Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

YUQOSLAVİYA: Bəzən ədəbiyyatda Balkan imperiyası adlanan Yuqoslaviya Serbiya (onun tərkibinə muxtar ölkə olan Voyevodina və muxtar vilayət olan Mexe­tiya-Kosova daxildir), Çernoqoriya, Bosniya və Hersoqo­vina, Sloveniya, Xorvatiya, Makedoniyanın federativ əsasda birləşməsi nəticəsində yaranmışdır. Yuqoslaviyanın ən inkişaf etmiş respublikaları Sloveniya və Xorvatiya hesab edilir.

İosif Broz Titonun başçılıq etdiyi Yuqoslaviya Xalq Ordusu tərəfindən sovet qoşunlarının köməyi ilə 1944-cü ilin oktyabrında ölkə azad edildi. Müvəqqəti Xalq Skupşinası təşkil edildi və ölkədə sosial-iqtisadi və siyasi tədbirlər həyata keçirildi.

1945-ci ildə SSRİ ilə Yuqoslaviya arasında dostluq müqaviləsi bağlandı. Lakin az keçməmiş Yuqoslaviya ilə SSRİ arasında münasibətlər xeyli kəskinləşdi. Bunun səbəbi Balkanlarda İosif Broz Titonun şəxsi nüfuzunun son dərəcə güclənməsi idi. Tito istəyirdi ki, Bolqarıstan və Albaniyanın da daxil olduğu böyük bir Balkan ittifaqı ya­ratsın. Hətta o bu məqsədlə Albaniyaya Yunanıstanın guya təcavüzünü dəf etmək üçün qoşun da yeritdi. Bolqarıstanla isə birgə ittifaq haqqında müqavilə layihəsini hazırladı. Bu Stalini bərk narahat etdi və Titodan tələb etdi ki, belə hərə­kətindən əl çəksin. Hətta 1947-ci ildə yaradılmış sosia­list ölkələrinin Məlumat bürosu Yuqoslaviyada təftiş­çiliyi pislə­di. Onun «sovet modelini» qəbul etməməsini kəskin tən­qid edərək Yuqoslaviya rəhbərliyini «casuslar və qatillər bandası» ad­lan­dırdı. Buna cavab olaraq Yuqoslaviya Məlumat bürosun­dan çıxdı. 1949-cu ildə o, Qarşılıqlı Iqtisadi Yardım Şurasına da daxil olmadı.

1945-ci il avqustun 23-də ölkədə aqrar islahat keçirildi. MTS-lər təşkil edildi. 1960 min ha torpaq müsadirə edildi. 1946-cı il iyunun 18-də kooperativlər haqqında qanun qəbul edildi. Müharibədən sonra ölkənin vəziyyəti ağır idi. 1946-cı ildə İttifaq Plan Komissiyası yaradıldı. 1946-cı il dekabrın 5-də bütün xüsusi müəssisələr milliləşdirildi.

1945-ci ilin payızında Yuqoslaviyada yerli özünüidarə orqanlarına, Müəssislər məclisinə, İttifaq və milliyyətlər palatasına seçkilər keçirildi. Əhalinin 88%-i bu seçkilərdə iştirak etdi. 7,4 milyon əhalidən 6,5 milyonu Xalq Cəbhəsinə səs verdi. 1945-ci il noyabrın 29-da Yuqoslaviya Federativ Xalq Respublikası elan edildi. 1946-cı il yanvarın 31-də Skupşina Yuqoslaviyanın Konstitusiyasını qəbul etdi. Xalq Skupşinası dörd ildən bir seçilirdi. 1946-cı ilin yazında və yayında müxalifətçi qüvvələr fəallaşmaq istədilərsə də, məğlubiyyətə uğradılar. Ancaq bundan sonra demokrat, Serbiya xalq kəndli partiyası və digər müxalifətçi qruplar cəbhə daxilndə öz fəaliyyətlərini dayandırdılar. 1946-cı ildə əksinqilabi gizli təşkilatlar ləğv edildi. 1948-ci ilin 21-27 iyulunda keçirilən YKP-nin V qurultayı partiyanın yeni proqramını və nizamnaməsini qəbul etdi.

1947-ci ildə Yuqoslaviyanın iqtisadiyyatı müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdı. Aqrar siyasətin həyata keçirilməsində dəyişiklik edildi. Könüllülük prinsipi tətbiq olunmağa başladı. Torpaqların azad satışı başlandı.

1952-ci ilin noyabrında YKP-nin VI qurultayı çağrıldı. Partiyanın adı dəyişdirilərək YKİ (Yuqoslaviya Kommunistlər İttifaqı) adlandırılmağa başlandı. İ.Broz Tito baş katib seçildi. 1953-cü ildə qəbul edilmiş Konstitusiya qanunu ilə ictimai özünüidarə ləğv edilmiş oldu. İttifaq xalq Skupşinası iki palatadan – İttifaq Skupşinası və istehsalçıların palatasından ibarət oldu. Respublika prezidenti vəzifəsi təsis edildi. İ.Broz Tito prezident seçildi və hökumətin başçısı təyin edildi. Konstitusiyaya uyğun olaraq Nazirliklə birlikdə dövlət katibiliyi də təsis edildi. Bu dövrdə Xalq Cəbhəsi yenidən təsis edildi. O, Yuqoslaviya Zəhmətkeş xalqının sosialist ittifaqı adlanmağa başlandı. Yenidənqurulma dövründə antisosialist qüvvələr fəallaşdılar. 1955-ci ilin yaz-payızında və 1956-cı ildə YKİ texnokratları və yerliçilik meyllərini kəskin tənqid etdi.

50-ci illərin ortalarında Yuqoslaviyada sənaye məhsulu 3,1 dəfə, kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalı isə 40% artdı. Elektrotexnika, kimya, metallurgiya sahələri sürətlə inkişaf etməyə başladı. 1957-61-ci illərdə yeni beşillik plan qəbul edildi. Müharibənin əvvəllrinə nisbətən 1961-ci ildə sənaye məhsulu 7,5 dəfə, milli gəlir 55% artdı.

1963-cü il iyun aynıda ölkənin yeni Konstitusiyası qəbul edildi. Yuqoslaviya Federativ sosialist respublikası adlandırıldı. 1963-cü ilin iyununda yenidən Tito prezident seçildi.

1960-cı illərin sonu və 70-ci illərin əvvəlində iqtisadi vəziyyət ağırlaşdı. 1950-1960-cı illərdə Yuqoslaviyanın xarici siyasətində dərin dəyişikliklər baş verdi. O, 1951-ci ildə ABŞ ilə hərbi yardım haqqında saziş bağladı. 1953-1954-cü illərdə Yuqoslaviya Türkiyə və Yunanıstanla Balkan ittifaqı yaratmaq haqqında saziş bağladı. 1954-cü ilin oktyabrında İtaliya ilə Triyest haqqında məsələni həll etdi. Kiçik bir hissə İtaliyaya, qalan hissə isə Yuqoslaviyanın idarəsinə verildi. 1953-cü ildə SSRİ Yuqoslaviya ilə münasibətini yaxşılaşdırmağa cəhd göstərdi. Ticarət sazişi imzalandı. 1955-ci ildə Belqradda Sovet hökumətinin nümayəndəsi oldu. 1956-cı ildə isə Tito başda olmaqla nümayəndə heyəti SSRİ-yə gəldi. Yuqoslaviya müşahidəçi kimi QİYŞ-da iştirak etməyə başladı. Misir və Hindistanla münasibətlər yaxşılaşdı. 1961-ci ilin sentyabrında Belqradda bloklara qoşulmayan dövlətlərin I konqresi keçirildi. Yuqoslaviya da onun üzvü oldu.

1971-ci ildə ölkədə iqtisadi vəziyyət çətinləşdi. Bir milyon adam xaricə iş dalınca getməyə məcbur oldu. İnflyasiya artdı. Xorvatiyada 1971-ci ildə separatist həyəcan başlandı. Xorvatiya, Bosniya və Hersoqovinada millətçi ünsürlər partiya və dövlət aparatında rəhbər vəzifələrdən çıxarıldılar.

1974-cü ilin fevralında Yeni Konstitusiya qəbul edildi. İki palata – İttifaq Skupşinası və respublika ölkələrinin Skup­şinası təsis edildi. 1974-cü ilin mayında İ.Broz Tito qeyri-məh­dud müddətə prezident seçildi.

1976-cı ilin iyulunda 1976-80-ci illəri əhatə edən beşillik plan təsdiq edildi. 1976-cı ilin noyabrın 26-da əmək haqqında qanun verildi. 1978-ci ilin 20-23 iyununda keçirilən YKİ-nin XI qurultayında sosialist özünüidarəsinə keçmək məsələsi müzakirə edildi.

70-ci illərdə SSRİ ilə münasibətlər xeyli yaxşılaşdı. İ.Broz Tito 1972, 1973, 1977, 1979-cu illərdə SSRİ-yə gəldi. 1981-ci ildə Yuqoslaviya ilə Sovet İttifaqı ara­sın­da iqtisadi və elmi-texniki əməkdaşlığa dair saziş bağ­landı. 1983-cü ildə Yuqoslaviyada Sovet ticarə­tinin həcmi 7 mlrd. dollar oldu. Lakin Əfqanıstan və Polşa məsələsinə münasibətdə Yuqoslaviya SSRİ-ni müdafiə etmədi.

1978-ci ildə Çinlə müqavilə bağlandı, 1977-1979-cu illərdə Belqradda 20 ölkənin, o cümlədən ABŞ və Kanadanın iştirakı ilə görüşlər keçirildi.

1980-ci ilin mayın 4-də İ.B. Tito öldü. Onun ölümündən sonra Yuqoslaviya Rəyasət heyəti və YKİ-nin Reyasət heyətinin sədrləri növbə ilə ölkəni və respublikaları idarə etməyə başladılar.

1980-ci illərin əvvəllərində Yuqoslaviyada iqtisadi vəziyyət kəskinləşdi. Xarici borclar artaraq 39,2 mlrd. dollara çatdı. Xalqın həyat səviyyəsi aşağı düşdü. Buna səbəb dünya bazarında rəqabətin artması, xarici ölkələrdən Yuqoslaviya iqtisadiyyatının asılılığı idi. 1980-ci ildə ixracı stimullaşdırmaq üçün müəyyən tədbirlər görüldü. Dinarın kursu bərpa edildi. 1983-cü ilin iyulunda Skupşina təcili görülməli tədbirləri təsdiq etdi. 1983-cü ildə Yuqoslaviya 12 kapitalist dövlətindən və 600 kommersiya bankından 4 mlrd. dollar kredit aldı. 1981-ci ilin martında Skunşina 1981-1985-ci illəri əhatə edən beşillik plan qəbul etdi.

1981-ci ildə Kosova Muxtar vilayətinin paytaxtı Priştinedə və digər şəhərlərdə albanlardan olan vətəndaşlar içərisində həyəcan başlandı. Orada fövqəladə vəziyyət elan edildi.

80-cı illərdə Avropanın sosialist ölkələrində baş verən hadisələr Yuqoslaviya Federativ respublikasına da təsir gös­tərdi və onun dezinteqrasiyasına (parçalanma) gətirib çıxart­dı. Bu proses hələ 70-ci illərin əvvəllərində Xorvatiyada başlamışdı. Belə ki, Xorvatiyada provaslav serblərlə katolik xorvatlar arasında milli zəmində münaqişə davam edirdi. Burada yaşayan müsəlmanlar da bu münaqişədən əziyyət çəkirdi. Artıq 80-cı illərin sonunda çoxdan yığılıb qalmış milli problemlər bir daha özünü göstərdi. Yeni iqlim 1991-ci ilin iyulunda Xorvatiya və Sloveniyanın öz müstəqilliklərini elan etməsinə imkan verdi. 1991-ci ilin noyabrında Make­doniya ittifaqdan çıxdığını bildirdi və öz müstəqilliyini elan etdi. 1992-ci ilin yanvarında isə Bosniya və Hersoqovina öz müstəqilliyini elan etdi. Ittifaqın tərkibində ancaq kom­munis­tlərin hakimiyyətdə olduğu Serbiya və Çernoqoriya qaldı. Bunlar ikisi birləşib 1992-ci ilin aprelində vahid dövlət yaratdılar və bu dövlət Yuqoslaviya adlandı. 1992-ci il martın 4-də Yuqoslaviya Bosniya və Hersoqovinaya qarşı təcavüzə başladı. Bunun üçün bəhanə oradakı serblərin müdafiə edilməsi oldu. Müsəlmanlarla xorvatlar birlikdə çıxış etdilər. «Müsəlman soyqırımı» beynəlxalq aləmdə çox böyük əks-səda doğurdu. BMT işə qoşuldu. ABŞ-ın fəal iştirakı ilə bu münaqişəyə son qoyuldu və 1995-ci ilin dekabrın 17-də ABŞ-ın Deyton şəhərində bu iki dövlət arasında sülh müqaviləsi bağlandı.

Serb millətçiləri və onların başında duran Slaboda Miloşeviç öz millətçilik ideologiyasından əl çəkmədi. Belə ki, 1998-ci ilin sonunda Serbiya müxtariyyət tələb edən Kosova albanlarına divan tutmaq üçün oraya qoşun yeritdi. Bu hadisə dünya ictimaiyyətini bərk narahat etdi. İş o yerə çatdı ki, NATO öz qoşunlarını yeritdi və Kosovada yerləşdirdi. 2008-ci ilin fevralın 17-də ABŞ və Aİ tərəfindən dəstəklənən Kosovo öz müstəqilliyini elan etdi. Rusiya və Serbiya bunun əleyhinə oldu.

Ümumyuqoslaviya bazarının dağılması, iqtisadi sanksiyaların tətbiqi və ölkə ərazisinin şiddətli bombalanması nəticəsində ölkədə hökm sürən iqtisadi böhran daha kəskin xarakter aldı. Siyasi qarşudurma da genişləndi. S.Miloşeviç isə Kosova albanlarının soyqırımının əsas təşkilatçısı kimi Haaqa məhkəməsinə verildi. 2002-ci ildə keçirilən prezident seçkilərində Yuqoslaviyada müxalifətin lideri Koştunsa prezident seçildi. Lakin Yuqoslaviya yenə də Avropanın və dünyanın “barıt çəlləyi” kimi qalmaqdadır. 2004-cü ildən Serbiya və Çernoqoriya müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərirlər.