Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

AYƏLƏRİN TƏRCÜMƏS(N)İ

56- De ki: "Mən, Allahdan başqa yalvardıqlarınıza tapınmaqdan məhrum olundum."

Də ki: "Mən, sizin keflərinizə uyğun gəlməm. Çünki o təqdirdə

havalanmış və hidayəti tapanlardan olmamış olaram."

57- De ki: "Mən, Rəbbimdən gələn açıq bir dəlil üzərindəyəm. Siz isə

onu yalanladınız. Tələsik istədiyiniz şey də, mənim yanımda deyil.

Hökm vermək, tək Allaha aiddir. O, gerçəyi ayırar və O, ayırt edənlərin

ən yaxşısıdır."

58- De ki: "Əgər tələsik istədiyiniz şey (möcüzə), mənim yanımda olsaydı,

əlbəttə mənimlə sizin aranızda iş indi bitirilmişdi. (Çünki) Allah,

zalımları daha yaxşı bilər."

59- Qeybin xəzinələri ONun yanındadır; onları ONdan başqası bilməz.

Quruda və dənizdə olanları O bilər. Heç bir yarpaq düşməz ki O, onu

bilməsin. Yenə yerin qaranlıqlarına heç bir dənə (düşməz), yaş və quru

heç bir şey düşməz ki (O, onları bilməsin və bütün bunlar) açıq-aşkar bir

kitabda olmasın.

60- Odur ki, gecə sizi(n ruhunuzu) al/götürər və gündüz nə işlədiyinizi

bilər. Sonra təyin olunmuş müddət tamamlansın deyə onda (gündüz) sizi

dirildər. Sonra çevrilin ONADIR. Sonra da etdiklərinizi sizə xəbər

verəcək.

61- Və O, qullarının üstündə mütləq qalibdir. Bu vaxt üzərinizə qoruyucular

göndərər. Nəhayət birinizə ölüm gəldiyi zaman, elçilərimiz onu(

n canını) al/götürərlər və onlar səhlənkarlıq etməzlər.

62- Sonra gerçək mövlaları olan Allaha çevirilərlər. Xəbəriniz olsun,

hökm tək ONundur və O, hesablaşanların ən/en çabuğudur.

63- De ki: "Gizli və açıq olaraq, 'Bizi bundan qurtarsa, əlbəttə şükr edənlərdən

olarıq.' deyə özünə yalvarıb yalvardığınız zaman, qurunun

və dənizin qaranlıqlarından sizi kim qurtarır?"

64- De ki: "Ondan və hər çətinlikdən sizi Allah qurtarır. Sonra siz, yenə

ONA ortaq qaçırsınız."

65- De ki: "O, sizin üzərinizə, üstünüzdən yaxud ayaqlarınızın altından

bir əzab göndərməyə ya da sizi təriqətlərə bölməyə və kiminizə kiminiEn'am

zin qisasını daddırmağa qadirdir." Bax, bəlkə anlarlar deyə dəlilləri necə

çeviririk (açıqlayırıq).

66- O gerçək ikən, qövmün onu yalanladı. Də ki: "Mən sizə vəkil deyiləm."

67- "Hər xəbərin reallaşacağı bir zaman vardır. Yaxında bilərsiniz."

68- Ayələrimiz haqqında nalayiqliyə dalanları gördüyün zaman,

ondan başqa bir sözə dalana qədər onlardan üz çevir. Əgər

şeytan sənə unutdursa, xatırladıqdan sonra, o zalımlar birliyiylə

birlikdə oturma.

69- Qorunanlara, onların hesabından bir məsuliyyət yoxdur. Lakin,

bəlkə qorunarlar deyə, (bu) bir xatırlatmadıyar.

70- Dinlərini oyun və əyləncə yerinə qoyan və dünya həyatının aldatdığı

kəsləri burax və onunla (o Quranla) xatırlat ki adam, qazandıqları

(günahlar) səbəbiylə alıkonmasın. Onun Allahdan başqa nə bir vəlisi,

nə də bir şəfaətçisi yoxdur. Hər cür fidyəni versə də, ondan alınmaz.

İşdə onlar, qazandıqları (günahlar) səbəbiylə alıkonmuşlardır. İnkar

etmələrindən ötəri onlar üçün qaynar sudan bir içki/içəcək və acı/ağrılı bir əzab

vardır.

71- De ki: "Allahdan başqa, bizə nə fayda, nə zərər verə bilməyən şeylərə

mi yalvaraq? Və Allah bizi doğru yola çatdırdıqdan sonra, dabanlarımız

üzərində geriyəmi çevirilək? Eynilə şeytanların yer üzündə alçaq

vəziyyətə salaraq çaşmış bir halda buraxdıqları, yoldaşlarının isə,

'Bizə gəl!' deyə özünü doğru yola çağırdıqları kimsə kimimi olaq)?"

Də ki: "Hidayət, ancaq Allahın hidayətidir və bizə aləmlərin

Rəbbinə təslim olmamız əmr edilmişdir."

72- "Və (bizə deyilmişdir ki:) Namazı qılın və ONdan çəkinin. Hüzurunda

bir araya gətiriləcəyiniz (mabut), Odur."

73- Göyləri və yeri haqq ilə yaradan Odur. "Ol!" dediyi gün, olar.

Sözü haqqdır. Sura üfləndiyi gün, mülk ONundur. Qeybi (görülmezi) və

görüləni bilər. O, hikmət sahibidir, hər şeydən xəbərdardır.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

302 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Yuxarıdakı ayələr, tövhid inancı və onunla doğrudan elin idili olan peyğəmbərlik

missiyas(n)ı və axirət kimi xüsuslarda müşriklərə qarşı təqdim edilən

dəlillərin bütünləyicisi mövqesindədir. Ayələrin bitişik və ahəngli

bir axışa sahib olduqları müşahidə edilməkdədir.

56) Da ki: "Mən, Allahdan başqa yalvardıqlarınıza tapınmaqdan məhrum olundum.

Də ki: "Mən, sizin keflərinizə uyğun gəlməm. Çünki o təqdirdə havalanmış

və hidayəti tapanlardan olmamış olaram."

Peyğəmbərimizin onlara, Allaha ortaq qaçdıqları saxta ilahlara

tapınmaqdan məhrum olunduğunu xəbər verməsinə bağlı bu əmr, əslində

onların bunlara ibadət etmələrini qadağan edici bir kinayəli izahatdır.

Ardından bu qadağanın səbəbinə bu ifadələrlə işarə edilir: "Də ki:

Mən, sizin keflərinizə uyğun gəlməm." Səbəb budur: Onların saxta ilahlara

qulluq təqdim etmələri, əslində keflərinə uyğun gəlmələrinin bir göstəricisidir.

Halbuki Peyğəmbərimiz bundan məhrum edilmişdir. Ardından da bu

sözlərlə nəfsin kefinə uyğun gəlilməməsi gərəyinin səbəbinə işarə edilir:

"Çünki o təqdirdə havalanmış və hidayəti tapanlardan olmamış

olaram." Buna görə, nəfsin kefinə uyğun gəlilməməsi gərəyinin səbəbi,

pozğunluq və hidayəti bulanlar birliyindən çıxma vəziyyətidir. Hidayəti

bulanlar, Allahın doğru yolunu qəbul edib mənimsəyənlər və bununla

tanınanlardır. Bu deməkdir ki, nəfsin kefinə uyğun gəlmək, hidayət xüsusiyyətinin

insanın içində yer/yeyər edib qalıcılıq qazanması ilə uyğun gəlməz,

tövhid nurunun ürəkdə fayda verici bir şəkildə davamlı olaraq parlamasına

maneə meydana gətirər.

Bütün bunlarla, bütlərə tapınmanın qadağan edilməsinin və ya onlara tapınmaqdan

qaçınmanın səbəbi, əskiksiz bir bəyan ilə xülasə bir şəkildə

açıqlanmış olur. Buna görə, bütlərə tapınmaq, heva və həvəsə, nəfsin

kefinə uyğun gəlmək deməkdir. Heva və həvəsə uyğun gəlməksə, pozğunluq və ilahi

hidayəti mənimsəyən doğru yol üzərindəki insanların birliyindən

çıxmaq deməkdir.

57) Də ki: "Mən, Rəbbimdən gələn açıq bir dəlil üzərindəyəm. Siz isə

onu yalanladınız. Tələsik istədiyiniz şey də, mənim yanımda deyil. Hökm

vermək, tək Allaha aiddir.

Ayənin orijinalında keçən "beyyinə" açıq dəlil deməkdir. Sözün

Ən'am Surəsi / 74-83 ......................................................................... 303

kökü "bəyan"dır ki açıqlıq mənasını verər. Bu sözcüyün mənşəyində, bir

şeyin başqa bir şeydən bir daha qovuşmayacaq və qarışmayacaq şəkildə

ayrılması, uzaqlaşması mənas(n)ı yatmaqdadır. "Beyn=ara, bevn=

fasilə, beynune=ayrılık" kimi sözlər də bu kökdən törəmişdir. Dəlilə

"beyyinə" deyilməsi, haqqın batildən ayrılmasını təmin etməsindən, sayəsində

haqqı açıqca görmənin, çətinlik çək/məcbur edilmədən qəbul etmənin mümkün

olmasından ötəridir.

"Siz isə onu yalanladınız." ifadəsindəki əvəzlik, Qurana dönükdür. Ayənin

axışından anladığımız qədəriylə, onların yalanlamaları, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) söykən/dözdüyü sübut et elin idilidir. Mənanın bütünlüyündən

bunu anlamaq mümkündür. Ayrıca bu çıxarsamağı, "Tələsik istədiyiniz

şey də, mənim yanımda deyil..." sözü də gücləndirməkdədir. Çünki

bu son cümləni də əlavə etdiyimiz zaman ayənin bütünündən belə bir

məna əldə etmiş oluruq: Allahın mənim peyğəmbərliyimi dəstəkləmək

üçün təqdim etdiyi dəlili, yəni Quranı siz yalanlamaqdasınız. Sizin

təklif etdiyiniz və bir an əvvəl göstərməm üçün tələsik etdiyiniz möcüzələri

göstərmək də, mənim əlimdə deyil, mənim səlahiyyətimə buraxılmamışdır.

Bu halda aramızda bir uzlaşma söz mövzusu deyil. Çünki mənə

sizin istəmədiyiniz bir şey verilmiş, siz də məndən mənə verilməyən bir

şey istəyirsiniz.

Bundan da aydın olur ki: "Kezzebtum bihi=Siz isə onu yalanladınız."

ifadəsindəki orijinalındakı mecrur əvəzlik, dəlilə istiqamətlidir. Çünki ondan

məqsəd, Qurandır. "Tələsik istədiyiniz şey də, mənim yanımda deyil."

ifadəsində isə, kinayə üsuluyla tələsik istədikləri şey üzərində

bir fəaliyyətinin olmadığının ifadə edilməsi məqsəd qoyulmaqdadır. Çünki,

xüsusilə bağışlamaq və vermək mövzusunda bir şeyin insanın gücü

daxilində ola bilməsi üçün, onun insanın yanında mövcud olması ya da

əlinin çatdığı bir yerdə yığılmış olması lazımdır ki, ondan dilədiyini

versin. İşdə "mənim yanımda deyil." ifadəsiylə, lazımın mənfilən-

ması surətiylə melzum da mənfilənərək, istənilən şey mövzusunda

gücü və səlahiyyəti olmadığı izah edilmək istənmişdir.

"Hökm vermək, tək Allaha aiddir..." Bu ifadə, söz mövzusu

mənfiləmə niyə/səbəb bağlı bir şərh xüsusiyyətindədir.

Olumsuzlamanın və məhdudlaşdırmağı ifadə edən istisna üsuluna

müraciət edilməsinin səbəbi də budur. Bununla olumsuzlamanın

304 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

də budur. Bununla olumsuzlamanın mənfilənən faktın cinsini

əhatə etdiyinə işarə edilmək istənir. Demək istənir ki, Allahdan

başqası, hökm vermə faktının cinsi məzmununda heç bir səlahiyyətə

sahib deyil. Bu səlahiyyət, sırf ulu Allaha aiddir.

HÖKMÜN MƏNAS(N)I VƏ YALNIZ ALLAHa AİD OLMASI

"Hökm" sözcüyünün kökü, bir şeyin parçalarının bölünməyəcək, həll edilməyəcək,

parçalara ayrılmayacaq, təsiri zəifləməyəcək və formas(n)ı

ortadan qalxmayacaq şəkildə qaynaşması, açıqlıqların və aralıq/dekabrların

bağlanılması surətiylə sağlamlaştırılması mənasını ifadə edər. Bu sözün

"ihkam", "təhkim", "hikmət" və "hükumet" kimi müxtəlif törəmələri,

bu məna üzərində birləşməkdədirlər.

İnsanlar arasındakı yönetsel və hüquqi tətbiqlərdə bu mənanın

reallaşdığını müşahidə etmək mümkündür. Çünki idarəçilər və başçılar

bir şeyi əmr etdikləri zaman, əmrlərinə həmsöhbət olan kəslərə

vəzifəs(n)i düyünlənilmiş, onları bununla bağlamış kimi olurlar. Bu düyünü

həll etmələri və bu bağdan xilas olmaları söz mövzusu deyil. Filan

əşyanın sahibi və ya filan şeydə haqq sahibi olmaq da belədir.

Söz mövzusu adamla o əşya və ya o şey arasında bir növ qaynaşmışlıq və

inteqrasiya olunmuşluq olar. Başqası onunla, o əşya arasına girib də o əşyada

qənaətdə ol/tapıla bilməz. Və ya onunla, üzərində haqq sahibi olduğu şeyin

arasına girib də haqqını istifadə etməsinə maneə ola bilməz. Bir kimsə qalxıb,

əşya sahibiylə o əşya barəsində çəkişsə, sözgəlişi əşyanın

özünə aid olduğunu iddia etsə ya da bir şey üzərində haqq sahibi

olan kimsənin bu haqqının əslində özünə aid olduğunu irəli sürərək

onun haqqını etibarsız etməyə çalışsa, yuxarıda işarə etdiyimiz

möhkəmlik boşalmış, möhkəmlik zəifləmiş olar.

Ardından məsələnin həlli üçün müraciət edilən hakim və ya hakim mülkiyyəti

və ya haqqı tərəflərdən birinə bağladığında, əslində boşalmadan

sonra bir sağlamlaştırma, fetretten sonra bir gücləndirmə söz

mövzusu olar. Hakimin və ya mühakiməçin, "Filan əşyanın mülkiyyəti filan

adama aiddir. Filan şey üzərindəki qənaət haqqı bu adamındır." şek

Ən'am Surəsi / 74-83 .................................................................. 305

lindeki sözü, çəkişmə və sürtüşme problemini ortadan qaldıran bir

gücləndirmə, gücləndirmə funksiyasını görər. Artıq malik və haqq sahibindən

başqası, onunla mülkü və haqqı arasına girə bilməz. Qısacası, əmr edən

komandir və hökm edən hakim, əmrində və hökmündə əmrə və hökmə

mövzu olan şeylə əlaqədar olaraq bir əlaqə meydana gətirərək, bu barədə

baş göstərən zəifliyi xərcmiş, gücsüzlüyü gücləndirmiş olurlar.

İşdə hökm dediyimiz şey budur.

İnsanlar bu yolla qərarlaşdırılmalı/etibarı mövzulara bağlı hökmlərin

mənasını qavramış, sonra bunun, mühakiməsi və qədəri məzmununda Allah-

'a izafə edildiyində gerçək varlıqlara da uyğunlaşdırıla biləcəyini fərq etmişlər.

Buna görə, nüvənin torpaqda inkişaf edib yaşıllaşması, budaq və

yarpaqlara sahib olması, sonra meyvə verməsi, eyni şəkildə embrionun

həyat və duyğu sahibi bir bədənə çevrilməsi, bütün bunlar,

uca Allah tərəfindən verilən hökmlər və qərarlar xüsusiyyətindədir. İşdə

hökmün mənasından anladığımız budur: Bir şeyin başqa bir şey üçün

isbat edilməsi və ya bir şey reallaşınca başqa bir şeyin də

isbat edilməsi.

Quranın təlimlərinə əsas olaraq al/götürdüyü tövhid nəzəriyyəsi, uca Allahın

varlıqlar üzərində tək və ortaqsız bir fəaliyyətə sahib olduğunu ortaya

qoymaqdadır. Hərçənd, bu fəaliyyətin uca Allaha izafə edilməsi hamı/həmişə eyni

tərzdə olmaz və varlıqların fərqlilikləri nisbətində bəzi fərqliliklər

ifadə edər. Məsələn uca Allahın yaratmağı özünə izafə etdiyini gördükdən

sonra, müxtəlif şəkillərdə başqalarına da izafə etdiyini görməmiz

mümkündür. Elm, qüdrət, həyat, diləmə, ruzi və gözəllik kimi faktlar

üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır. Qısacası, təsir uca Allaha aid olduğuna

görə, bir növ təsir demək olan hökm də ONA aiddir.

Bu barədə varoluşsal gerçəklərə bağlı hökm ilə qərarlaşdırılmalı/

etibarı qanuni faktlara bağlı hökm arasında hər hansı bir fərq yoxdur.

Bu mənanın bu ayələrdə vurğulandığını müşahidə etmək mümkündür:

"Hökm vermək tək Allaha aiddir." (Ən'am, 57; Yusuf, 67) "Xəbəriniz

olsun, hökm tək ONundur." (Ən'am, 62) "İlkdə də, sonda da

həmd ONA məxsusdur; hökm də ONundur." (Qəsəs, 70) "Allah hökm

verər, ONun hökmünün ardına düşəcək (onu sorğulayacaq) yoxdur."

(Rə'd, 41) Əgər Allahdan başqasının hökm vermək kimi bir səlahiyyəti ol-

306 ..................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

saydı, Allahın hökmünün ardına düşməsi və iradəsinə qarşı çıxması

kimi bir səlahiyyəti də olardı. Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "O

halda hökm, uca və böyük olan Allaha aiddir." (Mömin, 12) Bunun

kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər. Bu xüsusi ya da ümumi xüsusiyyətli

ayələr, varoluşsal hökmün uca Allaha aid olduğunu ifadə etməkdədirlər.

Qanunuma xüsusiyyətli hökmün də sırf Allaha aid olduğunu bu ayədən anlaya bilərik:

"Hökm, tək Allahındır. O, tək özünə tapınmanızı

buyurmuşdur. İşdə doğru din budur." (Yusuf, 40)

Bu səbəbdən, bu ayələrdən də aydın olduğu qədəriylə, mütləq mənada hökm

vermə səlahiyyəti, yalnız Allaha aiddir və heç kim bu barədə ONA ortaq deyil. Ancaq

bəzi ayələrdə uca Allahın hökmü, xüsusilə qanunuma xüsusiyyətli olanı

özündən başqasına izafə etdiyini də görürük. Buna bu ayələri

nümunə göstərə bilərik: "İçinizdən iki ədalətli adamın hökm edəcəyi..."

(Maidə, 95) Bir başqa ayədə də Hz. Davuda (ə.s) belə xitab edilir:

"Biz səni yer üzündə xəlifə etdik. O halda, insanlar arasında ədalətlə

hökm et." (Sad, 26) Peyğəmbərimizə (s. a. a) xitab olaraq da belə

buyurulur: "Onların arasında Allahın endirdiyiylə hökm et." (Maidə,