Avtomobil shinalarini yechish va qotirish jihozlar

AVTOMOBIL SHINALARINI YECHISH VA QOTIRISH JIHOZLAR
Avtomobil shinalari gʻildirakning eng muhim elementlaridan biri boʻlib, u disk jantiga oʻrnatilgan elastik kauchuk-metall mato qobigʻi hisoblanadi. Shinalar avtomobil va asfalt oʻrtasidagi harakatni taʼminlaydi, yoʻl sirtining talabga javob bermasligi natijasida yuzaga keladigan kichik tebranishlarni avtomobil salloniga oʻtkazmaslik, gʻildirak traektoriyasidagi xatoliklarni qoplash kabi bir qator vazifalarni bajaradi.
Shina, oʻz navbatida, shina, trubka (trubkali shinalar uchun) va jant lentasini (masalan, velosiped gʻildiraklarida) oʻz ichiga oladi[1].
Dunyodagi birinchi kauchuk kanvas shinalari Robert Uilyam Tomson tomonidan yaratilgan. 1846-yil 10-iyundagi 10990-sonli patentda shunday deyilgan: „Mening ixtiroyimning mohiyati vagonlarni tortish uchun zarur boʻlgan kuchni kamaytirish va shu bilan birga harakatni osonlashtirish uchun vagonlar gʻildiraklarining romlari atrofida elastik yotqizish yuzalaridan foydalanishdan iborat“. Tomsonning patenti juda yuqori standartlarga muvofiq yozilgan. Unda ixtiro dizayni, shuningdek, uni ishlab chiqarish uchun tavsiya etilgan materiallar koʻrsatilgan. Shina gʻildirak ustiga oʻrnatilgan boʻlib, yogʻoch shpiklar metall halqa bilan qoplangan yogʻoch jantga oʻrnatilgan. Shinaning oʻzi ikki qismdan: quvur va tashqi qopqoqdan iborat edi. Tomson ekipajni havo gʻildiraklari bilan jihozlagan va ekipaning tortish kuchini oʻlchash orqali sinovlarni oʻtkazgan. Sinovlar shuni koʻrsatganki, shagʻal qoplamasida tortish kuchi 38 % ga, maydalangan toshli qoplamada esa 68 % ga kamaygan. Shovqinsizligi, haydash qulayligi va aravaning yangi gʻildiraklarda oson ishlashi alohida eʼtibor kasb etgan. Sinov natijalari 1849-yil 27-martda „Mexanika jurnalida“ vagonning chizmasi bilan birga nashr etilgan. Aytish mumkinki, katta ixtiro paydo boʻlgan edi. Konstruktiv amalga oshirish uchun oʻylangan, sinovlar bilan tasdiqlangan, takomillashtirishga tayyor edi. Afsuski, u shu bilan tugagan. Bu gʻoyani qabul qiladigan va uni maqbul narxda ommaviy ishlab chiqarishga olib keladigan hech kim yoʻq edi. 1873-yilda Tomson vafotidan keyin „havo gʻildiragi“ unutilgan, ammo bu ixtironing
shinalarShinalarni ishlab chiqarish uchun asosiy materiallar bular, tabiiy va sintetik kauchuklardan tayyorlangan kauchuk va shnurlar hisoblanadi. Kordonli mato metall (metall shnurlar), polimer va toʻqimachilik iplaridan tayyorlanishi mumkin boʻladi. Shinalarning qanchalik sifatli boʻlishi ularning qanday materialdan tayyorlanishiga bogʻliqdir.
Dizayn[tahrir | manbasini tahrirlash]
Protektorlarning bir xilligi
Shina quyidagi qismlardan tashkil topgan: sindiruvchi qatlamlar, protektor va yon qism.

Shinaning tuzilishi: 1-protektor; 2-yelka qismi; 3-ramka; 4-yon qism; 5-toʻsar va yostiq qatlami; 6-yelka sohasiga qoʻshimcha kiritish (yashil); 7-yon halqa; 8-yon qismlardan iborat.
Diagonal shinalar uchun tana goʻshti gʻildirakning meridional tekisligiga maʼlum bir burchak ostida diagonal yoʻnaltirilgan kordonlardan iborat boʻladi va ikkita qoʻshni karkas qatlamida kordonlar kesishadi. Qatlamlarning umumiy soni har doim teng (ikkining koʻpligi). Yon devor tanasining qalinligi va bunday shinalarning protektori bir oz farq qiladi. Shnurning karkas iplarining diagonal joylashuvi uni uzunlamasiga va koʻndalang yoʻnalishlarda choʻzish imkonini beradi, shinalarning elastikligini taʼminlaydi. Olingan ichki ishqalanish natijasida katta miqdordagi issiqlik chiqariladi, uni tarqatish uchun diagonali shinaning yon devorini iloji boricha balandroq qilishga harakat qilinadi. Va, odatda uning balandligi profil kengligining kamida 80 % ni tashkil qiladi. Past profilli balandlikdagi shinalar
Protektor chuqurligini oʻlchash qurilmasi.
Toʻqimachilik va polimer kordonlari yoʻlovchi, yengil va yuk avtomobillari shinalarida qoʻllaniladi. Metall shnur yuk avtomobillarida qoʻllaniladi. Shinadagi shnur iplarining yoʻnalishiga qarab, shinalar ajralib turadi:
radial;
diagonal
Protektor shinalarning yoʻl bilan tishlashish koeffitsientini taʼminlash uchun xizmat qiladi. Protektor maʼlum bir naqshga ega, bu shinaning qanday sharoitda foydalanishiga qarab oʻzgaradi[2][3].
Shinalarni belgilash[tahrir | manbasini tahrirlash]
Umumiy maqsadlar uchun shinalar belgilanishi turli boʻlishi mumkin. Tarixiy sabablarga koʻra, undagi baʼzi oʻlchamlar metrikada va baʼzilari esa imperiya („dyuym“) oʻlchov birliklarida belgilaniladi.
So'nggi yillarda ko'plab mamlakatlarda ishlab chiqarish va iste'mol qilish chiqindilari tobora ko'payib borayapti, shu jumladan, polimer chiqindilaridan biri bo'lgan eskirgan avtomobil shinalardan foydalanish muammosiga katta e'tibor berilmoqda. Eskirgan shinalarni (1-rasm) ishlatish muammosi katta ekologik ahamiyatga ega, chunki eskirgan shinalar ularning ishlash joylarida (avtotransport vositalarida, "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Issue 9 www.openscience.uz 240 aerodromlarda, sanoat va qishloq xo'jaligi korxonalarida, qazib olish va qayta ishlash zavodlarida va boshqalarda) to'planib qoladi. 1-Rasm. Ishlatilgan chiqindi shinalar parki Poligonlarga tashlangan yoki atrofdagi joylarda tarqalgan shinalar tashqi omillarga (quyosh nurlari, kislorod, ozon, mikrobiologik ta'sirlar) yuqori qarshilik ko'rsatishi tufayli atrof-muhitni uzoq vaqt ifloslantiradi. Ularning to'planish joylari, ayniqsa issiq iqlimi bo'lgan mintaqalarda, turli xil kasalliklarga chalingan kemiruvchilar va hasharotlar uchun qulay yashash va ko'paytirish vazifasini bajaradi. Bundan tashqari, shinalar yuqori yong'in xavfiga ega va ularning nazoratsiz yonishi mahsulotlari atrof-muhitga o'ta zararli ta'sir ko'rsatadi [1]. Eskirgan shinalarni ishlatish muammosi ham muhim iqtisodiy ahamiyatga ega, chunki iqtisodiyotning tabiiy resurslarga bo'lgan ehtiyoji doimiy ravishda o'sib boradi va ularning qiymati doimiy ravishda oshib boradi. Texnik xususiyatlari asliga yaqin bo'lgan kauchukdan tashqari, ko'p miqdorda mustahkamlovchi to'qimachilik iplari va metall materiallarini o'z ichiga olgan ishlatilgan shinalardan foydalanish tabiiy resurslarni tejash imkoniyatini beradi [2].

Chiqindidagi shinalardan foydalanishning iqtisodiy ahamiyati tabiiy resurslarni qazib olish qimmatga tushayotgani va ba'zi hollarda cheklanganligi bilan belgilanadi. Shuning uchun chiqindi shinalardan foydalanish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bundan tashqari, shina chiqindilarini yo'q qilish ular egallab turgan yerlarning katta maydonlaridan maqsadli foydalanish uchun imkon beradi. Eskirgan shinalar eng katta polimer chiqindilaridan biridir. Hisob-kitoblarga ko'ra, Evropada yiliga qariyb 2 million tonna, AQShda esa 2,8 million tonna, O`zbekistonda 3 million dona avtomobil shinalari ishlab chiqariladi. Eskirgan shinalar chiqindilarni qayta ishlashning dolzarb muammosi mavjud. Shinalar haddan tashqari yuklarga bardosh berishi kerak bo'lganligi sababli yuqori sifatli materiallarning murakkab elementlaridan tayyorlangan bo`lib, u 15 "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Issue 9 www.openscience.uz 241 komponentdan iborat. Shinaning tagliklari, yon devorlari va tomonlari maxsus rezina birikmalaridan tayyorlangan. Ramka asosan viskoza ipak yoki murakkab poliefirdan, tomonlarining ichki qismi po`latdan yasalgan [3]. Oddiy yengil avtomashina shinalarining o'rtacha tarkibi 86% kauchuk, 10% po'lat sim va 4% to'qimachilik tolalaridan iborat. Shunday qilib, 1 tonna shinalar deyarli 600- 650 kg kauchuk, 130-150 kg to'qimachilik iplari, 130-200 kg metalldan tarkib topgan. Shuni ta'kidlash kerakki, yostiqli shinalar 65-70% rezina (kauchuk), 15-25% texnik uglerod, 10-15% yuqori sifatli metallni o'z ichiga olgan qimmatbaho ikkilamchi xom ashyo hisoblanadi. Ishlatilgan avtomobil shinalarini yo`qotishning quyidagi usullari mavjud: Shinalarni ko'mish. Ishlatilgan shinalarni yo`qotishning eng oddiy usuli bu uni ko`mish hisoblanadi. Eskirgan avtobil shinalari buzilmasligi sababli, ular atrof-muhit uchun xavf tug'dirmaydi, ammo katta joyni egallaganligi sababli ularni axlatxonalarga tashlash taqiqlanadi. Ko`milgan shinalar yong`in xavfini kamaytiradi. Butun shinalardan foydalanish. Shinalarni qayta ishlashning ushbu usuli ekologik va iqtisodiy nuqtai nazardan izohga muhtoj emas. Shinalar utilizatsiya qilinadi va avtomobil yo'llari bo'ylab tovush o'tkazmaydigan to'siqlar yaratish orqali qiyaliklarni eroziyadan himoya qilish uchun ishlatiladi. Shinalarni qayta ishlashning fizik usullari. Hozirgi vaqtda chiqindilarni dispers materiallar shaklida ishlatish yo'nalishi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chiqindilar tarkibidagi kauchuk va boshqa polimerlarning asl tuzilishi va xususiyatlari mexanik silliqlash jarayonida to'liq saqlanib qoladi. Quyida hozirda mavjud bo'lgan ikkinchi darajali shinalarni maydalash usullarining tasnifi keltirilgan. Shinalarni maydalash usullari: Haroratga bo`yicha : musbat haroratda, manfiy haroratda. Mexanik ta'sir bo'yicha: zarba, siqish, kesish bilan siqish, kesish. Ushbu tasnifga ko'ra biz jahon amaliyotida eng ko'p qo'llaniladigan quyidagi texnologiyalarni ko'rib chiqamiz: Shinalarni mexanik qayta ishlash- Hozirgi vaqtda shinalarni qayta ishlashning ushbu usuli eng keng tarqalgan - dunyoda bunday uskunalarni ishlab chiqaradigan o'nlab ishlab chiqaruvchi korxonalar mavjud. Bunday uskunalarda shinalarni qayta ishlash odatda shina halqalarini kesish, shinalarni katta bo'laklarga maydalash, simlarni ajratish va kauchukni mayda bo`laklashdan iborat.

Qayta ishlash texnologiyasi shinalarni kichik bo'laklarga mexanik ravishda maydalashga, so'ngra yuqori zarba tezligida kauchukning "mo'rtligini oshirish" printsipiga asoslanib, metall va to'qimachilik iplarini mexanik ajratib olishga va hosil bo'lgan kauchuk parchasini ekstruzion maydalash orqali 0,2 mm gacha bo'lgan mayda rezina kukunlarini olishga asoslangan. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Issue 9 www.openscience.uz 242 Barodestruktiv shinalarni qayta ishlash texnologiyasi-Texnologiya yuqori bosimda kauchukni "suyultirish" fenomeniga va uning maxsus kameraning teshiklari orqali chiqib ketishiga asoslangan. Shu bilan birga, kauchuk, to'qimachilik iplari metall simdan, atrof halqalardan ajratib olinadi, maydalanadi va teshiklardan dastlabki rezinamato parchalari ko'rinishida chiqadi, ular keyingi ishlov berish jarayonidan o'tadi. Металл симлар kameradan siqilgan briket shaklida chiqariladi. Kriogen texnologiyalar yordamida shinalarni qayta ishlash. Rezina mo'rt holatda bo'lganda eskirgan shinalarni past haroratda qayta ishlash -600 C dan ... -90 0 C gacha bo'lgan haroratda ezish orqali amalga oshiriladi. Eksperimental tadqiqodlar shuni ko'rsatdiki, past haroratlarda maydalash maydalash uchun energiya sarfini sezilarli darajada kamaytiradi, metall va to'qimachilik mahsulotlarini kauchukdan ajratishni yaxshilaydi, rezina chiqishini oshiradi. Qopqoq kauchukning mumkin bo'lgan ishlatilishi. Zarracha kattaligi 0,2 dan 0,45 mm gacha bo'lgan chang rezina yangi avtomobil shinalari, massiv shinalar va boshqa rezina buyumlar ishlab chiqarish uchun rezina birikmalarida qo'shimcha (5-20%) sifatida ishlatiladi. Mexanik silliqlash natijasida olingan zarrachalarning yuqori darajada rivojlangan (2500-3500 sm2 /g) o'ziga xos yuzasi bo'lgan rezina kukunidan foydalanish shinalarning egilish ta'siriga va ta'siriga chidamliligini oshiradi, ularning ishlash muddatini oshiradi. Shinalarni qayta ishlashning kimyoviy usullari Energiya uchun shinalarni yoqish. Ekologik nuqtai nazaridan energiya ishlab chiqarish uchun eskirgan shinalardan foydalanish munozarali hisoblanadi. Shinalar kauchukini yoqishda juda ko'p miqdordagi o'ta toksik birikmalar hosil bo'ladi, bundan tashqari oltingugurt, uglerod va azotning gidroksidlari hosil bo'ladi. Ular kislotali yomg'irni boshlaydi, shuningdek, zaharli element bo'lmasa ham, yuqori sorbsiya qobiliyatiga bog'liq zararli birikmalarni yutadi va juda zaharli bo'ladi. Shinalarni ozonli qayta ishlash. Kauchuk yuzasi bilan ta`sirlashadigan ozon tez oksidlanishga olib keladi, ya'ni intermolekulyar va intramolekulyar ta`sirlashishni yo'q qilishga olib keladi. Zich aloqalar ayniqsa intensiv ravishda yo'q qilinadi. Shuning uchun kauchuk yuzada mikro yoriqlar paydo bo'lganda yoki mavjud bo'lganda, ozon birinchi navbatda yoriqlarning yuqori qismida joylashgan molekulalarga hujum qiladi. Bu yoriqlar tez o'sishiga va materialning nisbatan silliq yuzalarga ega bo'laklarga bo'linishiga olib keladi. Vaziyat past haroratli kriogen halokatni eslatadi. Biroq, ozon hujumidan qismlarning yuzasi oksidlanadi, ya'ni yuzada molekulyar og'irlik pasayadi va tarkibida kislorodli kauchuk oksidlanish mahsulotlari paydo bo'ladi. Shinalar pirolizi. Chiqindi rezinalar pirolizi – rivojlangan mamlakatlarda (AQSh, Yaponiya, Germaniya, Shveytsariya va boshqalar) ishlab chiqarish quvvati yiliga 7-15 ming tonna bo'lgan eskirgan shinalarni piroliz qilish bo'yicha tajriba zavodlari uzoq vaqt davomida ishlab kelmoqda. Shina va rezina parchalarini pirolizi kislorodsiz "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Issue 9 www.openscience.uz 243 muhitda amalga oshiriladi. Ammo ushbu qurilmalarning aksariyati siklik rejimda ishlagani va natijada hosil bo'lgan piroliz mahsulotlari keyingi foydalanishdan oldin qo'shimcha tozalashni talab qilgani va eng muhimi, xarajatlar olingan materiallar narxi bilan qoplanmaganligi sababli eski shinalar pirolizi amalda qo'llanilmaydi. Shu bilan birga “Energe Research International” (AQSh) o`zining “Reaktor” blokida yiliga 1 million dona avtomashina g'ildiraklarini qayta ishlay olishi, 1 tonna shinalardan 600 litrdan ortiq dizel yoqilg`isi, 227 kg yuqori sifatli texnik uglerod va 130-180 kg po'lat sim olish piroliz texnologiyasini takomillashtirdi. Kanadada shinalarni vakuum ostida qayta ishlash texnologiyasidan foydalangan holda yiliga 10 ming tonna ishlab chiqaradigan piroliz zavodi qurish rejalashtirilgan. Angliyada kislorodsiz muhitda 350- 500°C haroratda piroliz qilish orqali yiliga 50 ming tonna shinalarni qayta ishlash zavodi foydalanishga topshirildi. Bu zavodda 3-4 ming tonna yengil distillyat, ko'mirga o'xshash 17 ming tonna qattiq yoqilg'i va 5-7 ming tonna metall olinadi [4]. Shunday qilib, zamonaviy adabiyotlarni tahlil qilish natijasida eskirgan avtomobil shinalarini utilizatsiya qilish orqali ekologik muammolar bartaraf etilishi, shuningdek, shinalarni kimyoviy qayta ishlab xalq xo'jaligi uchun muhim mahsulotlar, ayniqsa motor yoqilg'ilarini ishlab chiqarish uchun xom ashyo olish imkonyatlari mavjudligi aniqlandi.