«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

Aloqa kanali
Axbcnroi
Manbasi
20

---

yangi turlarining paydo bo'lishi, EHM va SHK foydalanishning 
tashkiliy shakllarini takomilla-shishi, infratuzilmani kommunikat- 
siyalar yangi vositalari bilan to ‘ldirilishi bilan parallel ravishda 
bordi. AATex evolyutsiyasi 2.2-jadvalda berilgan.
2.2-jadval.
AATex texnik vositalari va hal qilinadigan vazifalarining
rivojlanish bosqichlari
YU
EHM
Hal qilinadigan vazifalar
AATexning turi
1
2
3
4
1950-y.
oxiri,
1960-y.
boshi
I 
va 
II
avlod
Ish haqini hisoblash, moddiy 
hisoblar va boshqalar bo‘yicha eng 
ko‘p mehnat talab qilina-digan ayrim 
vazifalami echish uchun EHMdan 
foydalanish, ayrim 
muvofiqlashtirilgan vazifalami hal 
qilish
M a’lumotlami 
qisman elektron 
usulda ishlab 
chiqish
1960-y.
oxiri,
1970-y.
boshi
11 
va 
III 
avlod
Rejaviy va joriy axborotlami 
elektron ishlab chiqish, EHMning 
xotirasida m e’yoriy m a’lumot 
beruvchi axborotlami saqlash, 
qog‘ozdagi mashinogrammalami 
berish
M a’lumotlami 
ishlab chiqishning 
elektron tizimi
1970-y.
III
avlod
Korxonalar, tashkilotlar faoliyati 
boshqaruv jarayonlarining barcha 
bosqiehlarida axborotlami kompleks' 
ishlab chiqish, boshqaruvning 
avtomatlashtirilgan axborot tizimini 
(BAAT) ishlab chiqishga o'tish
Jamoaviy 
foydalaniladigan 
hisoblash markazlari 
sharoitida 
axborotlami 
markazlashtirilgan 
turini ishlab chiqish
1980-y.
IV
avlod
Texnologik jarayonlam ing BAAT, 
avtomatlashtirilgan loyihalash 
tizimi, korxonaning BAAT, 
sohalaming BAAT, umumdavlat: 
rejaviy hisoblash, statistika, moddiy- 
texnik ta’minot, fan va texnika, 
moliyaviy hisob-kitoblar BAATni 
rivojlantirish. M a’lumotlami 
markazlashtirilgan holda ishlab 
chiqish, vazifalami ko‘p 
foydalanuvchilarga ega tartibda 
echish, hisoblash texnikasidan 
qog'ozsiz foydalanishga o ‘tish 
tendensiyasi
Kichik EHM, SHK 
bazasida va m a’- 
lumotlar massiv- 
lariga uzoqlash- 
tirilgan holda kirish 
bilan bir vaqtda 
j 
axborotlami qudratli 
super EHM bazasida 
ishlab chiqish 
usulini universallash 
bilan texnologik 
echimlami 
ixtisoslashtirish

---

Bozor munosabatlarining rivojlanishi tadbirkorlik faoliyati 
yangi turlari paydo bo‘lishiga va, eng aw alo, axborot-kommuni- 
katsiya texnologiyalari biznesi, ulami ishlab chiqish va tako- 
millashtirish, AATex tarkibiy qismlari, xususan, axborot va 
hisoblash jarayonlarini avtomatlashtiruvchi dasturiy mahsulotlami 
tarqatish bilan shug‘ullanuvchi firmalarning tashkil qilinishiga olib 
keldi. Shuningdek hisoblash texnikasi, kommunikatsiyalar vositalari, 
idoralar jihozlari va xizmatlaming maxsus turlari - axborot-texnik 
va maslahat xizmatlari ko‘rsatish, o'qitish va h.k. ham ularga kiradi. 
Bu axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining boshqaruv va 
ishlab chiqarish jarayonlarida keng tarqalishi va samarali foy- 
dalanilishi amalda hamma joyda qo‘llanilishiga olib keldi.
Hozirgi vaqgda AATex bir qator alomatlari, xususan: AATex 
amalga oshirsh usuli, AATex boshqaruv vazifalarini qamrab olish 
darajasi, amalga oshiriladigan texnologik operatsiyalaming sinflari, 
foydalanilayotgan 
interfeysning 
turi, 
axborot 
tarmog‘idan 
foydalanishning variantlari, xizmat ko‘rsatilayotgan muammo sohasi 
b o ‘yicha guruhlarga ajratish mumkin (2.5 -ra sm ).
AATex amalga oshirish usuli bo‘yicha an’anaviy vujudga 
kelgan va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari farq- 
lanadi. Agar an’anaviy AATex eng avvalo m a’lumotlami mar- 
kazlashtirilgan holda ishlab chiqish sharoitlarida vujudga kelgan 
bo‘Isa, ommaviy foydalanishga qadar SHK asosan mutanosib 
hisobotlami shakllantirishda mehnat sarflanishini kamaytirishga 
m o‘ljallangan bo‘lsa, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texno­
logiyalari esa, haqiqiy vaqt rejimida boshqaruv jarayonlarining 
axborot bilan ta’minlanishiga bog'liq.
Zam onaviy axborot-kom m unikatsiya texnologiyalari - bu, 
kompyuterlami qo‘llash, foydalanuvchilaming (dasturlash sohasida 
kasb egasi axborot jarayonida keng ishtirok etishiga, do‘stona 
foydalanuvchi interfeysning yuqori darajasiga, umumiy va mu- 
ammoviy belgilanishi amaliy dasturlar paketini keng qo‘llashga, 
EHM hisoblash tarmoqlari tufayli foydalanuvchini uzoqlashtirilgan 
m a’lumotlar bazalari va dasturlariga kirishiga asoslangan tex- 
nologiyalardir.
22

---

AATda 
amalga 
oshirish usuli 
bo'yicha
Boshqaruv 
vazifalarini 
qamrab olish 
darajasi 
bo'yicha
Amalga
oshiriladigan
texnologik
operatsiyalar
sinfi
bo'yicha
Foydalanilad 
igan 
interfyesni 
tun bo'yicha
Tarmoqli
usuli
bo'yicha
Muammo
sohalariga
xizmat
ko'rsatish
bo'yicha
An'anaviy
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalai
Ma'lumotlami electron ishlab chiqish 
Boshqaruv vazifasini avtomatlashtirish 
Qarorolar qabul qilishni qo'llab-quwatlash 
Elaktron ofis 
Ekspert tomonidan quvvatlash
Matnli myharrir bilan ishlash 
Jadvalli protsessor bilan ishlash 
MBBT bilan ishlash 
Chizmali ob'ektlar bilan ishlash 
Multimediya tizimi 
Gipermatn tizimlar
Paketli
Dialogli
Tarmoqli
Maxalliy 
Ko'p darajali 
Taqsimlangan
Statistika hisobotlari 
Buxgalteriya hisobi 
Bank faoliyati 
Marketing faoliyati va boshqalar
2.5-rasm . AAT tasnifi.
23

---

AATex boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo‘yicha 
boshqaruv jarayonlarining uslubiyoti, tashkil qilinishi, SHKdan 
foydalanib axborotlami ishlab chiqish, iqtisodiy masalalami hal 
qilish, boshqaruv faoliyatini avtomatlashtirish va m a’lumotlami 
elektron ishlab chiqish bilan farqlanadi.
Ikkinchi holda hisoblash vositalaridan, shu jumladan, super -
EHM va SHK dan ham vazifaviy masalalami kompleks hal qilish, 
muntazam hisobotni shakllantirish va boshqaruv qarorlarini 
tayyorlash, axborotli m a’lumotli rejimda ishlash uchun ham 
foydalaniladi. Bu guruhga, shuningdek, qabul qilingan qarorlami 
qo‘llab-quvvatlashni ham kiritish mumkin. Ular tahliliy ishlar va 
bashoratlami shakllantirish, biznes rejalami ishlab chiqish, xo‘jalik 
amaliyotining o ‘rganilayotgan jarayonlari, xodisalar b o ‘yicha 
asoslangan baholar va xulosalami tuzish uchun iqtisodiy-matematik 
usullar, modellar va amaliy dasturlar paketidan keng foydalanishni 
ko‘zda tutadi. Aytib o‘tilgan guruhga, yana hozirgi vaqtda AATex 
keng tadbiq etilgan, elektron ofis (idora) va qarorlami ekspert 
tomonidan quw atlash nomini olganlar ham kiritiladi. AATex bu 
ikki varianti mutaxassislar va rahbarlar ishini avtomatlashtirishga 
yangicha yondoshishni integratsiyalash sohasidagi so‘nggi yutuq- 
lardan foydalanish, ular uchun kasbiy vazifalami bajarishlarining 
eng qulay sharoitlarini yaratish, aniq ish joyi va umuman, ofis 
sharoitlarida amalga oshiriladigan tadbirlami to iiq avtomatlashtirish 
majmui hisobiga sifatli va o ‘z vaqtidagi axborotli ta ’minlashga 
m o‘ljallangan.
E lektron ofis muammo soha vazifalarini kompleks amalga 
oshirishni ta’minlovchi, ixtisoslashtirilgan dasturlar va axborot- 
kommunikatsiya texnologiyalarini o ‘zi ishlab chiqa oluvchi amaliy 
dasturlaming integratsiya-lashgan loyihalari mavjuddigini ko‘zda 
tutadi. Hozirgi vaqtda uskunalar va xodimlari turli binolarda 
joylashishi mumkin bo‘lgan elektron ofislaming tarqalishi ustivorlik 
qilmoqda. Aniq tashkilotlar va muassasalaming hujjatlari, ma’­
lumotlar bazalari bilan uy sharoitlari, mehmonxonalarda va transport 
vositalarida ishlashning zarurligi virtual ofislar AATex paydo 
b o ‘lishiga olib keldi. Bunday AATex hududiy yoki iqtisodiy lokal 
tarmoqlar bilan birlashtirilgan mahalliy tarmoqlarda ishlashga 
asoslangan. Shunga ko‘ra, muassasa xodimlarining abonent tizim-
24

---

lari, ular qayerda bo‘lishlaridan qati nazar, umumiy tarmoqqa 
ulangan bo‘ladi. Ekspertli quw atlashning avtomatlashtirilgan ax­
borot texnologiyalari tahlilchi mutaxassislar mehnatini avtomatlash- 
tirishning asosini tashkil qiladi. Bu xodimlar mahsulotlar, xiz- 
matlami sotish bo‘yicha bozor sharoitlarida vujudga keladigan 
vaziyatlar, korxonalar, firmalar, moliya-kredit tashkilotlarining 
moliya holatlarini tadqiqot qilish uchun tahliliy usullar va 
modellardan 
tashqari 
tizimda jam langan 
va 
saqlanayotgan 
vaziyatlar, y a’ni aniq muammo sohasidagi bilimlar bazasinn tashkil 
qiluvchi m a’lumotlami baholash tajribasidan foydalanishga majbur 
bo‘lmoqdalar. Belgilangan qoidalar b o ‘yicha ishlab chiqilgan bun- 
day m a’lumotlar moliyaviy va tovar bozoridagi faoliyat uchun 
asoslangan qarorlami qabul qilishga, menejment va marketing 
sohalarida strategiyani ishlab chiqishga imkon beradi.
Borliqning 
aniq bir 
ob'ekti
Mul'timedi
ya
vositalari