Axborot tizimlari

14.2. Buxgalteriya hisobida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari va 
texnologiyalari 
Iqtisodiyotni boshqarishdagi o’zgarishlar, bozor munosabatlariga o’tish 
buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta ta’sir ko’rsatadi.
Har qanday iqtisodiy ob’ekt boshqarish faoliyatini asosini murakkab qurilishga 
ega bo’lgan axborot tizimlari tashkil qiladi, ularning tarkibi, faoliyat turi korxona, 
iqtisodiy ob’ekt, firmaning ko’lamiga bog’liq[29].
Boshqaruv jarayonida buxgalteriya hisobi katta rol o’ynaydi, bu erda barcha 
axborotlarning 60% ga yaqini jamlangan. Buxgalteriya hisobining axborotli tizimlari 
an’anaviy ravishda vazifalarning quyidagi majmualarini o’z ichiga oladi: asosiy 
vositalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish haqi hisobi, tayyor 
mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqarish 
harajatlari hisobi, yig’ma hisob va hisobotlarni tuzish.
SHK lar bazasida avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkil qilingan, 
korxonalarda mahalliy hisoblash tarmoqlarini yaratish, axborot bazasini tashkil qilish 
va iqtisodiy vazifalar majmuasini shakllantirishda yangi talablarni ilgari surdi. 
Ma’lumotlarni taqsimlash bazalari tizimini yaratish, turli foydalanuvchilar o’rtasida 
axborotlarni 
almashtirish, 
kompyuterda 
boshlang’ich 
hujjatlarni 
avtomatik 

---

184 
shakllantirishning imkoniyatlari paydo bo’ldi va boshqaruv masalalarining 
vazifalararo majmualari vujudga keldi.
Vazifalararo majmuasini tashkil qilish «materiallar» dasturi ham ko’rib chiqilishi 
mumkin. Moddiy boyliklarning mavjudligi va harajatni hisobga olish jarayonida 
uchta bo’lim:
- omborlar; 
- hisobxona;
- moddiy-texnika ta’minoti bo’limi mutahassislari faoliyat yuritadi. 
Dasturiy majmua o’z ichiga uch qism:
- omborchi moduli;
- hisobxona moduli;
- moddiy texnika ta’minoti bo’limi modulini oladi.
Buxgalteriya hisobi majmualari murakkab ichki va tashqi aloqalarga ega. Ichki 
aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari, majmualari va uchastkalarining 
axborotli o’zaro hamkorliklarini; Tashqi aloqalar – boshqaruvning o’zga vazifalarini 
amalga oshiruvchi boshqa bo’limlari hamda tashqi iqtisodiy ob’ektlar bilan o’zaro 
hamkorligini aks ettiradi.
Hisob vazifalari majmuasining axborotli aloqasi mashina dasturining asosida 
kiritilgan ishlab chiqishning uch pallasini farqlashga imkon beradi.
Birinchi pallada – birlamchi hisob, birlamchi hujjatlarni tuzish, ularni ishlab 
chiqish va hisobning har bir uchastkasi bo’yicha tahliliy hisobning qaydnomalari 
tuzilishi bajariladi.
Ishlab chiqishning ikkinchi pallasi provodkalarini tuzish, ularni tahliliy va 
sintetik hisobning turli registrlari, schetlarning tartib raqamlari bo’yicha qayd daftari 
ordenlariga joylashtirishdan iborat bo’ladi.
Ishlab chiqarishning uchinchi pallasi yig’ma sintetik hisobini: asosiy kitobning 
schyotlari bo’yicha hisobot, salьdo qaydnomalari va moliyaviy hisobotning 
shakllarini tuzishdan iborat bo’ladi. 
Namunaviy buxgalteriya hujjatlari sohalararo va sohaviyga bo’linadi. Sohalararo 
hujjatlar barcha korxona iqtisodiy ob’ektlarda qo’llash uchun yagona bo’ladi. 
Sohaviy shakllar tavsiyanomaviy harakterga ega.
Barcha birlamchi buxgalteriya hujjatlari GOST, hujjatlarning bir shaklga 
keltirilgan tizimlari talablarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi.
Buxgalteriya hisobining hujjatlari turli belgilari bo’yicha tasniflanadi:
- belgilanishi bo’yicha – farmoyish beradigan, ijroiya (oqlaydigan), hisobli 
rasmiylashtiruvchi, murakkab;
- xo’jalik operatsiyalari mazmuni bo’yicha moddiy, pulli hisoblash;
- aks ettirgan operatsiyalarning hajmi bo’yicha yagona (birlamchi) yoki 
yig’ma;
- foydalanish usuli bo’yicha: bir martali va jamlovchi;
- hisobga oladigan o’rinlarining soni bo’yicha: bir qatorli va ko’p qatorli;
- tuzilish joyi bo’yicha: ichki va tashqi;
- to’ldirish usuli bo’yicha: qo’ldi, hisobni avtomatlashtirish vositalari 
yordamida.

---

185 
Buxgalteriya hisobining dasturiy ta’minlanishiga to’liq asosda bir qator axborotli 
ma’lumotli dasturlar: «Maslahatchi hisobchi», «Maslahatchi-plyus», «Kafolat», 
«O’zbekiston soliqlari», «YUridik ma’lumotnoma»ni kiritish mumkin. Axborotlarni 
to’ldirish huquqiy axborotlarni tarqatishning umumdavlat tarmog’i bo’yicha 
bajariladi.
Buxgalteriya vazifalarini echishni AAT lar asosida tashkil qilish: birlamchi 
buxgalteriya hujjatlarini tuzish paytidan boshlab yakuniy moliyaviy hisobotni tuzish 
bilan yakunlanuvchi operatsiyalarning yig’indisidir. 
Hozirgi bosqichda buxgalteriya vazifalarini axborot texnologiyasi asosida 
markazlashtirilgan holda ishlab chiqish asosiy rol o’ynaydi: 
- foydalanuvchining ish joyida o’rnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu erda 
vazifalarni echish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi; 
- 
korxonaning 
turli 
xildagi 
bo’linmalari 
iqtisodiy 
vazifalarini 
integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini ta’minlovchi mahalliy va ko’p bosqichli 
hisoblash tarmoqlarini shakllantirish; 
- hisoblash texnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblar tarkibini ancha 
ko’paytirish; 
- har xil hisoblash bo’linmalari uchun korxonaning yagona taqsimlangan 
ma’lumotlar bazasini yaratish; 
- birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish imkoniyatlari, bu 
qog’ozsiz texnologiyalarga o’tishni ta’minlaydi va hujjatlarni yig’ish va ro’yxatga 
olish bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini kamaytiradi; 
- buxgalteriya vazifalari majmualarini echishni integratsiyalash;
- dialogli usulda amalga oshirish yo’li bilan axborot xizmat ko’rsatishni tashkil 
qilish imkoniyati. 
Texnologik jarayonning barcha operatsiyalari SHK da bitta ish joyida va uning 
tuzilishiga ko’ra izchillik bilan bajariladi.
SHK da bajariladigan texnologik jarayonida quyidagi uchta jarayoni:
- tayyorlov; 
- boshlang’ich;
- asosiyni ajratish mumkin.