Axborot xavfsizligi

Sertifikatlar va raqamli imzolar
- agar autentifikatsiya uchun sertifikatlar 
ishlatilsa, bu sertifikatlarda raqamli imzoning ishlatilishi talab etiladi. Sertifikatlar 
foydalanuvchi tashkilotining mas’ul shaxsi, sertifikatlar serveri yoki tashqi 
ishonchli tashkilot tomonidan beriladi. Internet doirasida ochiq kalit sertifikatlarini 
tarqatish uchun ochiq kalitlarni boshqaruvchi qator tijorat infrastrukturalari PKI 
(Public Key Infrastrusture) paydo bo‘ldi. Foydalanuvchilar turli daraja 
sertifikatlarini olishlari mumkin.
Autentifikatsiya jaryonlarini xavfsizlikning ta’minlanish darajasi bo‘yicha 
ham turkumlash mumkin. Ushbu yondashishga binoan autentifikatsiya jarayonlari 
quyidagi turlarga bo‘linadi: 
-
parollar va raqamli sertifikatlardan foydalanuvchi autentifikatsiya; 
-
kriptografik usullar va vositalar asosidagi qatiy autentifikatsiya; 
-
nullik bilim bilan isbotlash xususiyatiga ega bo‘lgan autentifikatsiya 
jarayonlari (protokollari); 
-
foydalanuvchilarni biometrik autentifikatsiyasi. 
Xavfsizlik nuqtai nazaridan yuqorida keltirilganlarning har biri o‘ziga xos 
masalalarni echishga imkon beradi. Shu sababli autentifikatsiya jarayonlari va 

---

148 
protokollari amalda faol ishlatiladi. Shu bilan bir qatorda ta’kidlash lozimki, nullik 
bilim bilan isbotlash xususiyatiga ega bo‘lgan autentifikatsiyaga qiziqish amaliy 
xarakterga nisbatan ko‘proq nazariy xarakterga ega. Balkim, yaqin kelajakda 
ulardan axborot almashinuvini himoyalashda faol foydalanishlari mumkin.
Autentifikatsiya protokollariga bo‘ladigan asosiy xujumlar quyidagilar: 
-
maskarad
(impersonation). Foydalanuvchi o‘zini boshqa shaxs deb 
ko‘rsatishga urinib, u shaxs tarafidan xarakatlarning imkoniyatlariga va 
imtiyozlariga ega bo‘lishni mo‘ljallaydi; 
-
autentifikatsiya almashinuvi 
tarafini almashtirib qo‘yish
(interleaving 
attack). Niyati buzuq odam ushbu xujum mobaynida ikki taraf orasidagi 
autenfikasion 
almashinish 
jarayonida 
trafikni 
modifikasiyalash 
niyatida 
qatnashadi. Almashtirib qo‘yishning quyidagi xili mavjud: ikkita foydalanuvchi 
o‘rtasidagi autentifikatsiya muvaffaqiyatli o‘tib, ulanish o‘rnatilganidan so‘ng 
buzg‘unchi foydalanuvchilardan birini chiqarib tashlab, uning nomidan ishni 
davom ettiradi; 
-
takroriy uzatish
(replay attack). Foydalanuvchilarning biri tomonidan 
autentifikatsiya ma’lumotlari takroran uzatiladi; 
-
uzatishni qaytarish
(reflection attak). Oldingi xujum variantlaridan 
biri bo‘lib, xujum mobaynida niyati buzuq protokolning ushbu sessiya doirasida 
ushlab qolingan axborotni orqaga qaytaradi.
-
majburiy kechikish
(forsed delay). Niyati buzuq qandaydir ma’lumotni 
ushlab qolib, biror vaqtdan so‘ng uzatadi.
-
matn tanlashli xujum
( chosen text attack). Niyati buzuq 
autentifikatsiya trafigini ushlab qolib, uzoq muddatli kriptografik kalitlar 
xususidagi axborotni olishga urinadi.
Yuqorida keltirilgan xujumlarni bartaraf qilish uchun autentifikatsiya 
protokollarini qurishda quyidagi usullardan foydalaniladi: 
-
“so‘rov–javob”, vaqt belgilari, tasodifiy sonlar, indentifikatorlar, 
raqamli imzolar kabi mexanizmlardan foydalanish; 
-
autentifikatsiya natijasini foydalanuvchilarning tizim doirasidagi 

---

149 
keyingi xarakatlariga bog‘lash. Bunday yondashishga misol tariqasida 
autentifikatsiya jarayonida foydalanuvchilarning keyingi o‘zaro aloqalarida 
ishlatiluvchi maxfiy seans kalitlarini almashishni ko‘rsatish mumkin; 
-
aloqaning o‘rnatilgan seansi doirasida autentifikatsiya muolajasini 
vaqti-vaqti bilan bajarib turish va h. 
“So‘rov-javob” 
mexanizmi 
quyidagicha. Agar 
foydalanuvchi 
A
foydalanuvchi 
V
dan oladigan xabari yolG‘on emasligiga ishonch xosil qilishni 
istasa, u foydalanuvchi 
V
uchun yuboradigan xabarga oldindan bilib bo‘lmaydigan 
element – 
X
so‘rovini (masalan, qandaydir tasodifiy sonni) qo‘shadi. 
Foydalanuvchi V javob berishda bu amal ustida ma’lum amalni (masalan, 
qandaydir 
f(X) 
funksiyani hisoblash) bajarishi lozim. Buni oldindan bajarib 
bo‘lmaydi, chunki so‘rovda qanday tasodifiy son 
X
kelishi foydalanuvchi 
V 
ga 
ma’lum emas. Foydalanuvchi 
V
harakati natijasini olgan foydalanuvchi 
A
foydalanuvchi 
V 
ning xaqiqiy ekanligiga ishonch xosil qilishi mumkin. Ushbu 
usulning kamchiligi - so‘rov va javob o‘rtasidagi qonuniyatni aniqlash mumkinligi. 
Vaqtni belgilash mexanizmi har bir xabar uchun vaqtni qaydlashni ko‘zda 
tutadi. Bunda tarmoqning har bir foydalanuvchisi kelgan xabarning qanchalik 
eskirganini aniqlashi va uni qabul qilmaslik qaroriga kelishi mumkin, chunki u 
yolG‘on bo‘lishi mumkin. Vaqtni belgilashdan foydalanishda seansning xaqiqiy 
ekanligini tasdiqlash uchun 
kechikishning joiz vaqt oralig‘i
muammosi paydo 
bo‘ladi. Chunki, “vaqt tamg‘asi”li xabar, umuman, bir laxzada uzatilishi mumkin 
emas. Undan tashqari, qabul qiluvchi va jo‘natuvchining soatlari mutlaqo 
sinxronlangan bo‘lishi mumkin emas. 
Autentifikatsiya protokollarini taqqoslashda va tanlashda quyidagi 
xarakteristikalarni hisobga olish zarur: 
-
o‘zaro 
autentifikatsiyaning 
mavjudligi.
Ushbu 
xususiyat 
autentifikasion almashinuv taraflari o‘rtasida ikkiyoqlama autentifikatsiyaning 
zarurligini aks ettiradi; 
-
hisoblash samaradorligi
. Protokolni bajarishda zarur bo‘lgan amallar 
soni; 

---

150 
-
kommunikasion samaradorlik
. Ushbu xususiyat autentifikatsiyani 
bajarish uchun zarur bo‘lgan xabar soni va uzunligini aks ettiradi; 
-
uchinchi tarafning mavjudligi
. Uchinchi tarafga misol tariqasida 
simmetrik kalitlarni taqsimlovchi ishonchli serverni yoki ochiq kalitlarni 
taqsimlash uchun sertifikatlar daraxtini amalga oshiruvchi serverni ko‘rsatish 
mumkin; 
-
xavfsizlik kafolati asosi.
Misol sifatida nullik bilim bilan isbotlash 
xususiyatiga ega bo‘lgan protokollarni ko‘rsatish mumkin; 
-
sirni saqlash
. Jiddiy kalitli axborotni saqlash usuli ko‘zda tutiladi.