Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

XVII asrdagi keyingi Choson – XIX asrning birinchi yarmidagi Quriya falsafasi. Islohotlar zarurligi oshkor bo‘lsa ham, biroq chjusianlik zamon talabiga javob bermas edi. Quriyani konfutsiychilik mamlakati deb e'lon qilgan hukumat chet ellilar bilan aloqa qilishni taqiqlagan edi. Mamlakatda muxolifat kuchi yanada oshib bordi. Bu – Chju Sining mumtoz matnlar sharqchisi sifatidagi obro‘iga qarshi turib, bevosita Xan sulolasi davridagi qadimgi Xitoy matnlariga murojaat etgan «Xan ta'limoti» maktabi; «Bizning aqlimizdan tashqarida hyech narsa mavjud emas» degan qoidani olg‘a surgan Van Yanmin maslakdoshlari maktabi; Im Son Chu falsafasi, sirxak va purxak maktablari edi.
XVIII asrdagi Quriya moddiyunchilik ta'limotning eng yirik vakili Im Son Chu (Nokmun, 1711-1788) edi. Uning borliq haqidagi ta'limotining mohiyati quyidagi parchada o‘z ifodasini topgan: «ki» o‘zi bilan koinot makonini to‘ldirgan; u zamonda ham, makonda ham cheksizdir; paydo bo‘lish esa, o‘zini namoyon bo‘lishining sababi sifatida kelib chiqadigan moddiy ibtidoning faqat vazifalari bo‘lgan barcha mavjudotning taraqqiyoti va zavolidir»¹⁶⁶.
Im Son Chuning bilish nazariyasi quyidagi prinsiplarga asoslanadi: tafakkur, his-tuyg‘u va hayajonlanish tashqi dunyo bilan o‘zaro ta'sir natijasida kelib chiqadi; haqiqiy bilim tajribaga asoslanishi lozim, barcha kishilarning «ruhi» «eng mukammal donolar» da ham, «olomon odamlari»da ham bir xildir. Agar o‘z o‘zini barkamollikka erishtirish bilan shug‘ullanilsa, li ishga erishishi har bir kishiga muyassar bo‘lishi mumkin. «Haqiqatga erishishi uchun muayyan voqyeylikka intilish» shiorini olg‘a surgan «sirxak» maktabi vakillari Quriyadagi ahvolni har tomonlama tanqid qilib, mamlakatni zamonaviylashtirish loyihasini taklif qildilar. Sirxakchilar taqdim etgan dastur uchun umumiy bo‘lgan quyidagi xususiyatlar qayd etilgan edi: sxolastik aqidaga aylangan chjusianlikni tanqidi, xurofot va umidsizlik kayfiyatlarini fosh etish, kvago tizimini bekor qilinishini talab qilish, quldorlikka barham berish, kishilarni «aslzodalar» va «zoti pastrlar» ga, «qonuniy tug‘ilganlar» va «xaromlar»ga ajratishni bas qilish, yerni teng miqdorlarda taqsim qilish va boshqalar.
Sirxakni maktab sifatida shakllanishining va bilimlar tizimini ishlab chiqilganligining asoschisi Lyu Xen Von (1622-1673) edi. Uning fikricha, ashyolarning qonunlari ularning o‘zlaridan ajratilmagan bo‘lib, faqat ular orqaligina namoyon bo‘la oladilar: «ashyolar bo‘lmaganda – ularning li si o‘zini namoyon qila olmagan bo‘lar edi». Har qanday narsani ta'kidlash, dalil va isbotga asoslanmog‘i lozim. Bunday talabni din va sirli olamga ishonish aqidalari qoniqtira olmaydi, chunki ular johillikka asoslangan. Quriya muammolarni hal qilishni ajdodlar yo‘lidan borish va shaxsan axloqiy kamol toptirish vositasida ko‘rganlardan farqli o‘laroq, Li Xen Von diqqat-e'tiborni ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga qaratdi.
«Pukxak» maktabi yoki «Shimoldan kelgan ilm» (Xon De yen, 1731-1783, Pak Chi Von, 1737-1805, Pak Che Ga, 1750-1805, Chon Yak Den, 1762-1836) bevosita «sirxak» maktabi ta'siri ostida shakllandi. Ba'zida uni undan ajralib chiqqan bir tarmoq hisoblaydilar.
Xon De yen konfutsiychilarning sxolastik bahslariga salbiy munosabatda bo‘ldi. Ilm aniq bilimlar asosiga qurilmog‘i lozim. Xon De yenning o‘zi o‘sha zamon Quriyasining eng yirik riyozidonlari va astronomlaridan biri edi. Uning ta'kidlashicha, Koinot o‘z ibtidosi va intihosiga ega bo‘lmagan narsa bo‘lib, uning cheksiz kengliklari ki bilan to‘lgan. Inson va uning ruhi bilan birgalikda barcha ashyolar, uning to‘planishi va tarqalishi natijasida tashkil topadilar.
Bilish nazariyasida Xon De yen ruhning o‘lmasligi va osmonlarga ko‘tarilishi haqidagi tasavvurlarga keskin qarshi chiqib, ularni «yaxshilik tomon intilishning qoniqtirmagan aks sadosi» deb hisobladi. Faylasuf tabiatning eng murakkab sirlarini bilishga qodir bo‘lgan aqlning kuch-qudratiga ishonar edi. Mamlakatdagi turg‘unlikning sabablaridan biri sifatida mutafakkir aslzodalar o‘rtasida mehnat obrusining pastligini ko‘radi. U umumiy majburiy mehnatni joriy qilishni va kelib chiqishidan qat'iy nazar dangasalarni jazolashni talab qildi.