Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

O‘zbek xalqining qadriyatlari
O‘zbek jamiyatida qadimdan o‘z qadriyatlar tizimi, dunyoqarash mezonlari va odamlarning xulq-atfor me'yorlari shakllangan. Bu me'yoriy doira - an'anaviy maishiy madaniyatning o‘ziga xos o‘zagi. Uning asosida odamlarning bir nechta avlodlari tomonidan ishlab chiqilgan, o‘zbeklar uchun an'anaviy bo‘lgan dunyoqarash tushunchalari yotadi. An'anaviy xulq-atvorning qoliplari ongning etnik va diniy shakllari bilan chambarchas bog‘liqdir. Axloqiy-ma'naviy an'analar va tushunchalarning katta qismi islom aqidalari bilan mustahkamlangan yoki aholi tomonidan shunday (islom an'analari sifatida) qabul qilinadi.
O‘zbek jamiyatida jamoa institutlari ulkan ahamiyat kasb etadi. Sharq kishisi ularsiz o‘zini tasavvur eta olmaydi va ular uning qadriyaviy mezonlariga o‘z ta'sirini o‘tkazadi. Asrlar davomida har bir kishining hayoti qat'iy reglamentga bo‘ysungan holda kechgan va bosqichma-bosqich belgilanib qo‘yilgan. Mazkur hayot bosqichlarining har biri jamoaning tajribasi, moddiy va ma'naviy qo‘llab-quvvatlashi bilan chambarchas bog‘liq­ bo‘lgan. Oilaviy-qarindoshlik va qo‘ni-qo‘shnichilik jamoalari singari integratsion institutlar yuksak qadriyat mezonlari deb hisoblanishining sababi mana shundadir. Bir hayotiy bosqichdan boshqasiga o‘tishi faqat ayrim oila doirasidagi voqyea bo‘lib qolmasdan, bunday marosimlarga butun oilaviy-qarindosh jamoalar va qo‘ni-qo‘shnilar jamoasi jalb etilar edi. Sharq sotsiumi alohida bir shaxsning manfaati emas, balki ijtimoiy manfaatlar, oila va jamoa manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘yishga asoslangan. An'anaviy jamoalarda esa shaxs manfaatlari guruh manfaatlari sanaladi. Sharqda shaxs o‘zini jamiyatdan alohida tarzda tasavvur eto olmaydi. Shu bois o‘zbek jamiyatida jamoa an'analari, rasm-rusum va urf-odatlari qadrlanib avloddan-avlodga o‘tib kelmoqda. Bular insonning nafaqat ma'naviy-madaniy talablarini qondirishga, balki sharq jamiyatida insonning sotsial statusini belgilashda ham juda katta ahamiyat kasb etadi.
Kollektivning ma'naviy hayot tarzi O‘zbekistonda keng tarqalgan, o‘zbeklarning ma'naviy dunyosini tavsiflovchi sotsio-normativ madaniyatning qatlamini tashkil etuvchi mahalla nomli qo‘shni-hududiy jamoa tashkilotlarida juda yaxshi saqlanib qolgan.
Mehmondo‘stlik - o‘zbek hayotining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, mehmon har bir oilada hurmat va izzat qilinadi. Mehmon kutishning an'anaviy udumlariga rioya qilinadi. Bu udumlar taklif qilingan mehmonlarni kutishda ham, taklifsiz kelgan mehmonlarni qabul qilishda ham saqlanadi. Barcha hollarda ham ushbu udum mehmonga hurmat, uning mazkur xonadonda o‘zini bemalol his qilishga sharoit yaratishga tayyorlik ruhi bilan sug‘orilgan.
O‘zbek sotsiumida atrofdagi kishilarning fikri va ularning hurmatiga sazovor bo‘lishdan iborat qadriyaviy mezon har doim yuksak bo‘lib kelgan. O‘z xulq-atvorining an'anaviy standartlarga muvofiqligi - o‘zbek mentalititetining eng muhim tarkibiy qismi.
O‘zbeklarning ijtimoiy me'yoriy madaniyatida inson xulq-atvorining amalda hayotdagi barcha standart holatlar uchun an'ana tomonidan belgilab qo‘yilgan qoidalarini ko‘rish mumkin. Ular bola­lik­dan boshlab shakllantiriladi. Ayrim neordinar, istisno holat­lar­da ham insonning an'anaviy xulq-atvor me'yorlarining tashuv­chilari sifatida namoyon bo‘luvchi oqsoqollar va hurmatli kishilar bilan maslahat qilmay, mustaqil qaror qabul qilishi kamdan-kam uchraydi.
O‘zbeklarning qadriyaviy mezonlar tizimining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri katta yoshli, keksa kishilarga hurmat va izzat bilan qarashdir. Ko‘p hollarda bobolar va buvilar oilaning nominal boshliqlari hisoblanadi (hatto ular keksaliklari sababli boshchilik qila olmagan hollarda ham). Oilaning barcha qolgan a'zolari ularning qarorlari va maslahatlariga quloq soladilar. Bayramlarda, hayitlarda keksa qarindoshlarni ziyorat qilish, ularga sovg‘alar va noz-ne'matlar olib borish an'anasi saqlanib qolmoqda. Keksalar haqida g‘amxo‘rlik qilish birinchi o‘rinda turadi va ko‘p hollarda namoyon bo‘ladi. Bolalarning o‘z ota-onalari hamda keksa, yolg‘iz qolgan qarindoshlarini boqishlari va ularga vasiylik qilishlaridan iborat an'anaga qat'iy rioya qilinadi.
O‘zbek tilida «savob ish» degan tushuncha bor. Bevalarga, yetimlarga yordam berish ana shunday ishlardan hisoblanadi. Urishib qolganlarni yarashtirish ham ezgu ish hisoblanadi. Ana shu savob olish an'anasi doirasida uyda non yopilgan kunlari qo‘shnilarga chiqarish yoki tovoqda taom kirgizish odati mavjud.
Iltimos bilan murojaat qilgan kishiga rad javobi berish rasm emas, unga qo‘ldan kelganicha yordam berish zarur. Uning iltimosini qondirishning iloji bo‘lmagan hollarda ham iltimos birdaniga rad qilinmaydi, balki uning ko‘nglini ko‘taruvchi so‘zlar aytiladi.
O‘zbeklarning qadriyaviy tizimlarining shakllanishida ajdodlarning ma'naviy merosi katta ahamiyat kasb etadi. Xalq orasida tarqalgan hikmatli so‘zlar, mashhur arboblarning ishlari va faoliyati haqidagi rivoyatlar, avliyolar hayotidan olingan diniy hikoyalarning axloqiy-ma'naviy tarbiya uchun ahamiyati katta. Shu sababli ular omma orasida keng tarqalgan.
O‘zbek jamiyatida inson xulq-atvorining an'anaviy etikasi butun bir hayotiy tizimni tashkil etgan. Unda shaxsning ma'naviy xulq-atvoriga hamma vaqt alohida ahamiyat berilgan. Yuz bergan jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy transformatsiyalarga qaramay, unda davr davomida jamiyatdagi o‘zaro munosabatlarni tartibga solib kelgan va me'yor vazifasini bajargan an'anaviy axloqiy negiz saqlanib qolgan.


XIII bo‘lim. TARIX FALSAFASI


1-bob. TARIX FALSAFASI FALSAFIY BILISh SOHASI SIFATIDA