətirdi. Yenə də Kretyen hökuməti ölkəyə rəhbərlik etməyə başladı. Bu hökumət ABŞ-ın Əfqa­nistana, İraqaolan təcavüzünü bəyəndi. Azərbaycan və Ermənis­tan arasında olan münaqişədə Ermənistanı dəstək­lədi və müdafiə etdi. 2004-ci il aprelin 22-də Kanada parlamenti qondarma “er­məni soyqırımını” tanıdı.

Hazırda Kanadanın 31,5 milyon əhalisi var. Kanada qəzet kağızı istehsalına və gömrüksüz ticarətə görə dünyada birinci yeri tutur. Dünya meşə ehtiyatının 10%-i Kanadada yerləşir. Kosmetika və diş müalicəsindən başqa ölkədə bütün tibbi xidmət növləri pulsuzdur. Kanadanın müstəqilliyi günü 1 iyundur.