Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

Çili XX əsrin 50-60-cı illərində. 50-ci illərdə Çilinin hakim dairələri öz qapılarını xarici kapitala açdılar. 1952-ci ildə ölkəyə xarici kapital qoyuluşu 1023 min dollara çatmışdı. ABŞ-la yanaşı, İngiltərə, Fransa, İsveçrə, İsveç, Belçika, Hollandiya, İspaniya, İtaliya, Kanada kapitalının da ölkəyə axını sürətləndi. Kənd təsərrüfatında isə yarımfeodal latifundiyalar ağalıq edirdilər. 1951-ci ilin payızında demokpatik partiyalar Xalq Cəbhəsini təşkil etdilər, ona Sosialist partiyasının lideri Salvador Alyande rəhbərlik edirdi.

1952-ci ilin sentyabrındakı prezident seçkilərində mürtəce qanunları ləğv etməyi, aqrar islahat keçirməyi, mis yataqlarını milliləşdirməyi vəd edən Karlos İvanes del Kapro qələbə çaldı. Lakin o, vədinə əməl etmədi. Ona görə də ölkənin maliyyə-iqtisadi vəziyyəti pisləşdi. Bu vəziyyətdən çıxmaq üsün İvanes 1955-ci ildə ölkəyə ABŞ missiyasını dəvət etdi və bu, milli iqtisadiyyata ciddi zərbə vurdu. 1955-ci ildə ölkədə mühasirə vəziyyəti elan edildi. 1958-ci il sentyabrın 4-də keçirilən prezident seçkilərində yenə də mühafizəkarların nümayəndəsi, məşhur Çili kapitalistlərindən olan Xorxe Alessandri qələbə çaldı. O, 1964-cü ilə qədər prezident oldu. O, Amerika inhisarçıları ilə əlaqədar olan dağ-mədən kompaniyalarının vergilərini azaltdı.

1960-cı ilin mayında olan güclü zəlzələ minlərlə insanın ölümünə səbəb olmaqla bərabər ölkəyə maddi zərər vurdu. İki milyon adam evsiz qaldı. Xarici şirkətlər Çİliyə yardım etdilər. 1964-cü ildə Çilidə latifundiyaçıların mülkləri azaldıldı, fermer təsərrüfatının inkişafına şərait yaradıldı.

1967-ci ilin iyulunda aqrar islahat haqqında qəbul edilən qanuna əsasən ümumi sahəsi 3,4 milyon hektar olan 1310 iri latufindiya müsadirə edildi. 27 min kəndli ailəsi 910 kooperativdə birləşdi. Lakin 1967-ci ildən sosial ehtiyaclara çəkilən xərclər ixtisar edildi.

Bu dövrdə təşkil edilən Xalq Birliyi Blokunda (XBB) kommunistlər, sosialistlər və digər sol partiyalar birləşmişdilər. 1970-ci ilin prezident seçkilərində sosialistlərin namizədi Salvador Alyende başqa namizədlərlə müqayisədə daha çox səs toplasa da, prezident seçilmək üçün mütləq səsi qazana bilməmişdi. Seçki qanununa əsasən məsələ parlamentin müzakirəsinə verildi və burada xristian-demokratların köməyi ilə o, prezident seçildi. Onun prezidentliyi dövründə torpağın latifundiya forması ləğv edildi, 2,8 milyon hektar torpaq kəndilələrə paylandı. 1971-ci ildə hökumət çox mühüm sənaye sahələrini milliləşdirməyə başladı. Mis filizi mədənlərinin milliləşdirilməsi ABŞ inhisarlarının nüfuzunu ciddi surətdə sarsıtdı. Fəhlə və qulluqçuların əmək haqqı artırıldı. Dövlət hesabına mənzil tikintisinə başlandı. Fəhlələrin nümayəndələri dövlət və qarışıq müəssisələrin idarə olunmasında iştirak etməyə başladı. Hökumətin ilk tədbirlərindən biri də Kuba ilə diplomatik münasibətləri və ticarət əlaqələrini ğərpa etməsi oldu.

Tezliklə XBB-də parçalanma əmələ gəldi. Konqresdə (parlamentdə) sağ partiyalar mütərəqqi qanunlar qəbul edilməsinə mane olurdular. Dünya bazarında misin qiymətinin aşağı düşməsi ölkə iqtisadiyyatına ağır zərbə vurdu. ABŞ-ın mis filizi şirkətləri dünya bazarlarında Çili misinin baykot edilməsini təşkil edirdilər. Şimali Amerika bankları Çiliyə kredit vermirdilər və ABŞ-dakı Çili əmanətlərini tutub sax­layırdılar. Yerli oliqarxiya, latifundiyaçılar, alverçilər istehsalı azaldır, aqrar islahatı pozur, zəruri tələbat mallarının qiymətlərini qaldırır, sahibkarlar isə keçmiş müəssisələrinin qaytarılmasını tələb edirdilər. Sağlar çox sayda orta təbəqələri – xırda burjuaziyanı, ziyalılalın bir hissəsini, qulluqçuları da öz tərəfinə çəkə bilmişdi.

Xristian-demokrat partiyasının «sağ» qanadı 1973-cü ildə S.Alyendenin istefası tələbini irəli sürdü. Sol müxalifət isə ölkədə proletariat diktaturasının qurulmasını tələb edirdi. Belə bir şəraitdə, 1973-cü il sentyabrın 11-də general Avqusto Pinoçetin başçılıq etdiyi ordu hissələri dövlət çevrilişi etdi. S.Alyende həlak oldu, Çilidə hərbi xunta hakimiyyətə gəldi.