Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

50) Də ki: "Mən sizə, 'Allahın xəzinələri mənim yanımdadır.'

demirəm. Qeybi də bilməm. Sizə, 'Mən bir mələyim.' də dəmi-şərh.

Mən, yalnız mənə vəhy olunana yatıram." Da ki: "Kor ilə görən heç bir olar

mu?..."

"Allahın xəzinələri"ndən məqsəd, bu ayədə ifadəsini bulan xüsus olsa

lazımdır: "Də ki: Əgər siz Rəbbimin rəhmət xəzinələrinə sahib olsaydınız,

xərcləməkdən qorxaraq məbləğ idiniz." (İsra, 100) Bu ayədə sözü

edilən rəhmət xəzinələrinin təsirləri isə, bu ayədə açıqlanmaqdadır:

"Allah, insanlara bir rəhmət açdımı, onu tutan ola bilməz." (Fatır, 2) Burada

yaranma hədiyyəsinə işarə edilir. Ki bu hədiyyə, Allah qatından əşyaya

yaranma və yaranmanın təsirləri şəklində əks olunmaqdadır. Uca Allah

bir ayədə bu xüsusa bu açıqlığı gətirməkdədir: "ONun işi, bir şeyin

olmasını istədimi, ona, yalnız 'Ol' deməkdir, dərhal olar." (Yasin,

82) Burada, bu hədiyyənin qaynağının uca Allahın əzəmət və ululuq

mövqesindən sadır olan "Ol" sözü olduğu ifadə edilir. Bu gerçəyə digər

bir ayədə bu şəkildə işarə edilmişdir: "Heç bir şey yoxdur ki onun

xəzinələri, bizim yanımızda olmasın; amma biz onu bilinən bir ölçü ilə endiririk."

(Hicr, 21)

Bu halda, Allahın xəzinələrindən məqsəd, özündən sadır olması

surətiylə dilədiyi şeyi verən mövqedir. Bu mövqe bir şeyə varlığını

verməklə tükənməz, bəxş etmə və dağıt/paylama ilə aciz vəziyyətə düşməz.

Bu da, uca Allaha xas bir mövqedir. Onun xaricindəkilər, kim və nə

olsa olsunlar, məhduddurlar, yanlarında olan şeylər də bir ölçüyə

təbii/tabedir. Onlardan bir şey verdiklərində, verdikləri nisbətdə azalar. Vəziyyəti

bundan ibarət olan bir kimsə də, yoxsulu zəngin etmə gücünə

sahib olmaz, istəyəni razı edə bilməz, istəklərə qarşılıq verə bilməz.

"Qeybi də bilməm." Burada özünə vəhy edilməyən müstəqil bir

məlumatdan danışılır. Çünki uca Allah, ifadənin sonunda ayrıca vəhy

faktına işarə edir, "Mən, yalnız mənə vəhy olunana yatıram."

buyuraraq. Necə ki ulu Allah, Quranın bir çox yerində, peyğəmbərlərinə

vəhy etdiklərinin bir qisiminin qeybin əhatəsinə girdiyini ifadə etməkdədir.

"Qeybi bilən Odur. Razı olduğu bir elçi xaricində kimsəni

qeybinə vəqf etməz. " (Cin, 26-27) Bir yerdə də, Yusuf hekayəsini izah et-

276 ......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

tıktan sonra belə buyurur: "Bunlar, sənə vəhy etdiyimiz qeyb xəbərlərindəndir.

Onlar qərarlarını verib tələ qurarlarkən sən yanlarında

deyil idin." (Yusuf, 102) Məryəm hekayəsinin daxilində də belə buyurur:

"Bunlar, qeyb xəbərlərindəndir; bunları sənə vahyediyoruz. Onlardan

hansı Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qur-

'a təyin edərlərkən, sən yanlarında deyil idin; çəkişərlərkən də yanlarında

deyil idin." (Al/götürü İmran, 44) Nuh hekayəsi izah edildikdən sonra da belə buyurur:

"Bunlar, sənə vəhy etdiyimiz qeyb xəbərlərindəndir. Nə sən, nə də

qövmün, daha əvvəl bunları bilmirdiniz." (Hud, 49)

Bu halda, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin axışı içində Peyğəmbərimizin

qeybi bilməsini olumsuzlamaktan məqsəd, Peyğəmbərimizin varlığı

etibarilə, öz təbiətindən qaynaqlanan bir qabiliyyət olaraq özünə,

normal insanların bilmələrinə imkan ol/tapılmayan varlıqların gizliliklərindən

heç bir şeyin gizli qala bilməyəcəyi bir təchizata sahib olmasını

olumsuzlamaktır.

"Sizə, 'Mən bir mələyim.' də demirəm." Bu ifadə, yemək, içmək və

cinsi birləşmə kimi mələklərin ehtiyac duy/eşitmədikləri maddi ehtiyaclardan

uzaq olma vəziyyətini mənfiləmə məqsədinə istiqamətli bir

kinayədir. Başqa ayələrdə də bu vəziyyətə işarə edilmişdir: "Də ki:

Mən də sizin kimi bir bəşərim... mənə vəhy olunur." (Kəhf, 110) Təfsirini

təqdim etdiyimiz bu ayədə, Peyğəmbərin insan meydana gəlinin qızılın çəkilməsi

yerinə, onun mələk olmadığının vurğulanması seçilmişdir.

Bununla, onların bu ayədə ifadə edilən növdən etirazlarına cavab vermə

məqsədi güdülmüşdür: "Bu nə forma elçi ki yemək yeyir, bazarlarda

gəzir?!" (Furqan, 7)

Buradan da anlayırıq ki, təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, mənfiləmə üstünə

mənfiləmə ehtiva etməklə, bir baxıma onların müxtəlif təkliflərinə

və etirazlarına cavab verməyi hədəfləməkdədir. Necə ki onlar, Peyğəmbərimizdən

möcüzə xüsusiyyətli ayələr istəmişlər idi və normal insanlar

tərəfindən sərgilənən davranışlar sərgiləməsini bir elçi baxımından

qəribə qarşılamışlar idi. Necə ki bu ayə onların bu tutumlarını dilə gətirməkdədir:

"Dedilər ki: Bu nə forma elçi ki yemək yeyir, bazarlarda

gəzir?! Ona, özüylə birlikdə xəbərdarlıqçı olacaq bir mələk endirilsəydi

ya! Yaxud üstünə bir xəzinə atılsaydı, ya da məhsulundan yeməyi bir

Ən'am Surəsi / 74-83 ...................................................................... 277

bağçası olsaydı ya!" (Furqan, 7-8)

Buna bu ayələri də nümunə göstərə bilərik: "Dedilər ki: Yerdən bizə bir

gözə fışkırtmadıkça, yaxud sənin xurmalardan və üzümlərdən ibarət olan/yaranan

bir bağçan olub aralarından çaylar fışkırtmadıkça, yaxud iddia etdiyin

kimi (əzab olaraq) üzərimizə göydən parçalar salmadıqca, yaxud

Allahı və mələkləri qarşımıza gətirmədikcə, yaxud altından bir evin

olmadıqca... sənə inanmarıq... Də ki: Rəbbimin şanı ucadır. Mən,

yalnız elçi olaraq göndərilən bir insan deyiləmmi?" (İsra, 90-93)

"Sənə lağ/alaylı lağ/alaylı başlarını yelləyəcəklər və 'Nə vaxt o?' deyəcəklər."

(İsra, 51) "Sənə qiyamət saatını soruşurlar; 'Gəlib çatması nə vaxt?'

deyə." (Ə'RAF, 187)

Buna görə, "De ki: Mən sizə... demirəm..." ifadəsi bu mənanı verməkdədir:

Mən sizi, çağırdığım şeyə çağırarkən, təbliğ etdiyim şeyi sizə

təbliğ edərkən, insanların normal halı olaraq üzərində ol/tapıldığım halın

kənarında bir iddiada ol/tapılmıram ki siz, bu iddiaları sübut etməmi

istəyəsiniz də mən də sizin bu istəklərinizə cavab verə bilmədiyim üçün yalançı

vəziyyətinə şaqulim. Mən, Allahın xəzinələrinə sahib olduğumu

ifadəs(n)i-şərh ki, siz məndən mənbələr fışkırtıp çaylar axıtmamı və ya

bir bağça yaratmamı ya da altından bir ev etməmi istəyəsiniz. Mən

qeybi bilirəm demədim ki, sizin qiyamət saatı kimi qeyb pərdəsinin

gerisində olan suallarınıza cavab verim. Ayrıca mən, sizə mələk olduğumu

söyləmədim ki, yemək yeməmi, su içməmi və mal qazanmaq üçün

bazarlarda gəzməmi səbəb göstərərək sözlərimin batil olduğunu

söyləyəsiniz.

"Mən, yalnız mənə vəhy olunana yatıram." ifadəsi, özlərini Allah-

'a dəvət etməsi məzmununda onunla əlaqədar olaraq söylədikləri əsassız

yaraşdırmaların aradan qaldırılmasından sonra, gerçək iddiasını şərhə

istiqamətlidir. Demək istənir ki: Mən Allahın elçisiyəm demək,

Allahın xəzinələri mənim yanımdadır, mən qeybi bilərəm və mən

bir mələyim mənasını verməz. Bu sözün mənas(n)ı budur: Mənim sizə

söylədiklərimi Allah mənə vahyediyor.

Diqqət yetirilsə, bu gerçək, bir iddia şəklində də irəli sürülməmiş, bunun

yerinə: "Mən, yalnız mənə vəhy olunana yatıram." deyilmişdir.

Bununla da, onun yalnız özünə vəhy edilənləri təbliğ etməklə yü-

278 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

kümlü olduğuna işarə edilir. Onun vəzifəs(n)i, yalnız özünə vəhy edilənə

uyğun gəlməkdir, başqa deyil. Bunun işığında ayənin axışı ilə birlikdə

belə bir səhnə canlanır zehinimizdə: Peyğəmbərimiz, "Mən sizə bunu

bunu söyləmirəm." dedikdən sonra, onlar da bu qarşılığı verirlərmiş

kimi: "Elə isə sən də bizim kimi aciz bir insan olduğuna və bizə

qarşı hər hansı bir imtiyazın və üstünlüyün ol/tapılmadığına görə, bizdən

nə istəyirsən?" O da onlara bu cavabı vermişdir: "Mən, yalnız mənə

vəhy olunana yatıram. Buna bağlı olaraq sizə müjdə verirəm

və sizi xəbərdar edirəm. Sizi tövhid dininə dəvət edirəm."

Bu çıxarsamamızı sübut edən bir ünsür də dərhal sonrasında iştirak edən

bu ifadədir: "Də ki: Kor ilə görən heç bir olarmı? Düşünmürsünüzmü?"

Bu ifadənin mənas(n)ı, ayənin axışını əsas al/götürdüyümüzdə, bu şəkildə

diqqətə çarpanlaşmaqdadır: Mən insanlıq və acizlik baxımından sizinlə eyni səviyyədə

olsam belə, bu, sizi mənə təbii/tabe olmağa dəvət etməmə mane olmaz.

Çünki Rəbbim, sizə deyil də mənə vəhy endirməklə, sizdən ayrı

olaraq məni bir bəsirət sahibi etmişdir. Bu baxımdan mən və sizlər, görən

kimsəylə kor kimsə kimiyik. Kor ilə görən kimsə, insanlıq baxımından

bərabər olsalar da kategorik olaraq bərabər deyildirlər. Bu ikisinin içində olduqları

vəziyyət üzərində düşündüyümüz zaman bu mühakiməyə çatarıq:

Kor insan görən insana uyğun gəlməlidir. Cahil də alimə uyğun gəlməklə öhdəçiliklidir.

51) Rəblərinin hüzurunda bir araya gətiriləcəklərindən qorxanları onunla

xəbərdar et; Onların ONdan başqa nə bir vəliləri, nə də bir dəstəkçiləri yoxdur;

bəlkə qorunarlar.

Ayədəki "onunla" əvəzliyi Qurana dönükdür. Bunu, bundan əvvəlki ayədə

keçən, "Mən, yalnız mənə vəhy olunana yatıram." ifadəsindən

anlayırıq. "ONdan başqa nə bir vəliləri, nə də bir dəstəkçiləri yoxdur."

ifadəsi, cümlə içində, "qorxma" və ya "bir araya gətirilmə" hərəkətləriylə elin idili

hal mövqesindədir.

Ayədə keçən "qorxma" ifadəsiylə, bilinən mənas(n)ı nəzərdə tutulmuşdur. Məlumat

və bənzəri bir məna deyil. Çünki ayənin axışından ilk etapda qəbul edilən

mənadan hərəkətlə buna bağlı bir dəlil tapmaq mümkün

görünmür. Rəblərinin hüzurunda bir araya gətiriləcəklərindən qorxanlara

istiqamətli xəbərdarlıq əmri, xəbərdarlığın həm onları, həm də başqalarını

əhatə edəcək şəkildə ümumi olmasına maneə meydana gətirməz. Necə ki

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................ 279

bundan əvvəlki ayələrin birindən də belə bir məna əldə etmək

mümkündür: "Bu Quran mənə vəhy olundu ki, onunla sizi və çatdığı

hər kəsi xəbərdar edim." (Ən'am, 19) Bu səbəbdən, xəbərdarlığın xüsusilə onlarla əlaqədar

olaraq gündəmə gətirilməsinin səbəbi, Allahın hüzur/dincliyinə toplanma

qorxusu daşıyanların xəbərdarlığı daha tez diqqətə al/götürəcəkləri, dəvəti

daha yaxşı anlaya biləcəkləridir. Buna görə xəbərdarlıq sırf onlara xas olaraq

dilə gətirilmiş və onların bu xüsusiyyətlərinə vurğu edilmişdir. Məqsəd,

Peyğəmbərin onların dəvətiylə xüsusilə maraqlanması, onları başqalarının

yerinə qoyma-masıdır. Çünki mövqeləri etibarilə onlar haqqa

daha yaxındırlar və iman etmələrinə istiqamətli ümid daha güclüdür. Bu səbəbdən

bu ayəs(n)i, insanların xəbərdar edilməsini əmr edən digər ayələrlə birlikdə

düşündüyümüz zaman, belə bir məna ifadə etdiyini görürük:

Bütün insanları xəbərdar et, xüsusilə Rəblərinin hüzurunda bir araya gətirilməkdən

qorxanları.

"Onların ONdan başqa nə bir vəliləri, nə də bir dəstəkçiləri yoxdur."

Burada, Allahdan başqasının vəliliyi və dəstəkçiliyi (şəfaəti) mütləq

olaraq mənfilənməkdədir. Ancaq başqa ayələrdə bu mütləqlik kimi

qeydlər altına alınmaqdadır: "İcazəs(n)i olmadan ONun qatında şəfaətdə

ol/tapılacaq kimdir?" (Bəqərə, 255) "Allahın razı olduğundan başqasına

şəfaət etməzlər." (Ənbiya, 28) "ONdan başqa tanrı deyə yalvardıqları

şeylər, şəfaət səlahiyyətinə sahib deyildirlər. Ancaq bilərək haqqa

şahidlik edənlər bunun xaricindədir." (Zuxruf, 86)

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə, belə bir istisnaya müraciət edilməməsinin

səbəbi, xitabın bütpərəstlərə istiqamətli olmasıdır. Onlar, bütlərin vəlilər

və şəfaətçilər olduqlarını müdafiə edirdilər. Bütlərə belə bir səlahiyyət yaraşdırarkən

icazə və ya səlahiyyət vermə kimi bir qeydə də yer vermirdilər.

Çünki ilahi izindən qaynaqlanan vəlilik və şəfaət iddiası, Allahı bilməyi,

bunun yanında vəhyi və peyğəmbərliyi bilməyi tələb etməkdədir.

Bütpərəstlərsə, peyğəmbərliyi bilməz, qəbul etməzdilər. Bütləri

üçün qəbul etdikləri vəlayət və şəfaəti, onların özlərindən qaynaqlanan,

təbiətlərinin zəruri bir gərəyi hesab edərdilər. Onlara görə,

bütlərinin bu səlahiyyətləri, Allahın icazəsinə bağlı deyildi. Varlıqlar içində

güclü olanlar, Allah icazə verməsə də, təbiətləri gərəyi zəif olanlar üzərində

müəyyən bir qənaətdə ol/tapıla bilərlərmiş kimi. Diləsən belə də deyə

280 ......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

bilərsən: Güclü varlıqları yaratmaq, təbiəti etibarilə, onların özlərindən

aşağı olanlar üzərində qənaət etmələrinə bağlı zəruri bir

icazəs(n)i saxlamaqdadır.

Qısaca yekunlaşdıracaq olsaq, "Onların ONdan başqa nə bir vəliləri, nə

də bir dəstəkçiləri yoxdur." deyilmiş, amma "ONun icazəs(n)i olmadan" şəklində

bir qeydə yer verilməmişdir. Çünki müşriklər, bütlərin heç bir məhdudlaşdırılma

olmadan vəlilər və şəfaətçilər olduqlarını söyləyirdilər. Bu

halda, onların Allahın xaricində vəli və şəfaətçi əldə etdikləri şeylərin bu

xüsusiyyətlərinin mənfilənməsi, öz isbatlarına bərabər bir mənfilənmənin

reallaşması məqsədinə istiqamətlidir. Belə bir mövzuyla əlaqədar

istisna, eyni mövzunu işləyən başqa ayələr baxımından müsbət olsa belə,

bu ayənin axışının bu xüsusiyyətindən ötəri yersiz olar.

İndiyə qədər edilən şərhlərdən aydın olur ki ayə, zahirinin

mütləqliyi etibarilə, Allahın ayələrinin xatırladılması qarşısında, qiyamət

günü ilahi hüzur/dinclikdə toplanma səbəbindən ürəyində qorxu duy/eşidən

hər kəsin xəbərdar edilməsini nəzərdə tutmaqdadır. Bunların Ehlikitap kimi haş-re

iman edənlər və ya bütpərəstlər ya da başqaları kimi inanmayanlar

olması bu baxımdan fərq etməz. Çünki onlar da, həşrə inanmasalar belə,

ola biləcəyinə ehtimal verərlər. Bu səbəbdən buna bağlı ehtimal və ya

zənn, içlərində bir qorxunun meydana çıxmasına niyə/səbəb ola bilməkdədir. Çünki

bir şeydən qorxmaq, reallaşacağına qəti olaraq inanılmasa belə,

sırf ola biləcəyi ehtimalıyla da söz mövzusu ola bilər.

Təfsirçilər bu ayələ əlaqədar olaraq fərqli görüşlər irəli sürmüşlər.

Kiminə görə, bu ayə, həşrə iman edən möminlər haqqında nazil olmuşdur

və bunlar, bir sonrakı ayədə iştirak edən, "Rəblərinin yüzünü (razılığını)

istəyərək səhər axşam ONA yalvaranları qovma." ifadəsində

işarə edilən kəslərdir. Bəzi təfsirçilərə görə, bu ayə, bütpərəst

müşriklərdən, ölümdən sonra həşrin olmasına ehtimal verən bir qrup

haqqında enmişdir. Hərçənd surədəki xitablar, surənin axışı etibarilə

Qureyş və ya Ərəb müşriklərinə istiqamətli olmaqla birlikdə, Məkkə müşriklərinin

və ya Ərəb müşriklərin içində, surənin endiyi dövrdə, bu

fikiri müdafiə edən birinə rast gəlinməmişdir. Digər bəzi təfsirçilərə görə

də, bunlardan məqsəd, Müsəlman və ya Ehlikitap, həşrə iman edən

hər kəsdir. Xəbərdarlığın bütün insanlara yönəldilməsi lazım olarkən, xüsusilə

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 281

bunların xəbərdar edilməsinin istənmiş olmasının səbəbi, axirətin varlığını

qəbul etmələrindən ötəri, dəlilin əvvəlcə onlar baxımından lazımlı

və bağlayıcı olmasıdır.

Nə var ki, ayədə yalnız haşirden qorxma xüsusiyyətləri əsas alınmışdır.

Bir şeydən qorxmaq isə, onun tam olaraq reallaşmasına inanmağa

və ya o şeyin varlığını qəti olaraq qəbul etməyə tekabül etməz.

Əksinə, iki tərəfi bərabər səviyyədə olabiləcək tapma mənasında şübhə və

iki tərəfdən birinin ağırlıq təşkil etməsi mənasında zənn də, eynilə bilmə kimi,

qorxuyla bir araya gələ bilər, qorxmağa səbəb ola bilər. Bu, olduqca açıqdır.

Bu baxımdan ayə, Peyğəmbər əfəndimizi (s. a. a), hansı qrupa mənsub

olursa olsun, üzündə qorxu əlamətlərini müşahidə etdiyi hər kəsi xəbərdar etməyə

təşviq etməkdədir. Çünki dini dəvətin təməlini, haşir, pislik

və yaxşılıqların hesablanması və bunların qarşılıqlarının əskiksiz bir

şəkildə verilməsi prinsipi meydana gətirməkdədir. Dini dəvətin bir kimsə üzərində

az da olsa təsir buraxması üçün, o kimsənin həşri olabiləcək

görməsi və bu ehtimalın reallaşmasından qorxu duy/eşitməsi lazımdır.

Bu ehtimalın reallaşma nisbəti artdıqca qorxu da artar və buna paralel

olaraq da dini dəvətin təsiri güclənər. Nəhayət adam, yəqini inanc səviyyəsinə

çatar və əleyhdar ehtimal tamamilə ortadan qalxar. Bu nöqtədə

dini dəvətin təsiri əskiksiz olaraq özünü göstərər.