Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Jahon rivojining zamonaviy konsepsiyalari

SSSR va jahon sotsializm tizimining halokatga yuz tutishi bilan xalqaro hamjamiyatning geosiyosiy strukturasi o‘zgardi. Xalqaro munosabatlarning ikki buyuk davlat – Amerika Qo‘shma Shtatlari va Sovet Ittifoqi o‘rtasidagi kuchlarning, ayniqsa, harbiy sohadagi nisbiy mutanosibligiga, kapitalistik va sotsialistik tizimlar o‘rtasida dunyoni «sovuq urush» asosida qarama-qarshi bloklarga bo‘linishiga asoslangan ikki qutbli sistemasi barham topdi. Xalqaro hamjamiyat xalqaro munosabatlarning yangi davriga – yangicha dunyoviy tartibotga qadam qo‘ydi. Jahon siyosatshunosligida dunyoda yuzaga kelgan yangicha vaziyat to‘g‘risida bahs-munozaralar avj ola boshladi.

Mazkur munozaraga birinchilar qatori «tarixning intihosi » ta'limotining asoschisi amerikalik siyosatshunos Frensis Fukuyama hisoblanadi. Uning fikricha, eng buyuk kommunistik davlat – Sovet Ittifoqining qulashi va ijtimoiy tuzum sifatida sotsializmning o‘z-o‘zidan barham topishi dunyoning bipolyar, ya'ni ikki qutbli tizimining tugashi va ko‘pqutblilik holatiga o‘tishi bilan cheklanib qolmasdan, an'anaviy, ya'ni ijtimoiy ma'noda tarixning ham intihosiga yetishini anglatadi. «Tom ma'noda tarix yakuniga yetdi: mafkuraviy evolyusiya tugadi va boshqaruvning so‘nggi shakli sifatida g‘arb liberal-demokratiyasining universallashuvi boshlandi», - deb yozadi u⁴²³. Dunyo endi liberal-demokratiya darajasiga yetgan «tarixdan keyingi» xalqlar va hali «tarixda mavjud», lekin rivojlanishning asosiy maqsadi mutlaq g‘arblashish (vesternizatsiya) bo‘lgan hamda AQShda o‘zining yorqin ifodasini topgan g‘arbona qadriyatlar orqali «tarixdan keyingi» mamlakatlar hamjamiyatiga qo‘shilishdan iborat xalqlarga bo‘linadi. Aynan AQSh jahon hamjamiyatiga yetakchilik vazifasini va yangicha dunyoviy tartibot uchun mas'uliyatni o‘z zimmasiga oluvchi yagona buyuk davlat sifatida ko‘rsatiladi.
Amerikalik yana bir siyosatshunos – S.Xantington «sovuq urush» tugaganidan so‘ng, o‘zgargan dunyoda ijtimoiy-madaniy jarayonlar dinamikasini tushuntirishga, zamonaviy dunyoda ixtiloflarning bosh manbaini aniqlashga yo‘naltirilgan yangi paradigmani yaratishga harakat qildi. U «sivilizatsiyalar to‘qnashuvi» modelini ilgari surdi⁴²⁴.
Xantington fikricha, ilgari uch xil dunyodan – kapitalizm, sotsializm va «uchinchi dunyo»dan tashkil topgan xalqaro sistema endi 8 ta asosiy: g‘arbona, konfutsian, yapon, islom, induizm, pravoslav-slovyan, lotinamerikasi va afrika sivilizatsiyalarini o‘z ichiga olgan yangi tizimga o‘tmoqda. Raqobat qiluvchi harbiy bloklar, uning fikricha ushbu sivilizatsiyalardan qaysi biriga tegishli ekanligi bilan farqlanadi. Oxir oqibat kishilar uchun siyosiy mafkura yoki iqtisodiy manfaatlar emas, balki e'tiqod va oila, qon-qarindoshlik va ishonch, ya'ni kishilar o‘zlarini qanday anglashlari, nima uchun kurashishlari va halok bo‘lishlarini bilish muhimroqdir. Ammo Xantington madaniy-tarixiy maktabning asoschilari (Shpengler, Toynbi, Danilevskiy, Sorokin)dan farq qilib, sivilizatsion o‘zlikni anglashning yangi mezonlarini ilgari surdi, xususan bu qurol-yarog‘, ayniqsa ommaviy qirg‘in qurollarining tarqalishi, inson huquqlari va immigratsiya bilan bog‘liq jahonshumul muammolarni uzil-kesil hal etilishi edi. Sivilizatsiyalar o‘rtasidagi chegara aynan shu muammolarning hal etilishiga qarab aniqlanadi. Bunda G‘arb bir tomonda, qolgan sivilizatsiyalar, ya'ni qolgan dunyo esa boshqa tomonda joylashadi.
Xantington g‘arb sivilizatsiyasining yaxlit birbutunlik sifatida, sistemalararo ixtiloflar davriga nisbatan dahshatliroq fojea oldida turganligi haqidagi tezis bilan chiqdi. Xantington konsepsiyasiga binoan, kelajakda geosiyosatdagi markaziy muammo G‘arb va qolgan sivilizatsiyalar o‘rtasidagi ixtilof bo‘lib qoladi. «Sivilizatsiyalar to‘qnashuvi jahon siyosatining belgilovchi omiliga aylanadi. Sivilizatsiyalar orasidagi uzilish chizig‘i G‘arb va qolgan dunyo o‘rtasidagi munosabatlar orqali o‘tadi»⁴²⁵. Shundan kelib chiqib, u G‘arbdagi hukmron doiralarga g‘arbiy sivilizatsiya chegaralarida, ayniqsa, AQSh va yevropa o‘rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash, boshqa mamlakatlar bilan munosabatlarda G‘arbning manfaatlarini himoya qilish maqsadida ularning imkoniyatlarini kuchaytirish zarurligi haqidagi g‘oyalar bilan murojaat qiladi.
«Sivilizatsiya to‘qnashuvi» modeli sivilizatsion bag‘rikenglikka rahna soladi. U jahon jamoatchiligiga kelajakda G‘arb va boshqa mamlakatlar o‘rtasidagi ixtilof – geosiyosatning markaziy o‘q chizig‘i bo‘lib qolishligini isbotlashga qaratilgan. Ushbu model nafaqat olimlar o‘rtasida, balki turli mamlakatlar, xususan, islom dunyosidagi siyosiy doiralarda ham turlicha, ba'zan salbiy munosabatga sabab bo‘lmoqda. Masalan, Eron Islom Respublikasining sobiq Prezidenti Sayyid Muhammad Xotamiy tashabbusi bilan sivilizatsiyalar o‘rtasidagi muloqot masalasi YuNeSKOning 1999 yildagi sessiyadagi va BMTning 2000 yildagi 53-Bosh Assambleyasida muhokama etildi. Mazkur ming yillik sammitida XXI asr – sivilizatsiyalararo muloqot asri, deb e'lon qilindi⁴²⁶.
Bir qator g‘arb, ayniqsa amerikalik olimlarining qarashlarida avj olgan globalizm g‘oyalari, xususan, Ayru L.Strausning 1997 yilda nashr etilgan «Bir qutblilik. Yangicha dunyoviy tartibotning markazlashgan strukturasi va Rossiya» maqolasida yangicha dunyoviy tartibotning «birqutblilik» konsepsiyasi o‘z ifodasini topdi. U xalqaro munosabatlarning zamonaviy tizimini majoziy ma'noda oddiy yong‘oqqa qiyoslaydi. BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar uning umumiy qobig‘ini tashkil etsa, ichidagi asosini – yadrosini qolgan dunyoni boshqarib turuvchi, buyruq beruvchi markaz – G‘arb tashkil etadi. Butun tarixning ilgarilanma harakatini u ko‘pqutblilikning ikki qutblilik bilan, ikki qutblilikning esa bir qutblilik bilan almashinishida ko‘radi. Shundan kelib chiqib, u G‘arbni butun dunyoni boshqaruv markazi sifatida tavsiflovchi kelajak dunyoning birqutbli konsepsiyasini yaratdi.
Birqutblilik, Straus fikricha, jahon tarixida yuksak salmoqqa ega bo‘lgan industrial demokratiyalardan tashkil topadi va uning doirasida AQSh boshqa davlatlarga yetakchilik qiladi⁴²⁷.
Jahon tizimida birqutblilikning salmog‘i faqat uning yaqqol namoyon bo‘lgan, iqtisodiy va texnologik salohiyati bilangina emas, balki qolgan jamiyatlarning modernizatsiyasi g‘arblashtirish tomon borayotganligi bilan ham belgilanadi, deydi Straus. Boshqacha qilib aytganda, birqutblilikning, ya'ni g‘arbning ustivorligi eng avvalo mafkuraviy omilga, aynan esa liberalizm mafkurasiga bog‘liq.
AQShning sobiq Davlat kotibi Zbignev Bjezinskiy ham «Sovet Ittifoqi mag‘lubiyati va parchalanib ketishi, AQShning yagona va haqiqatda birinchi asl umumbashariy davlat sifatida g‘arbiy yarimshar shohsupasiga tez sur'atlar bilan ko‘tarilishida yakunlovchi akkord bo‘ldi»⁴²⁸,- deb ta'kidlaydi. Aksariyat ilmiy va siyosiy doiralarda mazkur konsepsiyaga, bir maydonli, bir qutbli dunyo haqidagi mulohazalarga ilmiy jihatdan ham, siyosiy jihatdan ham yetarlicha asoslanmagan nuqtai nazarlar sifatida tanqidiy munosabat bildiriladi.
Yuqorida ko‘rib chiqilgan G‘arbning, ayniqsa AQShning hozirgi zamonda keskinlashib borayotgan barcha umumbashariy muammolarini faqat o‘z manfaatlaridan kelib chiqqan holda o‘zi xohlagancha hal etish «huquqi»ni asoslovchi konsepsiyalardan tashqari, bunday kayfiyatlardan ogoh bo‘lishlik g‘oyasini ilgari suruvchi ta'limotlar ham mavjud. Xususan, amerikalik tadqiqotchi Pol Kennedi o‘zining «Buyuk davlatlarning ravnaqi va inqirozi» kitobida «imperiyaning zo‘riqishi» nazariyasini ishlab chiqdi. U o‘z zimmasiga xalqaro hayotni tashkil etish va yakka holda yetakchilik qilish ma'suliyatini olgan hyech bir davlat bunday maqomni uzoq vaqtgacha saqlab tura olmasligini ko‘rsatib berdi. Bunday davlat o‘zining ichki kuchlarini, eng avvalo, iqtisodiy hayotini barbod qiladi va oxir oqibat oddiy davlat holatiga beixtiyor o‘tib qoladi.
Fransuz tarixchisi Emmanuel Todd «Imperiyadan so‘ng Amerikacha tizimning inqirozi haqida esse» (2002) kitobida imperiyalarning tarixi odatda ta'lim sohasidagi, so‘ngra esa iqtisoddagi yuksalishdan boshlanadi, deb yozadi. Ularning asosida harbiy kuch shakllanadi. Lekin, iqtisodiy baza torayib va qisqarib borgan sari, so‘nggi saqlanib qoladigan narsa – harbiy mashina bo‘ladi. SSSRda ana shunday bo‘lgan. Hozir AQShda shunga o‘xshash holat yuz bermoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov o‘zining «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida «totalitar tuzum yemirilganidan keyin dunyoning qutblarga bo‘linishi barham topdi. Lekin shu tufayli u xavfsizroq, barqarorroq, sobitqadamroq bo‘lib qoldimi?», - deb savol qo‘yadi. Va – «er yuzida vaziyat va kuchlar nisbati shiddatli o‘zgarib bormoqda. Yangi mustaqil davlatlar maydonga chiqmoqda. Bu esa hozirgi kunda davlatlar va xalqlarning barqarorligini ta'minlash uchun yangicha yondashuvlarni izlab topishni, XXI asr arafasida xavfsizlikning yangicha modellarini ishlab chiqishni tobora qattiq talab qilmoqda»⁴²⁹, - deb ta'kidlaydi.


2-bob. HOZIRGI ZAMON SIVILIZATSIYaSI: YaNGI PARADIGMALARNI ShAKLLANTIRISh YO‘LIDAGI IZLANIShLAR

Insoniyatning butun tarixi davomida xalqlar va davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar urush va zo‘ravonlik asosida qurib kelingan. Bu begona hududlar, boyliklar, mehnatni o‘zlashtirish orqali, boshqa davlat va xalqlarning manfaatlari hisobiga o‘z manfaatlari va ravnaqini ta'minlashning eng oddiy va samarali usuli bo‘lgan. Siyosatni zo‘ravonlik nuqtai nazaridan shakllantirish tamoyili ijtimoiy ongga shunchalik chuqur singib ketganki, hattoki bugungi kunga kelib ham bu ba'zida tabiiy va normal holat sifatida qabul qilinadi. Bunday an'anada huquqiy va ahloqiy regulyatorlar, agar ularning ortida muayyan kuch turmasa, hyech qanday qadr-qimmatga ega bo‘lmagan.

Shu o‘rinda Nikkolo Makiavellining mashhur «Podshoh» asaridan quyidagi mulohazalarni keltirish o‘rinlidir: «Barcha davlatlarda… yaxshi qonunlar va yaxshi askarlar hokimiyatning asosini tashkil etadi. Ammo yaxshi askarlar bo‘lmagan joyda yaxshi qonunlar ham bo‘lmaydi, va aksincha, yaxshi askarlar mavjud yerda yaxshi qonunlar hukm suradi»⁴³⁰.
Boshqacha qilib aytganda, harbiylar («askarlar»)siz samarali huquqiy tizimning mavjud bo‘lishiga muammoli holat sifatida qaraladi. Yangi mamlakatlarni iste'lo qilish va bosib olingan hududlarda o‘z hokimiyatini ushlab turish yo‘llarini batafsil bayon etar ekan, Makiavelli quyidagi xulosaga keladi: «Shunday qilib, podshohning harbiy yurishlar, harbiy mo‘ljallar va harbiy fandan tashqari boshqa niyati ham, tashvishi ham, ishi ham bo‘lmasligi lozim»⁴³¹.
XX asrga kelib, vaziyat asta-sekin, qiyinchiliklar bilan bo‘lsa-da, o‘zgara boshladi. Biz qadam-ba qadam urush va zo‘ravonlik kategoriyalariga tayangan siyosat tamoyillari va tafakkurining huquqiy va axloqiy normalar ustivorligiga asoslangan tafakkurga o‘rin bera boshlaganini ko‘rishimiz mumkin. XXI asrda bunday tafakkur asosiy paradigmaga aylanishi kerak.
Ikkita jahon urushi va ko‘plab mintaqaviy mojarolar tajribasi, yadro urushi oqibatlari butun insoniyatni halokat yoqasiga olib kelishini anglash, xalqaro terrorizm xavfi – zo‘rlikka asoslangan siyosat va tafakkur usulining istiqbolsiz ekanligini yorqin namoyon qildi. Harbiy mojarolar hanuzgacha sayyoramizning goh u, goh bu yerida (Afrika, Afg‘oniston, Yaqin Sharq, Bolqon va boshqa «olovli» nuqtalarida) sodir bo‘lib turishiga qaramay, dunyo ijtimoiy ongida zamonaviy qurol-yarog‘larning xususiyatlari va har qanday harbiy harakatlarning ehtimoliy (ekologik, iqlimiy-genetik va boshqa) oqibatlaridan kelib chiqqan holda kuchlar qarama-qarshiligi tarixan o‘z intihosiga yetdi, degan fikr tobora mustahkamlanib bormoqda.
Kishilar milliy, diniy, sinfiy va boshqa o‘ziga xos manfaatlar bilan bir qatorda, barchaga tegishli umumbashariy manfaatlarga ham ega ekanligining tushunib yetishi – XX asrning muhim kashfiyotlaridandir. Bunday umumiy manfaatlarning mavjudligi bugungi kunning realligi bo‘lib, u eng avvalo insoniyatning yer yuzida omon qolishi bilan bog‘liq. Bu masala har qaysi davlat yoki davlatlar guruhiga, har qanday ijtimoiy etnik va diniy umumiyatga tegishlidir.
XX asrning boshlarida, deyarli barcha mutafakkirlar tomonidan dunyoning keskin bo‘linishi eng yangi davr jahon tarixining asosiy omili sifatida tan olingan. Ikki ijtimoiy tizimi – «kapitalizm» va «sotsializm» ning o‘zaro muqobilligi va raqobati deyarli bir asr davom etdi.
«Sotsialistik lager» ning barham topishi bilan asosiy ijtimoiy keskinlik fokusi G‘arb-Sharq, Shimol-Janub, «oltin milliard» va qolgan insoniyat o‘rtasidagi qarama-qarshilik, etnik, diniy va boshqa ziddiyatlarga ko‘chdi. Insoniyat borlig‘ining parchalanganligi hali ham jamiyat tarixining xususiyati bo‘lib qolmoqda. Lekin, tanglik va manfaatlar to‘qnashuviga to‘la bo‘lgan XX asr tarixi rivojlanib kelayotgan (milliy, diniy, mintaqaviy va h.k) madaniyatlar o‘rtasidagi o‘zaro ta'sirlarning konfrontatsion shakli, ularning ajralib qolganligi va alohida o‘zicha mavjudligi odatiy holat hisoblangan borliq va ong shakllarining tarixan (ya'ni umumbashariy istiqbolda) hayotiy emasligini isbotlaydi. Umumbashariy xususiyat kasb etgan ushbu muammoning murakkabligi, shuningdek, diniy, etnik va davlatlararo ziddiyatlarning hali ham mavjudligiga qaramay, hozirgi zamon sivilizatsiyasining rivojida butun insoniyat taqdiri uchun belgilovchi ahamiyat kasb etuvchi xususiyatlar kuzatilmoqda. Bugun insoniyat qarama-qarshiliklar, xato va qiyinchiliklar bilan bo‘lsa-da, o‘zining birligi va yaxlitligini yaratishga qarab harakat qila boshladi. Butun tarixi davomida bashariyat bir-biridan ajralgan milliy-davlatchilik tizilmalari yig‘indisi sifatida mavjud bo‘lgan bo‘lsa, endi, tarixda birinchi bor ongli ravishda yagona iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va axborot makonini yaratish orqali birlashishga harakat qilmoqda.⁴³² Gap jahon hamjamiyatining o‘zaro ta'siri va o‘zaro aloqadorligini kuchayib borish hamda yagona hayotiy makonning kengaytirilishini ifoda etuvchi globalizatsiya, shuningdek, ilmiy adabiyotlarda «global qishloq», «global sivilizatsiya», «megajamiyat» va h.klar, deb nom olgan jamiyatning imkoniyatdagi holati haqida bormoqda.
Hozirgi paytda ham qarama-qarshiliklar va ziddiyatlarning turli shakllari saqlanib qolayotganligiga qaramay, integratsion jarayonlar o‘ziga yo‘l ochmoqda. Iqtisodiy sohada bu jarayonlar turli mikroiqtisodiy (firma va korxonalar) va makroiqtisodiy (davlatlararo, mintaqaviy va planetar) darajalarda amal qilmoqda. Iqtisodiy integratsiya bojxona, valyuta va iqtisodiy uyushmalar, erkin savdo zonalari, umumiy bozorlar shaklida namoyon bo‘lmoqda. Integratsion tuzilmalar (yoki uni tashkil etishga qaratilgan urinishlar) ga jahon savdo jamiyati (VTO), OPeK, SEV, yeES, yeS, NAFTA, ASeAN, MDH, Belorussiya va Rossiya Ittifoq davlatlari, yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati (Qozog‘iston, Qirg‘iziston, va Tojikiston), Shanhay hamkorlik tashkiloti (ShOS) va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. O‘zaro kelishilgan qoidalar asosida faoliyat ko‘rsatuvchi bank tizimi – shakllanib borayotgan yagona iqtisodiy makonning muhim elementlaridan biridir. Yaxlit umumbashariy sektorlarning vujudga proteksiya kelishi (tanish-bilishchilik) siyosatining cheklab qo‘yilishiga hamda kapital, mehnat resurslari va texnologiyalarning erkin harakatiga, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari raqobatbardoshligining oshishiga olib keladi.
Siyosiy va huquqiy sohalarda integratsion jarayonlar BMT ning faoliyatida, xalqaro huquq normalarini ishlab chiqilishi va tatbiq etilishida, xalqaro sudlar (Gaaga sudi, Strasburg sudi va boshqalar) ning mavjudligida, shuningdek, xalqaro xavfsizlik tizimining barpo etilishida demokratik o‘zgarishlarga, gender teng huquqligiga tobora ko‘proq yo‘l ochilishida, inson huquqlarini izchil himoyasi, jinoiy qonunchilikni erkinlashtirish va boshqalarda namoyon bo‘lmoqda.
Axborot-kommunikatsion texnologiyalar va Internet tizimining vujudga kelishi globazitsiyaning bir-biridan ajralib qolishni bartaraf etish va integratsion jarayonlarni kuchaytirishning asosiy omili bo‘ldi. Yangi axborot texnologiyalari ijtimoiy aloqa va o‘zaro ta'sirning makon-zamon tizimida inqilob yasadi. Vertikal aloqalar o‘rnini gorizontal aloqalar egalladi, axborot harakati va ijtimoiy muloqotda davlat chegaralari barham topdi, yuz millionlab kishilarning tamoman begona abonentlar bilan yangi aloqalar o‘rnatish jarayonida masofa va vaqt tushunchalari o‘z ahamiyatini yo‘qotdi (axborot bir zumda va butun jahonga tarqaldi). Ilgari yil va oyni talab etgan narsalar, bugunga kelib kun va soatlarda amalga oshmoqda, tanlash va qaror qabul qilish imkoniyatlari misli ko‘rilmagan darajada kengayib bormoqda. Shu tariqa umumbashariy axborot tizimining o‘zaro ta'siri va bir-biriga kirib borishi natijasida an'anaviy milliy davlatchilik tizimi tamoyillari yo‘qolib bormoqda.
Insoniyat hayotiy faoliyatining bir qator muhim sohalarida taqchil vaziyatni keltirib chiqargan global yoki umumbashariy muammolar insoniyatning yaxlit bir butunlik sifatida uyushishida muhim omil bo‘lmoqdi. Bugun dunyo yadro va kimyoviy qurollarga to‘lib ketganligi natijasida sayyoramizning xohlagan nuqtasida sodir bo‘ladigan keskin o‘zgarishlar zanjiriy reaksiya oqibatida qaytarib bo‘lmas global jarayonlarni keltirib chiqarish ehtimoli, hyech bir davlatning o‘zicha mavjud bo‘lishi va boshqa mamlakatlar va jahon hamjamiyati manfaatlarini hisobga olmagan holda o‘z siyosatini qurishi mumkin emasligini tobora chuqurroq anglab yetilmoqda. Hozirgi davrda ko‘plab jarayonlarning umumbashariy xususiyat kasb etayotganligi, u yoki bu mamlakat o‘z faoliyatini faqat egoistik manfaatlari asosida qurishi shu mamlakatning emas, balki butun sayyora (qit'a, mintaqa va x.k ) ning xavfsizligiga tahdid etish mumkin.
Albatta, turli ijtimoiy guruhlar, davlatlar, mintaqalar, shuningdek, jahon hamjamiyati hayotining turli sohalarini o‘zaro aloqadorligi ilgari ham mavjud bo‘lgan va anglangan. Lekin avvalgi davrlardan farqli o‘laroq, XX asr oxiri va XXI asr boshlariga kelib, o‘zaro aloqadorlik, o‘zaro ta'sir darajasi shunchalik oshib ketdiki, turli madaniy dasturlar (maqsadlar, dunyoqarash mo‘ljallari, manfaatlari, ehtiyojlari va h.k.lar) ning birgalikda mavjudligi masalasi global-planetar ahamiyat kasb eta boshladi. XX asr butun insoniyatning omon qolishi muammosini dunyoga keltirdi. Shuning uchun ham tarixda ilk bor umumiy planetar manfaatlar reallikka aylana boshladi. «Jahon iqtisodiyoti», «jahon ijtimoiy tartiboti», «jahon hamjamiyati», «global gumanizm», «umumbashariy qadriyatlar» va shu kabilar zamonaviy tafakkur yo‘nalishini ifoda etuvchi muhim tushunchalar bo‘lib qolmoqda.
Aksariyat tahlilchilar globallashuv bir ma'noli bo‘lmagan ziddiyatli jarayon sifatida keskin vaziyatlarni keltirib chiqarishiga hamda bashariyat siyosiy irodasi va butun ma'naviy imkoniyatlarini o‘zining ijobiy jihatlarini saqlab qolishga safarbar etishi zarurligiga e'tibor qaratmoqda. Globallashuv jarayoniga faqat qonuniy institutlar emas, balki jinoiy tizilmalar ham qo‘shilmoqda. Xalqaro jinoyatchilik (giyohvand moddalar va odamlar savdosi, qurol-yarog‘larning noqonuniy aylanishi, kontrabanda, tovlamachilik), xalqaro terrorizm – globallashuv jarayonlarining hozirgi paytda mavjud bo‘lgan salbiy tomonlaridir.
Globallashuv rivoji sur'atlari va turli mamlakatlar boshlang‘ich sharoitlarining xar xilligi global iqtisodiyotning asosiy komponentlaridan biri bo‘lgan milliy bozorlarning tashkil topishidagi tengsizlikni keltirib chiqarmoqda. Insonparvar maqsadlar tomon yo‘naltirilgan strategiyalarga asoslangan xalqaro tizim va rivojlangan mamlakatlar yordamisiz kamrivojlangan iqtisodiyotlarning globallashib borayotgan jahon xo‘jalik aloqalariga qo‘shilishi milliy inqiroz va ijtimoiy – siyosiy hayotdagi keskin o‘zgarishlarga olib keladi. Globallashuv jarayonida olingan daromadning noteng miqdorda taqsimlanishi natijasida «boylar-boyroq, qashshoqlar-qashshoqroq bo‘ladi» tamoyili asosida mamlakatlarning qutblanishi yuz beradi va ular o‘rtasidagi farq kuchayib boradi. Globallashib borayotgan dunyoda milliy iqtisodiyotlarning o‘zaro aloqadorligi ularning qaltis tomoni ham hisoblanib, bu, jumladan, XX asrning 90-yillarida Janubiy-Sharqiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlaridagi moliyaviy taqchillikda o‘z ifodasini topdi.
Bugungi kunga kelib, globallashuv g‘arblashuv (ko‘p hollarda esa amerikalashuv – vesternizatsiya) bayrog‘i ostida amalga oshib, plyuralizm tamoyiliga, ya'ni turli milliy davlatlar, madaniyatlar, dunyoqarash va turmush tarzlarining birgalikda mavjud bo‘lishiga ziddir. Insoniyat mavjudligining g‘arbona tamoyillarga asoslangan yagona (monizm tamoyili) ijtimoiy tartibotini, uning tashkil etuvchi tarkibiy qismlarining o‘ziga xos xususiyatlarini (plyuralizm tamoyili) hisobga olmagan holda kurishga qaratilgan urinishlar antigloballistik harakat, antiamerikanizm, bir qolipdagi ommaviy madaniyat va turmush tarzini inkor etish, milliy mustaqillikni yuqotish xavfini keltirib chiqardi. Kengayib borayotgan yaxlitlashuv va bir xillik kishilarning ommaviy ongidagi kuchli qarama-qarshilikka duch keldi. Bir qator tahlilchilar va siyosiy arboblar siyosiy-madaniy globallashuv shakllari, uning jahon iqtisodiy makoniga kirishning teng bo‘lmagan iqtisodiy sharoitlarini hisobga olgan holda globallashuv haqida imperializm, ekspansiya va kolonializmning eng yangi shakli sifatida fikr yuritishlariga asos bo‘ldi.
Insoniyat sivilizatsiyasi o‘zini yaxlit bir butunlik sifatida tashkil etish jarayonida o‘z tarkibiy qismlarining madaniy xilma-xilligi va o‘ziga xosligini saqlab qolishi zarur.
Mintaqaviy manfaatlar va ularning kuchlar mutanosibligiga asoslangan dunyoni yaratishdagi ahamiyatini anglanishi XX asrning muhim kashfiyotlaridan bo‘ldi. Albatta, mintaqaviy manfaatlar har doim ham bo‘lgan, lekin buyuk davlatchilik tafakkuri insoniyatning butun tarixi davomida turli mintaqa va mamlakatlarning o‘zaro hamkorlikda bo‘lishi g‘oyasiga qarshi o‘laroq monopolizm va gegemonlik g‘oyalarini amalga oshirishga harakat qilgan. Aleksandr Makedonskiy, Axmoniylar, Qadimgi Rim, Chingizxon, Napoleon, Natsist Germaniyasi va boshqalarning bosqinchilik urushlari shunga o‘xshash gegemonistik loyihalarni amalga oshirishning barchaga ma'lum bo‘lgan urinishlaridandir. Ulardan kelib chiqadigan asosiy tarixiy saboq shundan iboratki, dunyoda monopolistik boshqaruvni o‘rnatishga qaratilgan har qanday urinishlar ertami, kechmi inqirozga yuz tutadi.
Davlatlararo munosabatlar mafkurasi rivojining mantig‘i quyidagi tarixiy davrlarni bosib o‘tdi: bir qutbli dunyo g‘oyasi – ikki qutbli dunyo g‘oyasi – ko‘pqutbli dunyo g‘oyasi. XX asr – endi tarixga aylangan ikkiqutbli dunyoning namunasidir. Ikkiqutblilik davrida ham bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan bloklarga yetakchilik qilgan superdavlatlar (AQSh va SSSR) mafkurasi va amaliyotida gegemonlik g‘oyasi yaqqol yoki pinhoniy holda mavjud edi. Sotsialistik tizimning parchalanib ketish bilan insoniyat oldida yangicha ijtimoiy tartibot formulasini topish muammosi vujudga keldi.
Bugunga kelib, an'anaviy «eng buyuk davlatlar» (AQSh, yevropa, Yaponiya, Rossiya) qatorida jahon iqtisodiyoti va siyosatida muhim o‘rin tutayotgan kuchli mintaqaviy markazlarning (Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo, Xitoy, Markaziy Osiyo mintaqasi va boshqalar) shakllanayotgan bir davrda, umumbashariy ijtimoiy tartibotining yangi formulasi sifatida ko‘pqutbli dunyo haqida mulohazalarni tez-tez uchratish mumkin. Ikki qutbli dunyo sharoitida mavjud bo‘lgan bir-biriga qarama-qarshi tizimning barham topishi bilan, ko‘pqutbli dunyo loyihasining amalga oshishi – gegemonlik siyosatini qayta tug‘ilishga to‘sqinlik qilib qolmasdan, xalqaro munosabatlar sohasida demokratik tamoyillarning kengayishiga yo‘l ochib beradi.
XX asr oxiri - XXI asr boshlariga kelib, nafaqat mintaqaviy, balki mikroijtimoiy tuzilmalar – alohida individ, oila, etnik umumiyat va boshqa ijtimoiy guruhlarning qadrini anglashga alohida e'tibor qaratila boshlandi. Insoniyatning butun tarixi davomida individ yoki kishilar guruhining manfaatlari, his-tuyg‘ulari, tashvishlari, hattoki hayoti davlat manfaatlari yoki hukmron sinf manfaatlariga nisbatan hyech qanday qadr-qimmatga ega bo‘lmagan. Alohida inson unga nisbatan begona va bahaybat mashina – «Davlat» ning alohida vintchasigina bo‘lgan. Individlar «Tarix», deb atalmish o‘zining hayotiy borliqda faqatgina «omma», tarixning ishchi materiali bo‘lganlar xalos.
XX asr oxirlariga kelib, eng rivojlangan mamlakatlardagi ijtimoiy atomar tizilmalarning ehtiyojlari, erkinlik va huquqlari nisbatan kattaroq tuzilmalar, davlat, umummilliy va h.k.larning qadr-qimmati va ahamitidan kam bo‘lmagan holda qarala boshladi. Rivojlangan demokratik institutlarga ega bo‘lgan mamlakatlarda davlat va alohida individ sud jarayonida teng tomonlar sifatida qatnashish imkoniyatiga ega bo‘ldilar.
Umumlashtirilgan shaklda makro va mikro-narslaarning o‘zaro tengligi, kichik narsalarning cheksizligi, muqobil tomonlarni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish nisbiy ekanligi haqidagi fikrlarni, masalan, Qadimgi Xitoy falsafasida xususan, Chjuan –szы (mil.av. 369-286 yillar), Xuey Shi (mil.av. 350-260 yillar), Gunsun Lun (mil.ava. 284-259 yillar) qarashlarida uchratish mumkin. Xususan, «Chjuanszы» da quyidagi sentensiya keltiriladi: «Osmonostidagi buyuklik – kuz momig‘ining uchi; eng kichik zarra – Ulkan tog‘».⁴³³ XX asr o‘zi uchun umuminsoniy manfaatlar bilan birga alohida inson manfaatlarini ham kashf etdi. Bu qarama-qarshiliklar («umumiylik» va «alohidalik») aslida o‘zaro dialektik birlikda mavjud: inson manfaatlari va huquqlari poymol etilgan jamiyat o‘zining barcha imkoniyatlarini to‘la namoyon qila olmaydi, chunki umuminsoniy qadriyatlar, Insonda insoniylikning ustivorligidan, alohidaning umumlashgan holatidan boshqa narsa emas. Mikrokoinot olami makrokoinot olamiga ayniy holda anglana boshlanadi. Umumlashtirilgan majoziy shaklda bu g‘oya Dostoevskiy tomonidan shunday bayon etilgan: hyech bir ijtimoiy inqilob qadr-qimmatga ega emas, hyech qanday yorqin kelajakni oqlash mumkin emas, agar uning oqibatida bolaning bir donagina ko‘z yoshi ham tukilsa. Jamiyat tomonidan amalga oshiriladigan insoniy o‘lcham dasturlarining ommaviylashuvi – insoniyatni sifat jihatdan yangi davrga – global gumanizm davri⁴³⁴ga qadam qo‘yganligidan dalolar beradi.
Hozirgi davrda shakllanayotgan madaniy borliq usuli ijtimoiy va tabiiy jarayonlarda insoniy o‘lchovning oshib borishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham bugun olimlar xalqaro, davlat va ijtimoiy, shuningdek, iqtisodiy ekologik, siyosiy va boshqa barcha dasturlarning asosi va so‘nggi maqsadini inson tashkil etgan antropogen sivilizatsiyaning texnogen sivilizatsiya o‘rnini egallashi haqida fikr yuritishlari bejiz emas. Shu munosabat bilan ilgari ishlab chiqarish, fan va texnikaning sinonimi bo‘lgan taraqqiyot tushunchasi endi insonparvarlik mazmuni bilan to‘ldirilib bormoqda. O‘tgan asrning 70-yillaridayoq Rim klubining Prezidenti A.Pechchei «Faqat inson manfaatlariga mos keladigan va uning ijtimoiy moslashuv qobiliyati doirasidagi taraqqiyot va shunday o‘zgarishlargina mavjud bo‘lish va rag‘batlantirilish huquqiga ega»⁴³⁵, -deb yozgan edi.
XX asrda ilk bor keng miqyosda katta doiralarda (avval alohida nazariyotchilar darajasida, keyinchalik esa siyosatchilar, siyosiy va ijtimoiy tashkilotlar, ommaviy siyosiy ong darajasida) hozirgi zamon sivilizatsiyasining ilgarilanma rivojida insonning o‘rni va ahamiyati anglana boshlandi. Bu demokratik institutlarning jadal rivojida (insonning ijtimoiy jarayonlarni boshqarishga qo‘shilganligida), ekologik harakatlar va dasturlarda (yashash muhiti va insonning omon qolishi uchun kurash), inson tafakkurining globallashuvi (inson taqdiri uchun individual va umumiy mas'uliyatning oshib borishi) da o‘z ifodasini topmoqda.
Jamiyatning insonga bo‘lgan munosabati keskin o‘zgarmoqda. Inson shaxs sifatida va o‘z mohiyatining yaxlit holida hozirgi zamondagi ijtimoiy nazariyalar, fuqarolik qonunchiligi va siyosiy dasturlarda tobora ko‘proq yangicha dunyoqarash mo‘ljallarining asosini, istiqboldagi antropogen sivilizatsiyaning sharti va maqsadlarini tashkil etmoqda.
Hozirgi davr, ayniqsa XX asr oxiri – XXI asrning boshlari jahon hamjamiyati hayotidagi oqilona (tafakkurga asoslangan) ibtidoni mustahkamlash, shuningdek, bu ibtidoni namoyon qilish mumkin bo‘lgan tashkiliy shakllarini qidirib topishga yo‘naltirilgan izlanishlar bilan harakterlanadi. Rivojlanishning global ssenariylari matematik modellari mualliflaridan biri N.N. Moiseev shunday deb yozadi: «Biz har qanday qo‘shtirnoqlarsiz jamoa yoki umumplanetar Tafakkurning shakllanishi deb atash mumkin bo‘lgan hodisa arafasida turibmiz»⁴³⁶.
Zamonamiz boshidan kechirayotgan taqchillikning ko‘lami umumbashariy muammolar yechimini topishni noaniq muddatga qoldirishga yo‘l qo‘ymaydi. Antropogen yukning biosferaga ta'siri, termoyadro urush va ekologik halokat tahdidining yuqori nuqtasiga yetgan sharoitda oqilona qarorlarni qabul qilishga layoqatli bo‘lgan jamoa umumbashariy Tafakkurni shakllantirilishi yaxshi niyat emas, insoniyat omon qolishining zaruriy shartiga aylandi. Bunday Tafakkurning shakllanishi yaxlit umumbashariy tizimning shakllanishida tabiiy va muhim qadam bo‘lar edi.
Insoniyatni ko‘pchilik bilan kelishilgan holda qaror qabul qilish zarurati so‘nggi yillardagi ijtimoiy amaliyot tomonidan isbotlanmoqda. Yugoslaviya va Iroqdagi urushlar natijasida jahon ijtimoiy fikri keskin bo‘linib ketdi. Ko‘pchilik olimlar va siyosiy arboblar bu voqyealarni mavjud umumplanetar tizim – eng avvalo, BMT ning inqirozi sifatida baholadilar. Hozirgi paytda bug‘xona (parnik) effektini beruvchi moddalarning ishlab chiqarishi muammosi ham keskin tus olgan. XXI asrga kelib ham ko‘pchilik kishilar ochlik, oddiy tibbiy yordamning yo‘qligidan halok bo‘lmoqda. Insoniyat oldida shu va shularga o‘xshash muammolarni umumbashariy muammo sifatida anglashi va uyushgan holda yangi tahdidlarga qarshi tura olishini hal etish vazifasi turibdi.
Global muammolarning paydo bo‘lishi bilan bir qatorda umumbashariy tafakkur shakllanishining yana bir sababi axborot-kommunikatsion texnologiyalardagi inqilob bilan bog‘liq. Internet mazkur texnologiyalarning yorqin namunasi sifatida, uning milliy-madaniy shakllarini yuvilib, global ongning shakllanishga olib kelmoqda. Internetda u yoki bu aksiya bo‘yicha (masalan, Iroqda) turli so‘rovlar sanoqli kunlarida bunday aksiyalarning ko‘pmillionli elektron tarafdorlarini yoki aksincha, muholifatni aniqlashga yordam beradi. To‘la kompyuterlashtirish va global axborot tizimiga ulangan sharoitda juda qisqa muddatda an'anaviy sotsiologik so‘rovlarda bo‘lgani kabi 1000 yoki bir necha ming kishining emas, yer yuzidagi ko‘pchilik kishilarning ijtimoiy fikrini o‘rganish imkoniyatini beradi.
Kishilar, ijtimoiy guruhlar davlatlar va davlatlararo tuzilmalar o‘rtasida «tushunish» va «ijtimoiy shartnoma» siz olamning yaxlitligiga, uni tafakkur va insonparvarlik asosida yaratishga erishish mumkin emas.