Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

52) Rəblərinin yüzünü (razılığını) istəyərək səhər axşam ONA yalvaranları

qovma.

Bir sonrakı ayədə iştirak edən, "Beləcə biz, onların kimini kimi ilə sınadıq..."

ifadəsindən də aydın olacağı kimi, ayənin axışı göstərir ki, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) qövmündən bəzi müşriklər, Peyğəmbərimizə

(s. a. a) yanındakı zəif və yoxsul kəsləri qovmasını təklif etmişlər idi. Allah

də bu ayədə onu, bu işi etməkdən məhrum etməkdədir.

Ərəb müşriklərinin bu təklifinin bənzərini, keçmiş ümmətlərin irəli

gələn müstəkbirləri də öz elçilərinə yönəltmişlər idi. Böyüklük duyğusuna

və qürura qapılaraq, peyğəmbərlərinə, yanlarındakı zəif və

yoxsul möminləri qovmalarını istəmişlər idi. Necə ki uca Allah, Nuh

qövmünün belə bir davranış içinə girdiyini və Nuhun da onlara qarşı,

təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayələrin ehtiva etdiyi dəlillərə bənzər dəlil-

282 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

larla cavab verdiyini bizə izah etməkdədir. Uca Allah belə buyurur:

"Qövmündən irəli gələn inkarçı qrup dedi ki: 'Biz səni ancaq bizim

kimi bir insan görürük və sənə bizim sadə fikirli ayaq komanda/dəstələrimizdən

başqasının uyğun gəldiyini görmürük. Sizin bizə qarşı bir üstünlüyünüzü

də görmürük; tərsinə sizi yalançı sanırıq.' Dedi ki:

'Ey qövmüm, ya mən Rəbbimdən açıq-aşkar bir dəlil üzərində əmsə və O,

öz qatından mənə bir rəhmət vermiş də bu sizin gözlərinizdən

gizli qalmışsa, buna nə deyərsiniz? Siz onu istəməzkən, onu zorla/məcbur etmi

sizə qəbul etdirəcəyik?! Mən iman edənləri qovacaq deyiləm; onlar

Rəblərinin hüzur/dincliyinə gedəcək (etdiklərinin hesabını verəcək)ler...'

Mən sizə, 'Allahın xəzinələri mənim yanımdadır.' demirəm. Qeybi

də bilməm. 'Mən bir mələyim.' də demirəm. Sizin gözlərinin xor

gördüyü kəslər üçün, 'Allah onlara bir xeyr verməyəcək.' də

demiyo-rum. Allah, onların içlərində olanı daha yaxşı bilər. Belə bir

şey etdiyim (onları qovduğum) təqdirdə, mən mütləq zalımlardan

olaram." (Hud, 27- 31)

Yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələrlə, təfsirini təqdim etdiyimiz ayələri birlikdə

ələ aldığımız zaman, razılığını istəyərək səhər axşam Rəblərinə

yalvaranlarla, möminlərin nəzərdə tutulduğunu anlayırıq. Səhər axşam

Rəblərinə yalvarmalarının, dua etmələrinin -ki bu namaz qılmaları ya

də mütləq olaraq dua etmələri deməkdir- zikr edilməsinin səbəbi,

başqa heç kimin qarışmadığı şəkildə Rəbləriylə əlaqə halında oluşlarına

işarə etməkdir. Bir də az sonra iştirak edəcək, "Allah, şükr edənləri

daha yaxşı bilməzmi?" ifadəsinə açıqlıq gətirməkdir.

"Yüzünü (razılığını) istəyərək" Yəni, Allahın yüzünü (razılığını) istəyərək.

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyər: "əl-Vəch sözünün

əsl mənas(n)ı bir orqan olan yüzdür. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur:

'Üzlərinizi və əllərinizi yuyun.' [Maidə, 6] 'Atəş üzlərini

qablar/örtər.' [İbrahim, 50] Yüz/üz, ilk qarşılaşılan və də bədənin görünən qisiminin

ən şərəfli sayılan bir orqanı olduğu üçün, hər şeyin ön tərəfi, ən/en

şərəfli qisimi və başlanğıcı üçün istifadə edilər olmuşdur. Məsələn, 'Filan şeyin

yüzü/üzü (ön tərəfi)' və 'Günün yüzü/üzü (başlanğıcı)' kimi ifadələr istifadə edilmişdir.

Hətta bu ayədə şəxs mənasında da istifadə edildiyi deyilmişdir:

'Tək Rəbbinin cəlal və ikram sahibi yüzü/üzü baqi qalar.' [Rəhman, 38]

Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................... 283

Bəzilərinə görə, 'Rəbbinin üzündən məqsəd, şəxsidir. Digər bəzilərinə

görə isə, burada yüz/üz sözüylə, saleh əməllərlə Allaha yönəlmə

nəzərdə tutulmuşdur."

Ragıp davamla belə deyər: "Bəzilərinə görə, 'Hara yönəlsəniz yönəlin,

ora Allahın vəchidir.' [Bəqərə, 115] 'Allahın vəchi xaric hər şey

həlak olucudur.' [Qəsəs, 88] 'Allahın vəchini istəyənlər.' [Rum, 38] 'Sizə

Allahın vəchi üçün yediririk.' [İnsan, 9] ayələrinin bütünündə keçən

'vəch' sözü, Allahın şəxsi mənasında istifadə edilmişdir. Bu deməkdir ki,

Allahdan başqa hər şey həlak olacaq. Bu məna, bənzəri bütün ayələr

üçün də etibarlıdır. Bir rəvayətə görə, bu qiymətləndirmə Əbu Abdullah

b. Razılığa soruşulmuş və o da bu cavabı vermişdir: 'Subhanallah!

And olsun, böyük bir söz etmişlər. Halbuki 'vəch' sözüylə, işlərin

istiqamətli olduğu məqsəd nəzərdə tutulmuşdur. Bu da bu deməkdir: Qulların bütün

əməlləri həlak olar, boşa gedər, Allaha yönəlmə məqsədi güdülən

əməllər xaric. 'Onun vəchini istəyərək' və 'Allahın razılığını istəyərlər' ifadələrində

də bu mənada istifadə edilmişdir." (el-Müfredatdan alınan götürmə

burada sona çatdı.)

Mən deyərəm ki: "Vəch" sözünün bir orqan olan yüz/üz mənasından, bir

şeyin başqa bir şeylə qarşılaşdığı istiqaməti mənasına keçilərək məna və

istifadə genişliyinə qovuşduğu, şübhə edilməyəcək bir gerçəkdir. Sözlərin

mənalarının inkişaf müddətində bu, bilinən bir şeydir. Lakin,

bir az diqqət yetirilsə, yüz/üz sözüylə şəxsin nəzərdə tutulmasının çox da

mümkün olmadığı görülər. Çünki nə olursa olsun bir şey, ancaq özünün

(şəxsinin) görünən və ortada olan sifət və adlarından biriylə başqa

bir şeyin qarşısına çıxar, ona özünü göstərər. Məlumat da bu sifət və

adlara taalluk edər. Biz, bildiyimiz bir şeyi, onun sifətləri və ya adlarından

biri vasitəsilə bilərik. Sonra, bu məlumatımızdan hərəkətlə onun

şəxsini, özünü dəlillərik. Amma qətiliklə onun şəxsinə, özünə birbaşa olaraq

toxuna bilmərik.

Çünki bizlər, varlıqları əvvəlcə duyğu orqanları vasitəçiliyi ilə hisslərik.

Bunlarsa ancaq şəkillər, xəttlər və xüsusiyyətlər kimi xüsusiyyətləri qəbul edə bilərlər.

Bu baxımdan şəxsi və özü qəbul etməmiz söz mövzusu deyil. Sonra qəbul etdiyimiz

bu xüsusiyyətlərdən hərəkətlə, bunların bir də şəxsləri və özləri

olduğunu və o arazlar və sifətlərin (xüsusiyyətlərin) bu şəxslərlə qaim ol-

284 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

duğunu anlarıq. Çünki arazlar və sifətlər, təbii/tabedirlər. Təbii/tabelər də, özlərini

dəstək olacaq bir şeyə ehtiyac duyarlar. Bu səbəbdən, "Zeydin

şəxsi, özü" dediyimiz zaman, gerçəkdə bu sözlə, Zeydin sifətləri və xüsusiyyətlərinə

müqayisə et özümüzün öz sifətlərimiz və xüsusiyyətlərimizə

olan nisbətimiz, izafəmiz kimi bir nisbəti, izafəsi olan bir şeyi nəzərdə tuturuq.

Bu halda şəxslərin, darıxarın qavranması, daim bir növ müqayisə və

izafəylə birlikdə olan fikri bir qavrayışdır.

Mahiyyəti (müəyyən bir sərhədi) olan şəxslərin, fikri olaraq əskiksiz bir şəkildə

qavranması, ancaq onların sifətləri və təsirləri vasitəsilə, bir növ

müqayisə və izafə köməyiylə reallaşdığına görə, şəxsi üçün sərhəd, varlığı üçün

sonluluq söz mövzusu olmayan uca Allah baxımından vəziyyət daha

açıq və daha diqqətə çarpandır. Çünki bir şey haqqında məlumat sahibi olmaq,

ancaq o şeyin sahib olduğu şeylərin sərhədlərinin təyin olunmasıyla mümkündür.

Bu baxımdan uca Allahın məlumat tərəfindən əhatə edilməsi mümkün deyil:

"Bütün üzlər, o diri olan və hər şeyi dəstək olan uca şəxsə boyun

əymişdir." (Taha, 111) "ONU məlumat tərəfindən əhatə edə bilməzlər." (Taha, 110)

Bir şeyin yüzü/üzü (vəchi), başqa bir şeyə istiqamətli olan tərəfi deməkdir. Bu

səbəblə, eyni kökdən törəyən və işarə edilən tərəf mənasını verən

cəhət (istiqamət) də, yüz/üz (vəch) sayılmaqdadır. Çünki işarə yoluyla təyin olunan

şey baxımından istiqamət (cəhət), başqasına yönələn bir insanın yüzü/üzü mövqesindədir.

Bu baxımdan saleh əməllər Allahın yüzü/üzü kimidirlər. Dağıdıcı,

təxribatçı əməllər də şeytanın yüzüdürlər. Aşağıdakı ifadələri, bu anlama

yormaq mümkündür: "Allahın yüzünü istəyənlər." [Rum, 38] "Biz

sizə Allahın yüzü/üzü üçün yediririk." (İnsan, 9) Və bənzəri digər ayələr.

Eyni şəkildə, uca Allahın onlarla yaratdıqlarına yönəldiyi rəhmət, yaratma,

hidayət kimi hərəkəti sifətləri, hətta uca Allahı bir şəkildə bilməmizə

yarayan həyat, elm və qüdrət kimi şəxsi sifətləri, Allahın yüzüdürlər.

Allah, bunlar vasitəsilə yaratdıqlarına yönələr, yaratdıqlarıyla qarşılaşar.

Bu ayənin buna işarə etdiyini, hətta dəlalət etdiyini söyləyə bilərik:

"Tək Rəbbinin cəlal və ikram sahibi yüzü/üzü baqi qalacaq."

(Rəhman, 27) Çünki, ayənin zahirindən qəbul etdiyimiz qədəriylə "cəlal

və ikram sahibi" ifadəsi, "yüz/üz"ün sifətidir, "Rəbb"in deyil. Bu incəliyə

xüsusilə diqqət yetirilməsi lazımdır.

Ən'am Surəsi / 74-83 ..................................................................... 285

Uca Allahın tərəfinin ONun yüzü/üzü və istiqaməti olaraq qəbul edilə biləcəyi

aydın olduğuna görə, bir şəkildə ONA izafə edilən, ONA yaxın olduğu

qəbul edilən şeylərin də ONun yüzü/üzü hesab edilməsi doğru olar. Adları,

sifətləri və dini kimi; saleh əməllər kimi. Eyni şəkildə peyğəmbərlər,

mələklər, şəhidlər və günahları bağışlanmış möminlər də uca

Allahın yüzü/üzü mövqesindədirlər.

Beləcə bu xüsuslar açıqlığa qovuşur:

Birincisi: Bu ayələrin ifadə etdikləri məna zehinimizdə diqqətə çarpanlaşır:

"Allahın yanında olan baqidir." (Nəhl, 96), "ONun yanında ol/tapılanlar,

böyüklük göstərib ONA qulluq etməkdən geri dayanmazlar." (Ənbiya,

19), "Rəbbinin yanında olanlar, böyüklük göstərib ONA qulluqdan geri

dayanmazlar və ONU təsbeh edərlər." (Ə'RAF, 206) Yenə, Allah yolunda öldürülənlərə

bağlı bu ifadəni də bu kateqoriyada qiymətləndirə bilərik: "Əksinə

onlar diridirlər və Rəblərinin yanında ruzi verilərlər." (Al/götürü İmran,

169), "Heç bir şey yoxdur ki, onun xəzinələri bizim yanımızda olmasın."

(Hicr, 21)

Bu halda bu ayələri, əvvəlki ayələ birlikdə qiymətləndirdiyimiz zaman,

bu faktların bütününün uca Allahın baqi oluşuyla davamlılıq və sonsuzluq

qazandıqlarını görərik. Bu səbəbdən bunların həlak olmaları, yox olub

getmələri mümkün deyil. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur:

"ONun üzündən başqa hər şey həlak olacaq." (Qəsəs, 88) Bu ayədəki

məhdudlaşdırma göstərir ki, bunların hamısı Allahın yüzüdür. Digər

bir ifadəylə, ONun tərəfinə, ONun cəhətinə düşməkdədir. ONun yanında,

ONun tərəfində mutmain olmuş, sabitlik tapmışlar.

İkincisi: Qulun Rəbbinə istiqamətli istəyinə mövzu olan şeylər, Allahın yüzü/üzü

mövqesindədir. Bu ayələrdəki ifadələri buna nümunə göstərə bilərik:

"Rəblərinin lütf və razılığını axtararaq..." (Maidə, 2), "Rəbbindən ümid etdiyin

bir rəhməti gözləyərək." (İsra, 28), "ONA yol axtarın." (Maidə, 35)

Bütün bunlar, Allahın yüzüdür. Çünki rəhmət, razılıq və lütf kimi hərəkətlərinin

sifətləri, Allahın yüzü/üzü hökmündədir. İndiyə qədər etdiyimiz

qiymətləndirmələrdən hərəkətlə Allahın yolunu da ONun yüzü/üzü saya bilərik:

"Allahın yüzünü (razılığını) qazanmaq üçün..." (Bəqərə, 272)

Onların hesabından sənə bir məsuliyyət yox, sənin hesabından da onlara

bir məsuliyyət yox.

286 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Hesab; toplama, çıxarma və bənzəri əməliyyatlarla ədədləri istifadə etmək

deməkdir. Əməllərin ayırd edilməsi, qiymətləndirilməsi və buna bağlı olaraq

ödənişlərin təyin olunması və ya bir nəticəyə çatılması, toplama və ya

çıxarma surətiylə ədədlərin istifadə edilməsindən ayrı düşünülə bilməyəcəyi

üçün, bu iş, əməllərin hesablanması olaraq adlandırılmışdır.

Əməllərin hesablanması, qarşılıqlarının əskiksiz verilməsinə dönük

olduğuna və cavab vermə də sırf Allaha aid olduğuna görə, hesab

də Allahın idarəs(n)i, yoxlamas(n)ı və səlahiyyəti altındadır. Bunu bu ayələrdən

qəbul edə bilərik: "Onların hesabları tək Rəbbimə aiddir." (Şuəra,

113), "Sonra onların hesabını görmək də bizə düşər." (Gaşiye, 26) Bu

mənanın, aşağıdakı ayəyə başqa bir baxımdan əks olunduğunu görürük:

"Şübhəsiz Allah, hər şeyi (haqqıyla) hesablayandır." (Nisa, 86) Bu ifadəylə,

uca Allahın hər şey üzərindəki suverenliyinə, hökmranlığına

və yoxlamasına işarə edilmişdir.

Bu halda, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə, Hz. Peyğəmbərin, onların hesabından,

onların da onun hesabından məsul olmadıqlarının vurğulanmasından

məqsəd budur: Peyğəmbər (s. a. a), onların əməllərini

hesablayıb qarşılığını verəcək adam deyil. Bu səbəbdən də vəziyyətlərindən

məmnun olmayınca, onlarla birlikdə olmaqdan iyrənincə, onları

yanından uzaqlaşdırması söz mövzusu ola bilməz. Eyni şəkildə, onlar da

Peyğəmbərin (s. a. a) əməllərini sayıb hesablayacaq deyildirlər. Bu səbəbdən

də Peyğəmbərin (s. a. a) onlarla mübahisə et/müzakirə etməkdən, özünə pis

bir cavab vermələrindən qorxunca və ya böyüklənərək, ululanaraq

onlardan xoşlanmayınca, onları özündən uzaqlaşdırması söz mövzusu

ola bilməz. Buna görə hər iki cümlə, yəni, həm "Sənə bir məsuliyyət

yox" ifadəsi, həm də "Onlara bir məsuliyyət yox" ifadəsi, ayənin axışı

içində ayrı-ayrı nəzərdə tutulmuşdur.

"Onların hesabından sənə bir məsuliyyət yox" ifadəsindən, onların

hesablarının, yəni hesaba çəkiləcək əməllərinin Peyğəmbərə yüklənməsinin,

bu səbəbdən bunun ağırlığını hiss etməsinin mənfilənməsi

də nəzərdə tutulmuş ola bilər. Hər əməlin bir ağırlığının olduğu və bu

ağırlığın o əməli işləyənin və ya onu yüklənənin çiyinlərində olduğu

istiqamətindəki anlayış, bu ehtimalı gündəmə gətirməkdədir. Buna görə, ifadənin

mənas(n)ı belədir: Onların etdikləri əməllərinin ağırlığından

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 287

heç bir şey sənin üzərində deyil. Bu vəziyyətdə, ifadə məna baxımından

tam olduğu və ifadənin tamamlanması üçün əlavə bir cümləyə

ehtiyac olmadığı halda, "Sənin hesabından da onlara bir məsuliyyət

yox" ifadəsinə yer verilmiş olması, ehtimalların hamısına yer verilmə və

izahatın uyğunlaşmasını vurğulama məqsədinə istiqamətlidir.

Kənar yandan, belə də deyilə bilər: Bu iki cümlə, yəni, "Onların hesabından

sənə bir məsuliyyət yox, sənin hesabından da onlara bir məsuliyyət

yox." ifadəsi, Hz. Peyğəmbərlə (s. a. a) onların arasında, hesab

və əməllərin məsuliyyəti əsasında bir elin idinin olmadığını vurğulamağa

istiqamətli bir kinayədir.

"Ayədə haqqında danışılan hesabdan məqsəd, əməllərin hesabı deyil, ruzi

hesabıdır." deyən də olmuşdur. Buna görə, belə bir məna verilmişdir:

Onların ruzilərinin hesabını etmək sənə düşməz. Onların ruzisini verən

Allahdır, bu ruzinin hesabını etmək də ONA düşər. Bu baxımdan,

"Sənin hesabından da onlara bir məsuliyyət yox." ifadəsi, yuxarıda

işarə edildiyi şəkildə izahatın uyğunlaşmasını vurğulama məqsədinə istiqamətlidir.

Ayə, bu iki şəkildə də şərh olunmağa açıq olsa da, bizim etdiyimiz

birinci şərh daha uyğundur. Ki onları qovub da zalımlardan olasın!

Zalımlar birliyinin əhatəsinə girmək, onları, yəni Rəblərinə dua

edənləri qovmanın bir detalı, bir nəticəs(n)i olaraq təqdim edilir. İfadənin

təbiəti, "zalımlardan olasın" sözünün, ayənin başında keçən "ONA

yalvaranları qovma" sözünün bir detalı olmasını tələb etməkdədir.

Ancaq, detal və detallandırılan ifadə arasına başqa cümlələr girib

söz uzandığından, "qovma" sözü ikinci dəfə bir detal şəklində təkrarlanıyır

və ardından onun detalı olaraq, "zalımlardan olasın" cümləsinə

yer verilir. Bu şəkildə aralarında əlaqə qurularaq, qarışıqlığın

qabağına keçilir.

Bu səbəbdən ayədəki ifadəylə əlaqədar olaraq belə sınamaz: "İfadə; bir

şeyin, özünün detalı olması nümunəsini ehtiva etməkdədir. Çünki, yekunlaşdıracaq

olsaq, qarşımıza belə bir ifadə çıxacaq: Rəblərinə dua

edənləri qovma ki onları qovmuş olarsan." Belə bir şey sına-mez;

çünki açıqladığımız kimi, "qovma" ifadəsinin ikinci dəfə təkrarlanma-

288 ......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sı; detalın, yəni "zalımlardan olasın" sözünün, əsliylə əlaqələndirilməsi

məqsədinə istiqamətlidir.