Avtomatlashtirish va boshqarish

31.1-rasm. 195
Uzluksiz ishlaydigan avtomatik titrometr sxemasi.yordamida nazorat qilib turiladi. Datchikning chiqish signali Z titrlashning oxirgi nuqtasiga mos keladigan Z_T ning berilgan qiymati bilan taqqoslanadi. Ular teng bo‘lganida titrlovchi eritma sarfi o‘zgarmaydi va namunaning nazorat qilinayotgan komponentining konsentratsiyasini xarakterlaydi. Aks holda nomuvofiqlik signali rostlagich 6 yordamida ma’lum qonun bo’yicha o‘zgartiriladigan nomuvofiqlik signali rostlovchi organ 3 ga beriladi va bu organ berilayotgan titrlovchi eritma miqdorini o‘zgartiradi. Rostlovchi organ 3 ning tavsifi chiziqli bo‘lganida titrlovchi eritma sarfi boshqaruvchi signal X_u ga mutanosib bo‘ladi. Binobarin, X_u ning kattaligini qayd etuvchi ikkilamchi asbob aniqlanayotgan modda konsentratsiyasining birliklarida darajalash mumkin. 195
Ba’zi hollarda, uzluksiz avtomatik titrometrning tuzilishini namuna va titrlovchi eritmalaming oqimlarini stabillash yo‘li bilan soddalashtirish mum­kin. Agar bu yerda, xarakteristik parametrning o‘zgarishi nazorat qilinayotgan komponentning chiziqli funksiyasidan iborat bo’lsa, u holda bunday asbobdan avtomatik rostlash tizimining datchiki sifatida foydalanish mumkin 195
196
Massa-spektrometrik gaz analizatorlari. Massa-spektrometrlar gazlarni tahlil qilishda eng takomillashgan asboblardandir. Ular kimyoviy va fizik xossalaridan qat’i nazar, moddalarning izotop va molekular tarkibini aniq­lashga mo'ljallangan. 214
Massa-spektrometrik usul murakkab aralashmalardagi ko'p kompo­nentlarning miqdorini aniqlashga imkon berib, tahlilni juda tez o'tkazishni ta’minlaydi. 214
Tahlil qilishda tahlil qilinayotgan moddaning molekulalari qizigan katod emitterlaydigan elektronlar yordamida ionlanadi, elektr linzalar tizimi vositasida tor dasta tarzida fokuslanadi, tezlatuvchi elektronning elektr maydonida tezlatiladi va elektronlar kollektorida tutib qolinadi. Ion dastaning tarkibi tahlil qilinayotgan gaz aralashmasining molekular tarkibiga mos keladi. Ko'ndalang magnit maydoni ta’sirida oqim ionlar massasining ularning zaryadlariga nisbati bilan farq qiladigan ion nurlariga ajraladi, bular keyin kollektorga keladi. Kollektor zanjirida massalari turlicha ionlar elektr toki hosil qiladi va bu toklar oldin kuchaytirilganidan keyin o'lchanadi hamda elektron qayd etuvchi qurilma yordamida yozib qo'yiladi. Magnit maydonining kuchlanganligi asta-sekin o'zgartirib borilganida, tekshirila­yotgan gazning molekular tarkibini xarakterlovchi ion toklari spektri yoki massa-spektrlari yoziladi. Miqdoriy tahlil o'tkazish uchun massa-spektro- metrni tekshirilayotgan moddada bor deb taxmin qilingan har qaysi komponent bo'yicha oldindan darajalanadi. 214
Massa-spektrometrlarning tuzilishi analitik va o‘lchash qismlaridan iborat. Analitik qismda ion dastalari massalari bo'yicha hosil qilinadi, shakllantiriladi va ajratiladi. Oichash qismi ionlar manbayini va ishga tushirish tizimining stabillashgan kuchlanish bilan ta’minlash, ion toklarini oichash va qayd etish, vakuum tizimida bosimni oichash, massa sonlarini indekslash va hokazolar uchun moijallangan 214
Massa-spektrometrlar uchta turga: kimyoviy tarkibni tahlil qilish uchun — MX; moddaning strukturasi va xossalarini tekshirish uchun — MS; izo- toplarni tahlil qilish uchun — MI turlarga boiinadi. MS turidagi massa- spektrometrlar laboratoriya sharoitlarida oikaziladigan ilmiy tadqiqotlar uchun moijallangan. 214
Asbobsozlik sanoati kimyoviy tarkibini tahlil qiladigan MX-7201, MX- 7304, MX-I320 va izotopni tahlil qiladigan MI-1201B massa-spektrometr- larini ishlab chiqaradi. 214
MX-7201 massa-spektrometri metallarda va ularning qotishmalarida N₂, 0₂, N₂, S₂ gazlari va ularning gaz hosil qiluvchi qo‘shilmalari miqdorini aniqlash uchun moijallangan. Tekshirilayotgan materialdan gaz ajralib chiqishi vakuumda suyuqlantirish yoii bilan yoki grafitli tigelda amaiga oshi­riladi. Gazsimon qo‘shilmalarning tarkibini aniqlash monopolar (bir qutbli) massa-spektrometr yordamida amaiga oshiriladi. Massa sonlari bo‘yicha oichash chegaralari 2—60. 215
Magnitsiz MX-7304 massa-spektrometri so‘rib (tortib) olish tizimlari bilan ta’minlangan vakuumli tizimlarda qoldiq gazlarni sifat jihatidan tahlil qilish uchun moijallangan. Massa sonlari bo'yicha oichash chegaralari 2— 200, tahlil qilish xatoligi ±2,5%. 215
MX-1320 massa-spektrometri gaz aralashmalarini, suyuqliklami va 400 °C gacha haroratda gazsimon holatga oiadigan qattiq moddalarni miqdor va sifat jihatidan tahlil qilish uchun moijallangan. Massa sonlari bo'yicha o'lchash chegarasi 1—4000, tahlil qilish xatoligi ±5-10~⁶%. 215
MI-120IB massa-spektrometri gazlarning va qattiq moddalarning izotop tarkibini sanoat sharoitida tahlil qilish uchun mo'ljallangan. Natijalarini SMI bazaviy hisoblash kompleksi yordamida amaiga oshiriladi. Massa sonlari bo'yicha o'lchash chegaralari 2—720, tahlil qilish xatoligi ±0,15%. 215
Xromatografik gaz analizatorlari. Gaz analizatorlarining ko‘rib o‘tilgan hamma turlari gaz aralashmasidagi faqat bitta komponentning konsen­tratsiyasini aniqlashga imkon beradi. Xromatografik gaz analizatorlari (xromatograflar) ulardan farqli ravishda gaz aralashmasini to‘la tahlil qilishga, ya’ni bu aralashmani tashkil etuvchi hamma gazlarning konsentratsiyasini aniqlashga imkon beradi. 215
Xromatografik ajratish yoii bilan ko‘p komponentli gaz aralashmalarini tahlil qilish uchun mo‘ljallangan asboblar xromatograflar deb ataladi. Ularning prinsipial sxemasi 34.1-rasmda keltirilgan. 0‘lchash jarayoni xromatografda ikki bosqichda o‘tadi: oldin aralashma alohida komponentlarga ajratiladi, so‘ngra aralashmadagi har qaysi komponentning miqdori o‘lchanadi. Gaz aralashmasini ajratish kolonkasi 2 da sodir bo‘ladi. 215
Bu kolonka yupqa naychadan iborat bo‘lib, o‘z sirtidagi gazlarni ushlab olish va tutib turish xususiyatiga ega bo‘lgan modda — sorbent bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. Tahlil qilinayotgan gazning dozator 1 da o‘lchab olingan porsiyasi davriy ravishda eltuvchi gaz deb ataladigan yordamchi gazning uzluksiz oqimiga berib turiladi. Kolonka orqali aralashma porsiyasi haydalganida tegishli komponentlarga ajraladi. Ajralish gazlarning turlicha absorbsiyalanishi tufayli yuz beradi. Absorbsiyalanish qancha yuqori bo‘lsa, eltuvchi gaz molekulalarini sorbent sirtidan shuncha qiyinlik bilan ajratib oladi. Shuning uchun eltuvchi gaz kolonkaga to‘x- tovsiz kirib turib, undan komponentlarni navbati bilan siqib chiqaradi: oldin aralashmaning kuchsiz absorbsiyalanadigan komponenti, so‘ngra qolganlarini. Shunday qilib, kolonkadan haqiqatan olganda binar aralashma chiqadi, uning kompo- nentlaridan biri eltuvchi boTib, boshqasi tahlil qilinayotgan aralashma bo‘ladi. Binar aralashmalar detektor 3 yordamida tahlil qilinadi. 215
Detektorlarning eng ko‘p tarqalgan turlaridan biri termokonduktometrik gaz analizatorlaridir. Detektorning chiqish signali qayd etuvchi asbob 4 ga beriladi. 216
216
Gazlarni tahlil qilish uchun gaz absorbsion va gaz taqsimlash xromatog- rafiya usullari eng ko‘p tarqalgan. Bularning birinchisida harakatchan faza — gaz va qo‘zg‘almas faza — maydalangan qattiq modda bo‘ladi. Ikkinchi xil asboblarda harakatchan faza — gaz va qo‘zg‘almas faza — g‘ovak asosga surtilgan suyuqlik bo‘ladi. Gaz-absorbsion xromatograflarda komponentlarning ajralishiga ularning qo‘zg‘almas qattiq faza sirtiga turlicha absorbsiyalanishi, gaz taqsimlash xromatograflarda esa qo‘zg‘almas suyuq fazada turlicha erishi sabab bo‘ladi. 216
34.1-rasmda gazlar aralashmasining komponentlarga gaz absorbsion usulda xromatografik ajralishining prinsipial sxemasi ko‘rsatilgan. Gaz aralashmasining uchta A, В va С eltuvchi gaz yordamida uzun yupqa naycha — ajratish kolonkasi komponentlaridan tarkib topgan namunasi (34.2-rasm, a) orqali siqib chiqariladi, naycha spiral tarzida bukilgan va absorbent bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. 216
Aralashma komponentlari turlicha absorbsiyalangani sababli ularning kolonkada harakatlanishi turlicha sekinlashadi. Ayni komponent molekulalari qancha ko‘p adsorbsiyalansa, ularning kechikishi shuncha katta bo‘ladi va aksincha. Uning uchun aralashmaning ayrim komponentlari kolonkada turlicha tezlikda harakatlanadi. Ma’lum vaqtdan keyin (34.2- rasm, b) birinchi bo‘lib kam absorbsiyalangan С komponent, undan keyin komponent В va nihoyat, eng ko‘p absorbsiyalangan va shu sababli boshqalariga qaraganda sekinroq harakatlanadigan A komponent ketadi. 216
Keyingi vaqt oraliqlarida komponentlarning harakatlanish tezligi turlicha boiganligi tufayli komponentlar to‘la ajraydi (34.2-rasm, с) va xromatografik kolonkadan ketma-ket yo eltuvchi gaz yoki eltuvchi gaz — komponentdan iborat binar aralashma chiqadi. 216
FSMU texnologiyasi 218
Shunday qilib, shudring nuqtasini va tekshirilayotgan gazning haroratini bilsak, nisbiy namlikni aniqlash mumkin. Shudring nuqtasi usuli katta qulaylikka ega, chunki u namlikni gazning istalgan bosimi sharoitida o‘lchashga imkon beradi (10...15 mPa va undan ortiq). Bu usul bo‘yicha namlikni o‘lchash haroratni o‘lchashdan iborat. Shu usul bo‘yicha o‘lchash asbobining tuzilishi 35.2-rasmda ko‘rsatilgan. 221
Navoiy 2018 236
1-TAJRIBA ISHI. 239
Suyuqlik termometrlarining ishlish prinsipini o’rganish. 239
2-TAJRIBA ISHI. 244
Manometrik termometrlarining ish printsipini o’rganish. 244
3-TAJRIBA ISHI 247
Qarshilik termometrlarining ish prinsipini o’rganish 247
4-TAJRIBA ISHI. 255
Suyuqlikli bosim o’lchash asboblarining kuchaytirish koeffitsientlarini o’zgarishini o’lchash natijasiga ta’sirini o’rganish 255
5-TAJRIBA ISHI. 261
Difmanometrli sarf o’lchagichning strukturaviy sxemasi tuzish va uzatish funktsiyasini olishni o’rganish. 261
6-TAJRIBA ISHI. 264
Qalqovichli sath o’lchagichni uzatish funksiyasini uni strukturaviy sxemasidan keltirib chiqarish. 264
Tizimning struktur sxemasi va uzatish funksiyasi 269
7-TAJRIBA ISHI. 272
Elektr yordamida suyuqliklarni qizdirish haroratini o’lchash va nazorat qilish. 272
8-TAJRIBA ISHI. 280
Suyuqliklar sarfini o’lchash va nazorat qilishni o’rganish. 280
9-TAJRIBA ISHI. 287
Ultratovushli sath o’lchagichning ishlash prinipini o’rganish. 287
10-TAJRIBA ISHI. 290
Sath o’lchashning vizual vositalarining ishlash printsipini o’rganish. 290
11-TAJRIBA ISHI. 292
Bosimni o’lchash va nazorat qilishni o’rganish. 292
12-TAJRIBA ISHI. 298
Manometr yordamida sig’imdagi suyuqliklar bosimini aniqlash. 298
KIRISH 327
Amaliy ish № 1. 329
O’lchash asboblari va o’lchash asboblari xatoliklari to’g’risida asosiy tushunchalar 329
Amaliy ish № 2. O’lchash xatoliklari. Absolyut va nisbiy xatoliklar va ularni aniqlash. 336
Amaliy ish № 3. O’lchov asboblarining o’zgartirish koeffitsientini aniqlash. O‘lchov asboblarining xatoliklari va keltirilgan xatolikni aniqlash. 339
Amaliy ish № 4. Haroratni o’lchash bo’yicha masalalar yechish. Kengayish termometrlarining asosiy parametrlarini aniqlash bo’yicha masalalar yechish. 343
Amaliy ish № 5. Suyuqlikli termometrlar va ularning konstruktiv parametrlarini hisoblash. 346
Amaliy ish № 6. Gazli termometrlar va ularning konstruktiv parametrlarini hisoblash. 349
351
Amaliy ish №7. Manometrik termometrlar va ularning konstruktiv parametrlarini hisoblash. 352
Amaliy ish № 8. Termoparalar va qarshilik termometrlarining konstruktiv parametrlarini hisoblash 355
maliy mashg’ulot №9. Bosim o’lchash asboblari. Suyuqlikli bosim o’lchash asboblaridan ikki naychali (U simon), bir naychali (kosali) manometrlar va mikromanometrlar orkali bosimni o’lchashni amalga oshirishdagi hisoblashlar buyicha masalalar yechish. 368
Amaliy mashg’ulot №11. Suyuqliklar sathini o’lchash. Sath o’lchash asboblari, qalqovichli sath o’lchagichlar, gidrostatik sath o’lchagichlar, gidrostatik difmanometrli sath o’lchash asboblari yordamida sathni o’lchash buyicha masalalar yechish. 384
417
Amaliy ish № 12 . Modda miqdori va sarfni o’lchash asboblari: toraytiruvchi qurilmalar, bosimlar farqi o’zgaruvchan sarf o’lchagichlar yordamida sarfni o’lchash bo’yicha masalalar yechish. 418
Amaliy ish №13. Gazlarning tarkibi taxlil kilish, texnologik suyuqliklar va gazlar ishkorlilik darajasini pH-metr bilan o’lchash uchun buyicha masalalar yechish. 444
Amaliy mashg’ulot №15. Zichlikni o’lchash tizimini struktura sxemasini tuzib, uni dinamik xususiyatlarini o’rganish. 475
Amaliy mashg’ulot № 16. Qovushqoqlikni o’lchash tizimini struktura sxemasini tuzib, uni tavsiflarini kurish. 497
Amaliy ish № 17. O’lchash axborotlarining pnevmatik uzatish tizimi xususiyatlarini strukturaviy sxemani tuzib o’rganish. 510
Amaliy ish № 18. Unifikatsiyalashgan tok ko’rinishidagi chiqish signaliga ega bo’lgan o’lchash axborotlarini uzatuvchi elektr tizimning dinamik xususiyatlarini o’rganish. 513
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 515

Kirish
Ushbu dastur sanoat korxonalarida ishlatiladigan texnologik o‘lchashlar

va asboblar, ularning tasnifi, tuzilishi, fanning tarixi va rivojlanish tendensiyasi, istiqboli hamda respublikamizdagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar natijalarining texnologik o‘lchashlar va asboblar fani istiqboliga ta’siri masalalarini qamrab oladi.