Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

2-§. Hozirgi davrda O‘zbekiston Respublikasi rivojining o‘ziga xos xususiyatlari

O‘zbekiston mustaqilligi e'lon qilingan paytdan boshlab uning rivojida yangi bosiqich boshlandi. Haqiqiy, real davlat suverenitetining ob'ektiv (ichki va tashqi) sharoitlari va sub'ektiv omillari vujudga keldi. Ta'kidlash joizki, butun postsotsialistik makonda bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham yangi davlatchilikning qaror topishi va rivojlanishi jamiyatdagi chuqur ijtimoiy o‘zgarishlarning yuz berishi, sovetlar davridagi bir ijtimoiy tuzumdan boshqasiga, ya'ni hozirgi zamonda dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari rivojining asosini tashkil etuvchi bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan mos keladi. Respublikada bu jarayonga boshchilik qiluvchi siyosiy kuchlar shakllandi, yangi milliy elita vujudga keldi. Mamlakatning siyosiy rahbariyati_­­­­­­­­­ jamiyat oldida turgan yaqin va istiqboldagi maqsadlarni aniq belgilab berdi, ularni amalga oshirishning yo‘llari va mexanizmlarini ishlab chiqdi. «Pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo‘lgan kuchli demokratik, huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iborat»⁴⁴⁰,-deb ko‘rsatildi.

Dunyoda shu singari masalalarni hal etishning boy tajribasi to‘plangan. Bu yerda gap O‘zbekiston xalqining milliy o‘ziga xosligi, tarixiy ildizlari, turmush ukladi, an'analari, mentaliteti kabi ko‘plab spetsifik omillarni hisobga olgan holda dunyoda to‘plangan ijobiy tajribadan oqilona foydalanish haqida bormoqda.
Eng avvalo, respublika qulay geosiyosiy sharoitga ega. U yevroosiyoning o‘zaro kesishadigan yo‘llari chorrahasida joylashgan bo‘lib, o‘zining mustaqil energetik va suv tizimi bilan Markaziy Osiyo mintaqasining qoq markazini tashkil etadi. Bu yerda agrar sektor rivoji va jahon bozorida ayniqsa xaridorgir bo‘lgan, qimmatbaho qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, ayniqsa paxta yetishtirish uchun qulay tabiiy-iqlimiy sharoitlar mavjud. Shu bilan birga mintaqa iqtisodiyoti to‘g‘ridan-to‘g‘ri tabiiy omillardagi o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘lib, unda sun'iy sug‘orish va irrigatsiya sistemalari hamda suv resurslari va hosildor yerlarning kamligi alohida ahamiyat kasb etadi.
Demografik vaziyatning o‘ziga xosligi – aholining yillik tabiiy o‘sishi nihoyatda yuqori (o‘rtacha 2,5%), oilaning tarkibi – o‘rtacha 5,5 kishidan iborat, bolalar aholining 43% ni tashkil etadi, 60% aholi qishloq hududlarida istiqomat qiladi, aholi migratsiyasi past va h.k. Aholi milliy tarkibining o‘ziga xosligi – 70% ga yaqini o‘zbeklar, qolganlar – o‘z madaniyati va an'analariga ega bo‘lgan 100 dan ortiq millat va elatlarning vakillari hisoblanadi.
Bu yerda oila manfaatlarining ustuvorligi, turmush faoliyatining jamoatchilikka moyilligi, ijtimoiy o‘z-o‘zini boshqarish instituti bo‘lmish – mahallani asrash va mustahkamlash kabilarda namoyon bo‘ladigan turmush ukladining milliy o‘ziga xosligi, musulmon turmush tarzi, sharqona sivilizvatsiyaga tegishli tomonlari mavjud.
Milliy mentalitetning o‘ziga xos etnopsixologik standartlari xususan, kishilarning qadriyatlar tizimida, qaror topgan xulq otvor normalari, qoidalari va stereotiplarida ro‘y berayotgan yangiliklarga, keskin o‘zgarishlarga ehtiyotkorona munosabatlarida kuzatish mumkin. Diniy hamda aslida xalq an'analari o‘zaro uyg‘unlashib ketgan.
Shuningdek, avvalgi davrda xulq-atvor va qadriyaviy mo‘ljallarda shakllangan stereotiplar – ijtimoiy tenglikka, mehnat qilish huquqining kafolatlanishi, bepul ta'lim va tibbiy xizmatga bo‘lgan intilishlarning mavjudligini ham hisobga olmasdan iloji yo‘q. Ma'muriy buyruqbozlik tizimi davrida vujudga keltirilgan insonning mulkdan begonalashuvi, egalik xissining yo‘qolishi boqimandalik psixologiyasi jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi.
Texnologik, ishlab chiqarish resurslari jihatdan boshqa davlatlarga bog‘liqlik respublika iqtisodiyoti uchun xarakterli bo‘lib, bu o‘z navbatida O‘zbekistonning ular bilan o‘zaro manfaatli hamkorlik aloqalarining o‘rnatilishiga asos bo‘ladi.
Shu bilan birga, O‘zbekiston kuchli iqtisodiy potensialga, yer osti boyliklariga, mineral-xom-ashyo zahiralariga, boy energetik imkoniyatlarga, soflik darajasi eng yuqori bo‘lgan oltin, kumush, uran va boshqa qimmatbaho va nodir metallar, mis, molibden, qo‘rg‘oshin, sink kabi rangli metall konlariga ega. Bu yerda kuchli qishloq xo‘jaligi imkoniyatlari mavjud. O‘zbekiston paxta xom-ashyosini ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda to‘rtinchi va eksport qilish bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turadi, u pilla-ipak tolasi, qorako‘l, teri, jun, meva-sabzavot mahsulotlarini yetishtirish bo‘yicha yetakchilik qiladi. Shuningdek, kuchli ko‘ptarmoqli sanoat ham vujudga keltirilgan. O‘zbekiston turizm sohasini rivojlantirishning keng imkoniyatlariga ham ega.
Respublikada transport va kommunikatsion aloqaning barcha shakllari rivoj topgan. Ayni paytda O‘zbekiston ochiq dengiz portlariga chiqish imkoniyati bo‘lmaganligi sababli, aksariyat yuklarni quruqlik orqali yetkazishga majbur, bu esa transnatsional kommunikatsiyalarni barpo etishda uning ishtirokini ta'minlashni birinchi darajali muammolardan biriga aylantirmoqda.
Mamlakat yuqori darajada mehnat resurslari bilan ta'minlangan, bu yerda Markaziy Osiyo mehnat resursining 40% i joylashgan. Respublikaning ilmiy va intellektual imkoniyatlari ham juda yuqori.
Shunday qilib, mamlakat boy xom-ashyoviy, ishlab chiqarish va intellektual imkoniyatga ega.
Bir tomondan yuqorida qayd etilgan, mamlakatning o‘ziga xos geosiyosiy holati, tabiiy-iqlimiy sharoiti, xo‘jalik ukladi, tarixi, turmush tarzi, xalq mentalitetining xususiyatlari, shuningdek, yaqin o‘tmishdagi qaramlik holati asoratlari, boshqa tomondan – boy xom-ashyoviy, ishlab chiqarish va intellektual imkoniyatlari O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy rivojining o‘z modelini yaratishga asos bo‘ldi. Bu modelning negizini Prezident I.A.Karimov tomonidan shakllantirilgan besh tamoyil tashkil etadi:

1. 
   iqtisodiyotni mafkuraviy aqidalardan xalos etish;
   
2. 
   davlat – bosh islohotchi;
   
3. 
   qonunning barcha sohalarda ustivorligi;
   
4. 
   kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish;
   
5. 
   bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish⁴⁴¹.
   

Ushbu tamoyillar jamiyatni yangilash va mamlakatda bozor munosabatlariga o‘tishni ta'minlovchi islohotlarning asosiga qo‘yilgan. Lekin ularni amalga oshirish jarayonida islohotlarni olib borishdagi noizchillik, boshlangan islohotlarni mantiqiy yakuniga yetkazmaslik; konservatizm, kishilar ongida tafakkurning eskicha stereotiplarining o‘rnashib qolgani, shakllanayotgan tizimdagi buyruqbozlik; boshqaruv va xo‘jalik kadrlarning tayyor emasligi, tajriba va bilimlarning yetishmasligi kabi salbiy sabablar ham namoyon bo‘la boshladi⁴⁴².
Bularning barchasi iqtisod, davlat va jamiyat qurilishini demokratlashtirish jarayonini mamlakatni modernizatsiyalash va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning har bir bosqichining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda chuqurlashtirishni taqozo etadi.