Aydın Mədətoğlu (Qasımlı) TÜRKÇÜLƏR (Tarixi – siyasi-ideoloji oçerklər)

Həmdullah Sübhü Tanrıövər
2.17. Böyük Türkçü «Milli Natiq»

Həmdullah Sübhü Tanrıövər
Türk tarixində milliyyətçi, ictimai-siyasi xadim, diplomat, yazıçı, şair, müəllim və «Milli Natiq» kimi tanman böyük Türkçü Həmdullah Sübhü Bəy 1885-ci ildə Istanbulda anadan olmuşdur.

Babası Əbdürrəhman Sami Paşa Osmanlı İmperatorluğunun ilk Maarif Naziri, atası Əbdüllətif Sübhü Paşa da dövlətin 6-cı Maarif Naziri olmuşlar. Ilk təhsilini Kısıklı, Altunizadə və Nümunei-tərəqqi məktəblərində alan Həmdullah bəy, Sultan II Əbdülhəmidin iradəsi ilə pulsuz və yaşayış yeri ilə təmin edilmiş Sultaniyə Məktəbində - Qalatasaray Lisəsində 1904-cü ildə orta təhsilini tamamlamış, 1905-ci ildə Reji idarəsində tərcüməçi kimi ilk görəvə başlamış, sonra müxtəlif məktəblərdə müəllimlik etmiş, Ayasofya Rüşdiyyəsində natiqlik sənəti və fransızcadan, Darülmüəllimdə ədəbiyyatdan, Istanbul Universitetində Türk - İslam sənətindən dərs demişdir.

1909-cu ildə Fəcri-Atiçilərə qoşulan Həmdullah Bəy 1911-ci ildə onlardan ayrılaraq Türk milliyyətçisi Ziya Göyalpın rəhbərlik etdiyi Gənc Qələmlər ətrafmda toplaşan Mili Ədəbiyyatçılar cərəyanına qoşulmuş, 1912-ci ildə milliyyətçilik cərəyanının lstanbuldakı mərkəzi olan Türk Ocağına daxil olmuş və sonradan müəyyən fasilələrlə (1912-1931; 1949-1959; 1961-1966-cı illərdə) 34 il bu Ocağın Başqanı olmuşdur.

1913-cü ildə Ədirnədəki Bolqar vəhşiliklərini dünyaya anlatmaq məqsədi ilə seçilən heyətin üzvü olan Həmdullah Bəy, daha sonra Istanbuldakı işğalçı qüvvələrə qarşı təşkil edilən etiraz mitinqlərində alovlu çıxışlar edərək güclü bir natiq olaraq tanınmış, Qurtuluş Savaşı dövründə «Milli Natiq», Cümhuriyyətin ilk illərində isə Türkiyə Böyük Millət Məclisində Millət vəkili kimi etdiyi coşğun nitqləri ilə «Cümhuriyyət Natiqi» kimi ad qazanmışdı.

Son Osmanlı Məclisi-Məbucanına 1920-ci ildə Antalyadan Millət vəkili seçilən Həmdullah Sübhü bəy, Millət vəkilliyi saxlanılmaq şərtilə, Mətbuat və İstihbarat Ümumi Müdiri vəzifəsinə təyin edilmiş, Məclisdə “Misaqi-Milli” (“Milli Pakt”) lehinə çıxışlar etmiş, Məclisi-Məbusanın işğal qüvvələri tərəfindən qapadılmasından sonra Türk Ocaqlarının üzvləri ilə birgə Milli Mücadiləyə-Istiqlal savaşına qatılmaq üçün Ankaraya gəlmiş, Milli Konqresin və Milli Türk partiyasının yaradılması və fəaliyyətində fəal iştirak etmişdi.

Türkiyə Böyük Millət Məclisinin ilk dönəmində məclisə İstanbuldan Millət vəkili seçilən Həmdullah Bəy ilk kabinədə Mili Təhsil Naziri olmuş, «Milli Marş» yarışmasına Mehmed Akif Ərsoy bəyin yanşmaya qatılmasına nail olmuş və ilk dəfə olaraq Məclis Kürsüsündən «lstiqlal Marşı»nı təsirli səsi ilə oxuyaraq Türkiyə Cümhuriyyətinin Himni olaraq qəbul edilməsində önəmli rol oynamışdı.

Türk ocaqlan başqanı Həmdullah Sübhü Bəy Milli Təhsil Naziri olduqdan sonra böyük Türkçü alim, Sorbon Universitetinin professoru, hüquqşünas Sədri Məqsudi Arsalı Türkiyəyə dəvət etmiş, onun Türkiyə vətəndaşı olmasını təmin etmişdi.

Birinci və İkinci Türkiyə Böyük Millət Məclisinə İstanbuldan Millət vəkili olaraq seçilən Həmdullah Bəy 1925-ci ildə ikinci dəfə Milli Eyitim Bakanı (Milli Təhsil Naziri) olmuşdu. Bu vəzifələri ilə yanaşı Türk Ocaqları Başqanlığını da icra edən Həmdullah Sübhü bəy dərnəyin mərkəzini İstanbuldan Ankaraya köçürmüş, yeni Türk dövlətinin mədəni yöndən təşkilatlanmasında, Türk mədəniyyətinin, dilinin, tarixinin, ədəbiyyatının araşdırılması və yayılmasında böyük rol oynamışdı. 278 şöbəsi, 32 min üzvü olan Türk Ocağı siyasi bir güc qazandığından İsmət İnönünün təkidli tələbi ilə 10 aprel 1931-ci ildə qapadıldıqdan sonra Ruminiyaya səfir olaraq göndərilən Həmdullah Sübhü Bəy burada 13 illik fəaliyyəti dövründə də Türkçülüyünü davam etdirmiş, Rumıniyadakı xristianlaşmış Qaqauz Türkləri ilə maraqlanmış, onlar üçün ibtidai məktəblər açdırmış, onların Türkiyəyə köçməsini təşkil etmiş, Rumuniyadakı Türk qəbristanlıqlarını bərpa etdirmişdi. Bütün II Dünya müharibəsi dövründə Rumuniyada diplomatik fəaliyyət göstərən Həmdullah Sübhü Bəy Rummya Sovet İttifaqının «Dəmir pərdə»si təsiri altına düşüncə Türkiyəyə dönmüşdü.

17 mart 1949-cu ildə Ocaqçıları toplayaraq Türk Ocağını yenidən bərpa edən Həmdullah Sübhü Tanrıövərin 18 mart 1949-cu ildə «Tan» qəzetində belə bir açıqlaması yer almışdı: «Bugün öncəki məslək arkadaşlarımızı aramızda görmək, bu irfan və insaniyyət Ocağının, yəni Türk Ocağının yenidən qurulmasına şahid olmaq bəxtiyarlığını duyuram».

Toplantıda iştirak edən Türk-Tatar Cümhuriyyətinin sabiq Cümhur rəisi Sədri Məqsudi Arsal, İspartalı Tevfiq Raqib Nurəddin, Dr. Fəxrəddin Kərim Gökay, Hıfzı Tefvik Gönənsoy sıra ilə söz alaraq Ocaqlar haqqındakı görüşlərini anlatmış, professor Sədri Məqsudinin təklifi ilə bir «Bəyannamə» hazırlanmasına qərar verilmiş və Ocağın yenidən qurulması üçün lazım gələn qanuni təşəbbüslərdə bulunmaq üzrə müvəqqəti bir İdarə Heyəti seçilmişdi. (Bax: Adile Ayda, Sadri Maksudi Arsal, Ankara 1991, səh. 220-221).

1946-cı ildə yenidən Türkiyə Böyük Millət Məclisinə İstanbuldan Millət vəkili seçilən Həmdullah Sübhü Bəy 1950 və 1954-cü il seçkilərində Demokrat Partiyasından, öncə Manisadan, sonra isə İstanbuldan Millət vəkili seçilmiş, 1957-ci il seçkilərində Hürriyyət Partiyasının namizədi kimi qatıldığı seçkidə seçilə bilməmişdi.

Həmdullah Sübhü Bəy Türk Ocağının orqanı olan «Türk Yurdu» dərgisinin məqsəd və vəzifəsini özünün «Başlanğıc» adlı yazısı ilə şərh edərək göstərmişdi ki, “Türk Yurdu” yeni Türkiyənin istinad etməyə möhtac olduğu fikirləri ilk nüsxəsindən canlandırmağa çalışmışdı. Bunun üçün “Türk Yurdu” Türk millətini geri çəkmək istəyən bütün irticalara qarşı həyati fikirlərin bir düşüncə vəzifəsi olaraq çap olunur. “Türk Yurdu” Türk Ocaqlarının mədəni və elmi fəaliyyətini təsbit edəcək Türk millətinin mədəni birliyinə çalışacaq, eyni zamanda, Qərb mədəniyyətini mənimsəyən və bütün qurtuluş çarələrini o mədəniyyətin bizə çatdırılmasında görənlərin, Türk mədəniyyətini Qərb mədəniyyətləri ailəsinə daxil edənlərin bir təlqin vasitəsidir (Seçmələr bizimdir – A.M. Bax. H.Süphi, Başlanğıc, Türk Yurdu Cəmiyyəti, №1, İstanbul, hicri 1340, səh. 1-2) Həmdullah Sübhü Bəyin bu açıqlaması Türk Ocaqlarının yayım orqanı olan «Türk Yurdu» dərgisinin hədəflərini göstərməsi baxımından böyük bir önəm daşımaqdadır.

1911-ci ildə yayın həyatına başlayan”Türk Yurdu” ilk sayında “Məqsəd və Məslək” başlıqlı tanıtma yazısında “Türklüyə xidmət etmək, Türklərə fayda vermək istəyirik. Məqsədimiz məhz budur” – deyərək Türkçülük hərəkatını həyatın hər yönündə tətbiq etməyə çalışmışdır. Ocakçılar dildə Türkçülüklə başlayıb ədəbiyyat, sənət, İqtisadiyyat və sosial həyata hakim olmağa başlamış, canlı, qudrətli, coşqun və inqilabçı bir fikir sahibləri kimi ortaya atılmışdılar.

Ziya Göyalpm «Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək» şəklində xülasə etdiyi Türk millətçiliyini dövrün digər fikir adamlan kimi Həmdullah Sübhü Bəy də qəbul etmiş və ömrünün sonuna qədər bu ideyaya xidmət etmişdir. Həmdullah Sübhüyə görə “Müasirlik” məmləkətin içində bulunduğu şərtlərə və ehtiyaclara uyğun özunu yeniləməsidir.

Bu yolda mədəni dünyaya ayaq uydurması və teknoloji inkişafa yabançı qalmamasıdır. Müsirlik Türk dilini unutduran mədrəsələrin yerinə xalqı həyatla təmasa bağlayan elmlərin təcrübələrini Türk cocuğunun beyninə yerləşdirən, millət eşqini öyrədən yeni məfkurədir. (Bax: Həmdullah Sübhü, Xitabə, “Türk Yurdu” dərgisi, cild: 1, №6, İstanbul, hicri 1341, səh. 486)

İzmir şöbəsi Türk Ocaqları mənsublarının dəvəti ilə Əhməd Bəy Ağaoğlu, Köprülü Məhmet Fuad, Əli Canib, Aka Gündüz və Kazım Naimi Duru ilə birlikdə İzmirə gələn Həmdullah Sübhü Bəy Türkçülüyü gənclər arasında yaymış, “Türk sənət memarlığı” mövzusunda məruzə söyləmişdi. Türk Ocaqlarında söylədiyi “Xitabələri” toplayaraq “Dağ yolu” adı ilə 1928 və 1931-ci illərdə nəşr etdirmiş, müxtəlif məcmuə və qəzetlərdə çap etdirdiyi məqalələrini də toplayaraq 1929-cu ildə «Günəbaxan» adı ilə kitab şəklində nəşr etdirən Həmdullah Sübhü Bəy tarixdə gizli qalanTürkləri yaşayan Türklərə tanıtmaq və Türk gəncliyinə Türk millətinin hürriyyət və səadətini gur səslə söyləmişdir. Milli Natiq: “Biz Türklüyü açıq bir qəlblə sevirik. Fikir və sənət adamları yalnız bir şeydən qorxarlar: Unudulmaq və inkar edilməkdən. Onlar unudulmadıqlarını gördükləri vaxt məsud olurlar. Həyatda gözlədikləri mükafat da yalnız bundan ibarətdir”.

Milliyyətçiliyi bir fikir hərəkatı olaraq görən Həmdullah Sübhü Bəy Türk Ocağının milli hüdudlar xaricində heç bir fəaliyyəti qəbul etmədiyini və etməyəcəyini, Türk Ocağının ictimai və mədəni bir hərəkatı təmsil etdiyini, Ocaqların qurulduğu gündən etibarən milliyətçi, xalqşçı, müasirçi və inqilabçı bir fikir cərəyanının qaynağı olduğunu söyləmişdi.

Müəllifin “Türk Yurdu” dərgisində ayrı-ayrı illərdə “Ah anacığım”, “Allah keçən günlərə yetişdirsin”, “Tarix yollarından uzaqlaşarkən” kimi mənsur əsərləri, “Xoruz döyüşü”, “Dəlik kirəmit” kimi hekayələri, “Lübnan xatirələri”, “Hələb xatirələri” kimi xatirə əsərləri, “Çalışanların yurdu”, “Soferdən Beytura”, “Beyrut”, “Boğa dağları” kimi səyahətə dair əsərləri, Pierre Lotidən tərcümə etdiyi “Fatehdə gecə namazları” adlı əsərləri çap olunmuşdur.

Həmdullah Sübhü bəyin baş redaktorluğu ilə «Davul» adlı həftəlik əbədi dərgi yayınlanmışdı. Hicri 14 oktyabr 1324-cü ildən 14 may 1325-ci ilə qədər 24 sayı nəşr edilmiş bu dərgidə Həmdullah Sübhü «Ha-Sad, Münəqqid, Toplu-iynə, Sivrisinək, Keçi buynuzu» və s. Kimi təxəllüslərlə yazılar yazmış, “Vur Abalıya” adlı sütunda hər həftə dövrün şair, yazıçı, dövlət adamı və bu kimi ünlü şəxslərdən birini mövzu seçmiş, onları həcv etmişdir.

Səbihə Zəkəriyyə ilə M. Zəkəriyyənin birlikdə çıxardıqlan «Rəsmli ay» məcmuəsində «Bütləri yıxıyoruz» kampaniyasını təşkil edən Nazim Hikmət və Sədri Ətəmin ədəbi şəxsiyyətlər olan Əbdülhəqq Hamidə, Mehmed Emin Yurdaqula və Yaqub Qədri Qaraosmanoğluna qarşı apardıqları çirkin və siyasi oyunlara cavab olaraq 7 iyul 1929-cu il «lqdam» qəzetində Türk Ocaqları rəisi Həmdullah Sübhü Bəy «Bütlər necə yıxılır» başlıqlı yazısında göstərir ki, keçən gün Əbdülhəqq Hamidin bütünü qırmaq istədilər. Nə üçün? Türkə vətən verən Namiq Kamal kimi bir şair olduğu üçün. “Dünən Mehmed Emin Bəyi silməyə qalxışdılar. “Rəsimli Ay”ın səhifələrində Milliyyət Sairinin qırmızı mürəkkəblə dalğalanmış üzünü seyr etdim. Nə üçün? Türkə milliyyət verən bir şair olduğu üçün. Günlərdir Yaqub Qədrinin xəstə ciyərini satmağa çıxardılar, küçə-küçə, qapı-qapı dolaşdırırlar. Nə üçün? Çünki Yaqub Qədri Türk nəsrinin bənzəri olmayan bir sənətkardır. Bir dinin tikdiyi bütləri digər bir dinin mənsubları əgər müvəffəq olarlarsa, parça-parça edər, atarlar və yerinə öz dinlərinin bütlərini ucaldarlar. O halda yeni din hansıdır? Yəni vətən və millət dininin ucaltdığı bütləri qiranlar bunların yerinə hansı dinin bütlərini dikəcəklər, bunu bilmək lazımdır. “Bolşevik dininin bütlərini ! ” (Seçmələr bizimdir – A. M. Bax: Hamdullah Sübhü, Putlar nasıl yıkılır?, “İkdam” qəzeti, Ankara, 7 iyul 1929, səh. 61-65)

Həmdulluh Sübhü bəy mili dəyərləri yıxmaq istəyənlərin kommunistlər olduğunu çox açıq və sərt bir şəkildə «Qarşımızdakılar kimlərdir?» sualına belə cavab vermişdir: «Türk-rus dostluğunun pərdəsi arxasmda çox faciəli bir oyun cərəyan edir. Harada ruslann bir xarici işlər, ticarət təşkilatı varsa, orada para, təbliğat və gizli fəaliyyət vardır. Biz uğursuz bir cərəyanın məmləkətin hər bucağında izlərini və əkslərini gördüyümüz halda get-gedə təhlükəli olmağa başlayan bir dostluq xatiri üçün susur və susdururuq. Halbuki onlar susmurlar. Bir tərəfdən Rusiyada Türk ziyalılarını yox etməklə davam edir, digər tərəfdən də Türkiyənin Türk işçisini Sovet təşkilatının ən sadiq üzvü kimi mənimsəyir və qışqırdılar. Məmləkətin savaş günlərində torpaqlarımız istila altında ikən yurdun bütün gəncləri müharibə cəbhələrində qan tökərkən vəzifələrini yerinə yetirmək əvəzinə dövlət büdcəsindən fırıldaq yolu ilə aldıqları paralarla Bolşevik torpaqlarına qaçanlar, yəni əsgər və vətən qaçaqları hər qandan daha çox Türk qanına bulaşmış qırmızı loxma ilə bəslənənlər kimlərdir?». (Həmdullah Sübhü, göstərilən məqaləsi, səh.61-65)

Ziyalı-kəndli münasibətlərinə önəm verən Həmdullah Sübhü Bəy göstərir ki: «Türk kəndlisi millətimizin, irqimizin köküdür. Kəndli hər cür xidmətə və sayğıya layiqdir. Ziyalı kəndlinin ayağına getməli, kəndliyə siyasi bir düşüncə ilə yeni dövrü və inqilabı sevdirməlidir».

Sənətkar, idealist, milliyətçi və inqilabçı kimi dörd böyük şəxsiyyəti özündə cəmləşdirən Həmdullah Sübhü Bəyin istər “Dağ Yolu”, istərsə də “Günəbaxan” adlı nitqlərindən və məqalələrindən ibarət əsərlərində keçilməz böyük bir imtahandan keçən insanın zaman və məkan içindəki əsil təkamülündən, əxlaqi və fikri keyfiyyətlərindən bəhs edilir. Müəllif “Dağ Yolu” əsəri ilə sinəsində yanan milli məsələnin alovunu kəlimə-kəlimə ətrafına saçaraq insanlarda vətənə və millətə sevgi aşılayır. Əsər başdan-başa vətən və millət sevgisi ilə yoğrulmuşdur. Əsər yaşanan dövrün ən gözəl nümunəsi olduğu üçün gələcək nəslin bunları oxuyub bilmələri gərəkdir. Əsər bütöv bir millətin hiss, duyğu və arzularını dilə gətirir. Əsər bitib-tükənməyən bir millət sevgisinin xəzinəsidir.

Böyük Atatürk Həmdüllah Sübhünü: «Nitqlərini yalnız fikir deyil, eyni zamanda şer və musiqi olaraq dinlədiyim qardaşım» adlandırmışdır. Müəllif idealist bir ruhun həyəcanlarını, vəcdlərini əks etdirməklə Türk dünyagörüşünün yeni çalarlarını, Türk vətəninin füsünkar gözəlliklərini, Türk Cumhuriyyətinin möhtəşəm dastanını canlandırmış, topladığı nitqləri ilə onu dinləməyən gələcək nəsillərin ruhuna öz ruhunun iradəsini, öz milli Türk məfkurəsinin həyəcanlarını axıtmışdır.

Türk ədəbiyyatına «Xitabət» deyilən yeni bir ədəbi janr gətirən Həmdullah Sübhü Bəy bu janrı Türk gəncliyinə öz millətini tanıtmaq və sevdirmək eşqi ilə işlətmişdir.

Müəllifin «Günəbaxan» adlı məqalələr toplusu başdan-başa bir Vətən Kitabıdır. Əsərdə Vətən üçün yapılan xidmətləri bilən, milləti sevən bir ruh vardır ki, bu ruh şaşmayan, yanılmayan bir ehtirasla böyük ideala doğru yürüyən, “Türkçülük” idealı uğrunda bütün mənalı həyatını sərf edən, fərdlərə, mənsub olduğu millətə və bəşəriyyətə duyduğu sevgidən dolayı “Eşq Peyğəmbəri” (Sədri Məqsudi) adlandırılan Həmdullah Sübhü Bəy Tanrıövərin Ruhudur.

Ömrünün sonuna qədər Türk Ocaqları Mərkəzi Heyətinin Başqanı kimi fəaliyyət göstərən, I, II, III, VII, VIII, IX dönəm Türkiyə Böyük Millət Məclisində millət vəkili, 13 il Ruminiyada Türkiyə böyükelçisi, iki dəfə Türkiyə Maarif Naziri olan və bütün həyatını Türklərin yüksəlişinə həsr edən Həmdulluh Sübhü Bəy Tanrıövər 10 iyun 1966-cı ildə vəfat etmiş, Ədirnəqapı Mərkəzəfəndi məzarlığında dəfn edilmişdir.

Ruhu şad olsun ! Amin.