Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Muro Kyuso (1658-1734) XVIII asrning yana bir mashhur chjusianchisi edi. U buddaviylik, sintoistik mistika, hamda tug‘ma bilimlar haqidagi Van Yanmin tarafdorlarining qarashlarini tanqid qildi.
Rining birlamchiligi va kining ikkilamchiligi haqidagi ta'limotdan kelib chiqib, u rini Butunni ashyoning ayrim qismlariga nisbatan ramzi deb hisobladi – masalan, yilning oylarga bo‘lgan nisbatidek. Ashyolarning sonsiz - sanoqsiz ko‘pligida o‘sha Buyuk hududning mohiyati mavjuddir, xolos. Bilish nazariyasida faylasuf tajribaga asoslangan bilimning muhim o‘rnini tan oladi. O‘zining siyosiy qarashlarida Kyuso hukmdor bilan xalq o‘rtasidagi ijtimoiy shartnoma g‘oyasini oldinga surdi: - «Xalq va men (xo‘jayin) har biri o‘zgachadir; xalq mening oldimga kelib mendan ish so‘raydi, men esa ish bilan ta'minlashga va'da beraman, shuning uchun xalq meni hurmat qiladi va meni xo‘jayin deb biladi; xo‘jayin bo‘lganim uchun men xalq farovonligi yo‘lida xizmat qilaman va bu bilan o‘z vazifamni bajaraman. Xo‘jayinning burchi xalq farovonligi uchun yordam berishdir»¹⁶⁸.
Arai Xakusyaki (1657-1725) bakufu hukumatining mafkurachisi edi. U chjusianlik aqidasidan bo‘lib, tarixiy hodisalarni tadqiq qilishda o‘z usulini yaratdi. U tarixiy davrlarni alohida ko‘rsatishga harakat qilib, voqyealarni axloqiy baholash bilangina chegaralanmadi. U tarix voqyealarni bayon qilishda hududiy-yodgorliklar qoidasidan ham yuz o‘girdi. Uning uchun tarix siyosiy tarix bo‘lib, uning asosida hokimiyat uchun kurash yotadi. Xakusyaki «Xudolar davri» ning aqliy talqinini boshlab berdi. Mumtoz yodgorliklarga tayangan holda u shuni aniqladiki, «xudolar davri» aslida Chjou (Er.ol. XI- 25 yy.) sulolasi hukmronlik qilgan davrga to‘g‘ri keladi. Shu bilan birgalikda u xudolar faoliyatini insonlar faoliyati sifatida talqin qilib, shuni ta'kidlaydiki, xudo barcha kishilar hurmat qiladigan insonning metafizik siymosidir. Xokusyaki tabiatshunoslik fanlarini xristianlikdan ajratgan holda G‘arbni o‘rganishni boshlab berdi.
Vanyanminchilik. Yaponiyada chjusianchilikka nisbatan muxolifatda bo‘lgan markazga oyomeygakuxa maktabi bo‘lgan Van Yanmin maktabi gavdalandi. Bu maktabning asoschisi Nakae Todzyu (1608-1648) edi. Uning ta'limoti bo‘lgan «Yurak haqidagi ilm» oddiy odamning donishmand tomon intilish yo‘li sifatida talqin qilinadi. Inson barcha ashyolarning me'yori, uning yuragi esa kichik andozadagi Koinot kabi ifodalanadi. Har bir inson tashqi omillar bilan emas, balki axloqiy his-tuyg‘u vositasida ish tutishi lozim. Axloqiy haqiqatlarni tushunish intuitiv ravishda chuqur tafakkurga g‘arq bo‘lish va tug‘ma tabiiy bilim bo‘lgan ryoti orqali amalga oshadi.
Kumadzava Bandzan (1616-1691) vanyanminchilikning eng yirik vakillaridan biridir. Vanyanmin g‘oyalari bilan bir qatorda u Chju Sining g‘oyasi bo‘lgan inson illatlarini tuzatish uchun ashyolarning birinchi tabiatini tushunib yetish zarurligini qabul qildi. «Ibtidodagi tabiat» (Chju Si) va «inson qalbi» (Van Yanmin) dunyoning tuzilishini manbai sifatida Bandzan ta'limoti asosida yotgan bo‘lib, «Buyuk bo‘shliq» bilan ayniyatda hisoblanadi. Insonda «yurak» qanday joylashgan bo‘lsa, dunyoda odam ham xuddi shunday joyni egallaydi.
Bandzan o‘z diniy ta'limotini ishlab chiqdi. U yanmincha «qalb nazariyasi»ni qadimgi matnlar, hamda «Xudolarning yo‘li» haqidagi sintoistik ta'limot bilan bog‘ladi. Uning diniy ta'limotining maqsadi «Yaponiya suvlari va yerlariga» qo‘llasa bo‘ladigan «Buyuk bo‘shliqning ilohiy yo‘li» haqidagi ta'limotni ishlab chiqish edi.
Sato Insay (1772-1859) XVIII asr oxiridagi Van Yanmin maktabining vakili edi. Uning ta'kidlashicha, inson axloqi qonunlari («Rin-Ri») va tabiat ashyolari qonunlari («Butsu-Ri») da ham aynan bir ri ning o‘zi mavjuddir. Tabiat ashyolarining qonunlari o‘z mohiyatini inson axloqi qonunlari haqidagi fanda ochib beradi. Insay fikricha, podsholarni ham qo‘shib hisoblaganda har bir tabaqaning qismatini Osmon belgilab bergan.