Axborot tizimlari

Oddiy ma’lumotnomalar
andozaviy tuzilishga ega: kod, nom, qo’shimcha 
ma’lumotlar schyot bo’yicha xizmatlar. 
Murakkab ma’lumotnomalar o’z ichiga ma’lumotlarning kiritilganligining ikkita 
va undan ortiq bosqichlarini oladi. U yozuvlarning katta miqdorini ekranda 
joylashtirib bo’lmaydigan katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlash uchun 
mo’ljallangan. Dastlabki axborot bazaga birlamchi hujjatlardan kiritiladi.
Avtomatlashtirish uchun hisob bo’yicha quyidagi andozaviy birlamchi 
hujjatlardan foydalaniladi.
- moddiy boyliklarning harakati, qabul qilish dalolatnomasi, yuk xati, 
ro’yxatdan chiqarish dalolatnomasi … ; 
- moliyaviy – hisoblash operatsiyalari to’lov topshiriqnomasi, kirish, chiqish 
kassa orderi va boshqalar;
- asosiy vositalar;
- mehnat va ish haqi (tabel, noryad);
- tayyor mahsulotlar – dalolatnomasi. 
Birlamchi hujjatlarning axborotlari asosida tezkor axborotlarning fayllari 
shakllantiriladi, ularga tegishli ma’lumotnomalarni axborotlari avtomatlashtirilgan 
usulda kiritiladi.
Audit faoliyatini kompyuterlashtirish asoslari. 
Audit deganda korxona va 
iqtisodiy ob’ektlar moliyaviy xo’jalik faoliyatini tekshirib berish, ularning ishini 
iqtisodiy ekspertizasini o’tkazish tushuniladi. Auditorlik faoliyatining asosiy sharti – 
to’la mustaqillikka ega bo’lish, xech kimga qaram bo’lmaslik, o’z ishini har bir 
mamlakatda yoki halqaro miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish qoidalariga 
binoan olib borishdir. Audit faoliyatining ikki turi mavjud: ichki va tashqi audit.
Tashqi audit xolis firma tomonidan avvaldan tuzilgan kontrakt asosida bajariladi.
Ichki audit esa shu korxonada ishlovchi xolis mutahassislar tomonidan korxona 
raxbarlarining buyurtmasiga binoan amalga oshiriladi. 
Tashqi audit quyidagi funktsiyalarga ega: 

tekshiruv-taftish; 

baholovchi – maslahatlashuv. 
Tekshiruv – taftish funktsiyasiga audit bo’limi, hisobchi xodimlar, hisobot 
tizimi va hisob – kitob hujjatlari kiradi. 
Baholovchi – maslahatlashuv funktsiyasiga esa, raxbariyat faoliyati va 
maslahatlar kiradi. 
Ichki audit funktsiyalari quyidagilar: 
tekshiruv – taftish 
maslahatlashuv – bashoratlash 
Ichki auditning tekshiruv – taftish funktsiyasiga hisobot tizimi va hisob – kitob 
hujjatlari kiradi. 

---

188 
Tashqi audit deganda hisobotlarning ishonchliligi, to’laligi va mavjud qonun 
asosida aniqlash maqsadida xo’jalik sub’ektining xolisona ekspertiza o’tkazish va 
chop qilinadigan moliyaviy hisob – kitoblarni tahlil qilish, shuningdek, hisob – kitob, 
soliq, 
moliya, 
tashkiliy 
va 
boshqa 
masalalar 
bo’yicha 
maslahatlashish 
tushiniladi[18,29]. 
Tashqi audit bo’yicha shartnoma quyidagi buyurtmachilar bilan tuzilishi 
mumkin: 

korxona egalari bilan; 

korxona raxbarlari bilan; 

davlat soliq xizmatchilari va mudofaa iqtisodiy ob’ektlari bilan; 

tijorat banklari bilan. 
Kompyuter tizimlarida amalga oshirish uchun tashqi auditning quyidagi asosiy 
vazifalarini ajratish mumkin: 
- taxrirlanayotgan muddat mobaynida raxbariyatning va moxir 
mutahassisligini baholash; 
- korxonada qo’llanilayotgan hisobot tizimi va qisman hisob-kitoblarning 
to’g’riligini baholash; 
- hisob – kitob hujjatlarida moliyaviy – xo’jalik operatsiyalarini tasdiqlashda 
hisobot xodimlarining faoliyatini to’gri baholash; 
- korxona moliyaviy – xo’jalik xolatini yaxshilash va voqealarning keyingi 
bashoratlanishi bo’yicha maslahatlarning zarurligi. 
Ichki audit tashqi auditdan farqli ravishda korxonaning mutahassislik yoki 
boshqaruv bo’limi xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. U korxonani moliyaviy 
xolatini, sarf – harajat manbalarini, boshqaruv tizimi nazoratini, rezervlarni aniqlash 
va raxbariyatning korxona iqtisodiy samaradorligini oshirish bo’yicha tavsiyalar bilan 
ta’minlashni ichki xo’jalik nazoratiga mo’ljallangan. 
Ichki auditning vazifasini aniqlash korxona faoliyatining mazmuni, mijozlar, 
xodimlar, investorlarga bo’lgan majburiyatlariga bog’liq. 
Ichki auditning vazifalarini boshqarish usullari – bu rejalashtirish, hisob – kitob, 
nazorat va taxlildir, chunki ular yordamida harajatlar va ularni qoplash summasi 
hisoblanadi. 
Auditning umumqabul qilingan pogonalari quyidagilar: 
- rejalashtirish; 
- hisob tizimlari va ichki nazorat tizimlarini baholash; 
- moliyaviy hisobotlarni tekshirish; 
- auditorlik guvoxnoma (xulosa)sini olish. 
Bu pogonalarning har biriga mos keluvchi standartlar ishlab chiqilgan bo’lib, 
ular uch guruxga bo’linadi: 
1.
Umumiy standartlar. 
2.
Auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish bo’yicha standartlar. 
3.
Hisobotlar tuzish bo’yicha standartlar. 
Auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish tizimi quyidagi komponentlardan 
tuzilishi lozim: 
1. Audit jarayonini gavdalantirish uchun iqtisodiy – matematik, iqtisodiy – 
tashkiliy va axborotlashtirilgan modellar; 

---

189 
2. Modellarni amalga oshirishni ta’minlash uchun texnik, dasturiy, 
axborotlashtirilgan va boshqa vositalar. 
SHu tasavvurlardan kelib chiqqan holda kompyuter tizimi funktsional va 
ta’minlovchi qismlardan tashkil topishini aytish mumkin. Funktsional qism 
uslubiyatlar, auditni bajarish usul va xollari majmuidan tashkil topadi hamda ular 
axborotlashgan va matematik modellar, standartlar, normalar va h.k.larda 
ta’minlanadi. Ta’minlovchi qism esa audit funktsiyalarini amalga oshirish uchun 
mo’ljallangan bo’lib, u axborotlashgan, dasturiy, texnik va boshqa ta’minotlardan 
tashkil topishi kerak. 
Auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish tizimini qurishning tashkiliy formalari 
erishiladigan 
maqsadlarga 
bogliq, 
chunki 
auditorlik 
masalalarining 
klassifikatsiyasidan ko’rinadiki, barcha tizimlar ikki sinfga bo’linishi mumkin: 
- tashqi audit auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish uchun tizimlar; 
- ichki auditni kompyuterlashtirish tizimi. 
Axborotlashgan bazani tashkil qilish usullariga bog’liq holda bu sinflarni 
kompyuterlashtirish turli xil formalarda bo’lishi mumkin. Axborotlashgan baza 
quyidagi ko’rinishda amalga oshirilishi mumkin: 
- lokal fayllar yig’indisi – bir turdagi hisobot hujjatlari va ishlab chiqilgan 
standart vositalarning operatsion tizim va amaliy dasturda ifodalanishi; 
- ma’lumotlar bazasi, maxsus kriteriy va MBBT ishlab chiqilgan dasturlarga 
asoslangan birlamchi hujjatlarda ifodalanishi; 
- qoidalar bazasi, ekspert – auditorni qoidalar va mantiqiy dasturlash vositalari 
yordamida ishlab chiqarilgan bilimlarni ifodalanishi.