Axmadqulov Zokirjon Farxodjon-o’g’li

1.4. Ammofos ishlab chiqarish jarayonining texnologik sxemalari.
O’g’it sifatida ishlatiladigan ammofos ishlab chiqarishda quyidagi turli ko’rinishdagi texnologik sxemalar:

1. 
   Bug’latilmagan (20-30% P₂O₅) Ekstraksion fosfat kislotani neytrallash va (changlatgichli, barabanli yoki qaynovchi qatlamli) quritgichda suvsizlantirishga asoslangan sxemalar;
   
2. 
   Bug’latilmagan (20-30% P₂O₅) fosfat kislotani neytrallash, so’ngra ammofos suspenziyasini bug’latish hamda donadorlash va quritishni barabanli donadorlash quritgichlari (BDQ) da amalga oshirishga asoslangan sxemalar;
   
3. 
   Bug’latilib konsentrlangan (48-54% P₂O₅) Ekstraksion fosfat kislotani neytrallashga asoslangan sxemalar qo’llaniladi. Bu holda neytrallanish ikki bosqichda: dastlab reaktorlarda – atmosfera bosimida, so’ngra barabanli ammoniylashtirgich-donadorlagich (AD) da yoki yuqori bosimli bir bosqichda suspenziyani quritishni minorada changlatish yoki BDQ jihozlarida amalga oshirish orqali o’tkaziladi.
   

Changlatgichli quritgichlar ishlatilishi orqali ammofos ishlab chiqarish sxemasining bir varianti 10 – rasmda ko’rsatilgan. Ekstraksion fosfat kislotasi (22-28% P₂O₅) 80-115^OC haroratda birin-ketin joylashgan bir necha reaktor (saturator) lar 1 da uzluksiz suratda NH₃:H₃PO₄ nisbatini 1,1 dan oshirmagan holda (pH5) ammiak bilan neytrallanadi. Bunda harakatchan suspenziya hosil bo’ladi. 100-105^OC haroratli uning bir qismi (70-80% miqdori) oxirgi reaktordan changlatgichli quritgich 5 ga tushadi, u yerga shuningdek gazsimon yoki suyuq yoqilg’ini yondirilishidan olingan o’txona gazlari beriladi. Quritgichdan chiquvchi mo’rili gaz harorati 100-115°C bo’ladi va changdan tozalanishi uchun tsiklon 6 dan o’tadi.
Quritilgan (1% namlikkacha) kukunsimon ammofos uzluksiz ravishda ikki valli shnekli aralashtirgich 13 ga kelib tushadi, u yerga shu bilan bir vaqtda tayyor mahsulotning mayda fraktsiyasi va suspenziyaning qolgan (20-30%) qismi beriladi. Nam (10-12% H₂O) ammofos donachalari aralashtirgichdan donachalarni dumaloqlovchi baraban 14 ga va so’ngra quritish barabani 15 ga yuboriladi. Quritilish mo’rili gazlar bilan (350°C da) amalga oshiriladi.



10 – rasm. Changlatgichli quritgichda ammofos ishlab chiqarish sxemasi:
1 – reaktor-saturator; 2 – suspenziyani yig’gich; 3 – markazdan qochma nasos; 4 – suspenziya me’yorlashtirgichi; 5 – changlatgichli quritgich; 6 – siklon; 7 – ventilyator; 8 – absorber; 9 – shnek; 10 – maydalagich; 11 – elevator; 12 – bunker; 13 – ikki valli aralashtirgich; 14 – dumaloqlovchi baraban; 15 – barabanli quritgich; 16 – ikki xil teshikli elak; 17 – sovutgich; 18 – transportyor.

Quritilgan donachalar ajratiladi. 3,2 mm dan yirik donachalar fraktsiyasi maydalanadi va yana ajratishga beriladi yoki fosfat kislotada eritiladi va jarayonga (ammoniylashtirishga) qaytariladi. 1 mm dan mayda fraktsiyalar donadorlashga yuboriladi; 1-3,2 mm li donachali fraktsiya esa tayyor mahsulot sifatida chiqariladi. Apatit va fosforitlar asosidagi mahsulot tarkibida, muvofiq ravishda: 52 va 47% P₂O_5umum., 51 va 46% P₂O_5o’zl., 50 va 41% P₂O_5s.e., 12 va 11% N, 1% H₂O, 0 va 4% MgO, 3,5 va 3% F bo’ladi.

Ammofos suspenziyasini quritishning ancha takomillashgan usuli – uni quritishlishini barabanli donadorlagichli quritgich (BDQ) yoki barabanli donadorlash quritgichli sovutgich (BDQS) jihozlarida amalga oshirish hisoblanadi.
BDQ apparati ichki va tashqi retur (donachalar o’lchami belgilangan talablarga javob bermaydigan zarrachalar) bilan ishlaydi (11-rasm). U gorizontal yuzaga nisbatan 1-3° qiyalikda o’rnatilgan 35 m gacha uzunlikdagi, 1 m dan 4,5 m gacha diametrdagi aylanuvchi barabandan iborat bo’lib, temir-beton taglik ustidagi tayanch roliklari 2 ga tayantirilgan. Qisgich roliklari 3 esa barabanning surilishini oldin oladi. Barabanning aylantirishi elektrodvigatel 4 da hosil qilingan aylanma harakatning reduktor 5, tishli g’ildiraklar 6 orqali tishli chambarak 14 ga uzatilishi orqali amalga oshiriladi. Barabanning kirish qismida parrakli qabul qiluvchi moslama 13, butun uzunligi buyicha esa ko’tarib tashlovchi moslamalar 8 va chiqish qismida ichki returni tagi teshik konus 15 dan suspenziyani sachratish zonasiga uzatish uchun qaytargich shnek 7 o’rnatilgan. Tashqi retur esa quvur 11 dan uzatiladi. Yuklash kamerasi 9 ning oldingi tirqishiga apparatga beriladigan suspenziyani qisilgan havo (0,7-0,8 MPa) bilan sachratish uchun pnevmatik forsunka 10 o’rnatilgan bo’ladi. Bunda suspenziya namligi ~35% bo’lishi lozim.
Issiqlik so’rg’ich yuklash kamerasiga ichki quvur 12 orqali kiradi. Ko’tarib tashlovchi moslama quritilayotgan donachalarning erkin tushishidan parda hosil qiladi. Bu pardadagi donachalarga changlatilgan suspenziyaning mayda tomchilari yopishadi va uning qurishi natijasida donachalar yiriklashadi. BDQ dan chiquvchi gazning xarorati 120-125°C bo’ladi. U changdan dastlab siklon (chang tutgich) da, so’ngra esa absorbtsion qurilmada yuvilish orqali tozalanadi. BDQ dan 2-3% namlik bilan chiqadigan quruq donachalar xarorati 100-105^OC bo’ladi.

11 – rasm. Barabanli donadorlash-quritgichi (BDQ): 1 – aylanuvchi baraban korpusi; 2 – tayanch rolik; 3 - qisgich rolik; 4 – elektrodivigatel; 5 – reduktor; 6 – tishli g’ildiraklar; 7 - qaytargich shnek; 8 – ko’tarib tashlovchi moslama; 9 – yuklash kamerasi; 10 – forsunka; 11 – tashqi returni uzatish uchun quvur; 12 – issiqlik so’rg’ich kirishi uchun ichki quvur; 13 - parrakli qabul qiluvchi moslama; 14 – tishli chambarak; 15 – tagi teshik konus; 16 – chiqarish kamerasi.

BDQ apparatlari bir-biridan tuzilish qismlari bilan farqlanadi va muntazam takomillashtirib borilmoqda. Ularning ayrimlarida donadorlash va quritishdan tashqari sovutish va donachalarga ajratish ham amalga oshiriladi.
Ammofos suspenziyasini oraliq bug’latish sxemasi keng tarqalgandir (12 – rasm). Boshlang’ich fosfat kislotani oldindan natriy yoki kaliy sulfat, yoki soda bilan qayta ishlash undan anchagina miqdordagi ftorning ftorsilikatlar tarzida yo’qotilishi ta’minlaydi va shu bilan bir vaqtda undagi kalsiydan tozalanadi va boshqa qo’shimchalar (Fe, Al) miqdori kamaytiriladi. Bu ammofosdagi o’zlashuvchan va suvda eruvchan P₂O₅ ning konsentratsiyasini oshiradi, chiqindi gazlaridan ftorning ajratib olinishini osonlashtiradi, buning uchun ftorsizlangan fosfat kislota ishlatilishi mumkin.

12 – rasm. Ammofos suspenziyasini bug’latish va BDQ jihozida donadorlash orqali ammofos ishlab chiqarish sxemasi: 1 – TAB jihozi; 2 – bug’latuvchi jihozlar; 3 – aylantiruvchi nasoslar; 4 – bug’latilgan suspenziya yig’gichi; 5 – BDQ jihozi; 6 – elevator; 7 – elak; 8 – valkali maydalagich; 9 sovutgich; 10 – suzuvchi nasadkali absorber; 11 – yuvish minorasi; 12 – suyuq ammiakni bug’latgich; 13 – oraliq idish; 14 – issiqlik almashtirgich.

Fosfat kislota (22-29% P₂O₅) gaz holatdagi ammiak bilan pH  55,5 gacha TAB – tezkor ammoniylashtiruvchi bug’latgich jihozida neytrallanadi (12 – rasm). Bu vertikal reaksion quvur (Ǿ 0,6 m, N  6 m) ostidagi Venturi soplosi (ichida gaz yoki suyuqlik tezligi oshadigan o’zgaruvchan kesimli kanal yoki qisqa quvur) dan ammiak va kislota kiritiladi. Reaktsiya issiqligi hisobiga massa qaynaydi va yuqoriga harakatlanadi, 1-2 minut ichida separatorga yetib boradi, suspenziya u yerdan aylantiruvchi quvur orqali reaksion quvurga qaytariladi. Uning bir qismi separatordan kontsentrlashga yuboriladi. Separatordan chiqadigan bug’ issiqlik almashtirgichda boshlang’ich kislotani isitish orqali kondensatlanadi. Ammofos suspenziyasi (NH₃:H₃PO₄  1,1) ko’p qobiqli bug’latish qurilmasida kontsentrlanadi, u yerda undagi suv miqdori 55-56% dan 18-25% gacha kamaytiriladi; 1-qobiq vakuum ostida, 2-qobiq - atmosfera bosimida, 3-qobiq - yuqori bosimda ishlaydi; yangi hosil qilingan bug’ (0,3 mPa) 3- va 4- qobiqqa beriladi, 1- va 2-qobiqlarda esa jarayonda hosil bo’ladigan bug’ ishlatiladi. So’ngra 112-115°C haroratli suspenziya BDQ jihozida quritiladi va shu bilan bir vaqtda donadorlanadi. Sovutilgan va elakda ajratilgan mahsulotning zarracha o’lchami 1 mm dan kichik bo’lgan fraktsiyasi BDQ jihoziga tashqi retur sifatida qaytariladi. Yirik fraktsiya maydalashga yuboriladi, mahsulot fraktsiyasi esa 45°C gacha (konteynerlarga yuklashda yoki qog’oz qoplarga joylashtirishda) yoki 55°C gacha (polietilen qoplariga joylashtirishda) sovutiladi.
Apatitdan (51% P₂O_5o’zl., 12% N) va Qoratog’ fosforitidan (47% P₂O_5o’zl., 11% N) 1 t ammofos mahsuloti ishlab chiqarish uchun sarf koeffitsientlari muvofiq ravishda, taxminan quyidagicha bo’ladi: Ekstraksion fosfat kislota (100% P₂O₅) – 0,54 va 0,5 t; NH₃ – 0,15 va 0,14 t; tabiiy gaz (34,8 Mj/m³) – 28 m³; elektroenergiya 111 kVt•s; suv – 22 m³; qisilgan havo – 60 m³. P₂O₅ dan foydalanish darajasi 96% ni, NH₃ dan esa – 97% ni tashkil etadi.
Ammoniylashtiruvchi donadorlagich (AD) ishlatilgan holdagi sxema bo’yicha ammofos olishda (14 – rasm) 50-54% P₂O₅ gacha bug’latilgan Ekstraksion fosfat kislotaga chiqindi gazlarini absorbtsiyalashdan olinadigan oqavalar qo’shilib (undagi P₂O₅ miqdori 47-48% gacha kamayadi), aralashtirgichli reaktorlarda ammiak gazi bilan NH₃:H₃PO₄  0,60,7 molyar nisbatigacha neytrallanadi.

13 – rasm. Tezkor ammmoniylashtiruvchi bug’latgich (TAB).
120-125^OC harorat va 17-18% namlikdagi (ammoniylashtirish issiqligi hisobiga reaktorlarda 20-25% bug’langan) kislotali (rN  3) suspenziya AD jihoziga beriladi (15 – rasm). AD jihozida 85-95°C haroratda massa NH₃:H₃PO₄  11,05 molyar nisbatigacha qo’shimcha neytrallanadi va mahsulot donadorlanadi; unda jarayonga berilgan 50% suv bug’lanadi. AD jihozidan chiqadigan nam (2,5-3,5% H₂O) donachalar to’g’ri oqimli barabanli quritgichda (250-350°C haroratdagi) o’txona gazlari bilan donachalar harorati 75-90°C bo’lgan holda quritiladi. So’ngra u elanadi va mahsulot fraktsiyasi sovutgichda 75-90°C dan 45-55°C haroratgacha sovutiladi.
Quritish barabanidan (105-115°C da) chiqadigan hamda neytrallagich va ammoniylashtiruvchi donadorlagichdan so’rib olinadigan gazlar chang, ammiak va ftordan tozalanadi; hosil bo’ladigan oqavalar reaktor-neytrallagichlarga yuboriladi.
Mahsulot tarkibida ftor miqdorining kam (1% dan oshmasligi) keltirib o’tilgan jarayonning afzalliklaridan biri hisoblanadi; kuchsiz kislota ishlatilganda esa u 3,5-4% ni tashkil qiladi.
Bu sxema bo’yicha 1 t ammofos (53% P₂O₅, 12% N) ga: bug’latilgan kislota shaklida 0,588 t P₂O₅; 0,151 t NH₃; 9 m³ tabiiy gaz (34,8 Mj/m³); 67 kVt∙s elektroenergiya talab etiladi.

14 – rasm. AD jihozi bilan donadorlangan ammofos olish sxemasi: 1 – neytrallagich; 2 – ammoniylashtiruvchi donadorlagich (AD); 3 - quritish barabani; 4 – tsiklonlar; 5 – elaklar; 6 – sovutgich; 7,8 – abslrberlar.

15 – rasm. Ammoniylashtiruvchi donadorlagich (AD): 1 - qobiq; 2 – sochiluvchi komponentlarni uzatish tuynugi; 3 – ichki devorini tozalash uchun pichoq; 4 – ammiak taqsimlagich; 5 – o’ram; 6 – tayanch va qisgich g’ildiraklar; 7 – tayanch halqa; 8 – bandaj.

Apatit konsentratidan olinadigan mahsulot tarkibida taxminan: 55-56,5% P₂O_5umum., 54-55% P₂O_5o’zl., 53-54% P₂O_5s.e., 12-12,5% N; 0,5-1% H₂O bo’ladi.
Keltirilgan sxemalarni mukammallashtirish bo’yicha turli takliflar berilgan. Masalan, kislotani neytrallashni bosim ostida amalga oshirishni ko’rsatib o’tiladi. Buda reaktsiya issiqligidan amalda deyarli to’la foydalanilishiga erishilishi mumkin. Konsentrlangan (35-40% P₂O₅) Ekstraksion fosfat kislota pH  44,5 gacha neytrallanishi 0,3-0,35 mPa bosimda quvurli reaktordan juda qisqa vaqtda o’tishi (~0,1 s) hisobiga amalga oshiriladi. Neytralizatsiya issiqligi hisobiga 180-200°C gacha qizigan suspenziya minoradagi forsunkada changlanadi, u yerda atmosfera bosimi ushlab turiladi; shu bilan bir vaqtda massaning sovutilishi natijasida o’z-o’zidan bug’lanish hisobiga qizigan eritmadan suv tezda yo’qotiladi; kukunsimon ammofos hosil bo’ladi. Uni donadorlanishi mumkin yoki nitroammofos va boshqa murakkab o’g’itlar olish uchun ishlatilishi mumkin.
Qoratog’ fosforitidan olingan Ekstraksion fosfat kislotani 50-55% P₂O₅ (va undan yuqori) konsentratsiyagacha bug’latish usullari (NamMPI, prof.Q.G’afurov boshchiligida) yaratilgandan keyin, bu kislotadan eng mukammal usulda (quvurli neytrallash jarayoni orqali) ammofos murakab o’g’iti ishlab chiqarish texnologiyasi yaratilgan va sanoat sharoitida sinovdan muvofaqqiyatli o’tkazilgan. Natijada tarkibida 49-51% P₂O_5o’zl. va 11% N tutgan, ftorsizlangan (0,3-0,4% F li) ekologik toza ammofos o’g’iti olingan (1980 y., Rossiya, Voskresensk shahri).