Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Göylərin və yerin mələyi idi ifadəsinin nə məna ifadə etdiyinə gəlincə,

melekut; mülk sözü kimi varlıq üzərində qənaət səlahiyyətinə sahib

olma mənasını verən bir məsdərdir. Tağut və ceberut kimi. Ancaq

məna etibarilə mülk sözündən daha vurğuludur. Tağut və ceberutun

məna etibarilə "tüğyan, cebr və ya cubran"dan daha vurğulu olması

kimi.

Quranın bu anlayışa yüklədiyi məna, lüğət mənasının eynisidir.

Uca Allahın kəlamında istifadə edilən digər anlayışlar kimi, lüğət mənasında

hər hansı bir dəyişiklik söz mövzusu deyil. Ancaq anlayışın

Quranda nəzərdə tutulan obyektiv qarşılığı lüğət mənas(n)ı üçün nəzərdə tutulan

obyektiv qarşılığından fərqlidir. Belə ki; bir növ suverenlik və səltənət

mənasını verən mülk və melekut anlayışlarına, bizim tərəfimizdən

nisbi və farazi bir məna yüklənər. İşlərin və fərdlərin ictimai

ədaləti və ictimai təhlükəsizliyini zəmanətə al/götürəcək şəkildə nizama soxulmasını

zəruri edən ictimai ehtiyac belə bir mənas(n)ı fərz etməmizi

zəruri etmişdir. Beləliklə əl dəyişdirməyi, bağışlanmağı,

qəsb edilməyi və çətin istifadələ ələ keçərilməyi qaldıra bilər bir mahiyyətdədir.

Bunun nümunələrini insan birliklərində hər gün müşahidə etməkdəyik.

Bu məna, nisbi və koymaca (vəzi) olmaqla birlikdə bir baxımdan uca

Allah üçün də düşünülə bilər. Bəşər birliklərində haqq hökmün Allaha

aid olması yəni. Necə ki uca Allah bu xüsusa belə işarə etmişdir:

"Hökm vermək, tək Allaha aiddir." (Ən'am, 57) "İlkdə də, sonda

də həmd ONA məxsusdur. Hökm də yalnız ONundur." (Qəsəs, 70)

Ancaq bu nisbi hökmün mənas(n)ı analiz edildiyində, bunun gerçəklər

əsasında yox olmağı və əl dəyişdirməyi qəbul etməyəcək bir qalıcılığa

və həqiqətə sahib olduğu görüləcək. Məsələn hər hansı bir

insan, öz nəfsinin maliki mövqesindədir. Eşitmə, görmə və digər fi-

390 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

el və gücləri üzərində qənaət səlahiyyətinə sahib hökmran xüsusiyyətinə

malikdir. Onun qulağı eşitdiyində və gözü gördüyündə ancaq onun iradəsinə

və hökmünə təbii/tabe olaraq eşidər və görər. Bu barədə bir başqa

insanın iradəsinə və hökmünə təbii/tabe olmaz. Bu isə gerçək bir mənadır,

onun həqiqətində ən kiçik bir şübhə etmərik. Yox olması və ya əl

dəyişdirməsi söz mövzusu deyil. O halda insan, nəfsinin güclərinə və

hərəkətlərinə hakimdir. Bunların hamısı onun varlığına təbii/tabedir, onunla qaimdir,

ondan müstəqil varlığa sahib deyil. Onsuz edə bilməzlər. Məsələn

göz, ancaq onunla görən insanın icazəsiylə görmə hərəkətini reallaşdırar.

Eyni şəkildə qulaq da onun icazəsiylə eşidər. Əgər insan olmasaydı

nə göz olardı, nə görmə, nə qulaq olardı, nə eşitmə.

Eyni şəkildə hər hansı bir fərd də bir barədə qənaətdə ol/tapıldığı

zaman hökmdarın və ya əmr səlahiyyətinə sahib idarəçinin icazəsiylə hərəkət

etməkdədir. Əgər cəmiyyətin düzümünlərini əlində tutan birləşdirici,

idarəçi güc olmasaydı cəmiyyət də olmazdı. Əgər insan fərdi qənaətlərin

birindən məhrum edilsə, artıq qənaətdə ol/tapılması söz mövzusu

olmaz. Bu hərəkət, reallaşma imkanını tapmaz və belə bir hərəkət,

etibarlı da sayılmaz.

Bu mənanın bu şəkliylə uca Allah üçün də etibarlı olduğunda ən kiçik

bir şübhə söz mövzusu deyil. Objelerin mövcudluğu və nizamın təmin edilib

istiqamətləndirilməsi ONun təkəlində olan bir hökmranlıqdır. Uca Allahın

yaratdığı heç bir varlıq, nə öz varlığı, nə də varlığına təbii/tabe olan

gücləri və hərəkətləri etibarilə Allahdan müstağni deyil. Nə fərdi, nə

də kainatın digər parçaları ilə birlikdə -ki universal güclərin bir-birləriylə

əlaqəli olmaları, bir-birləriylə qaynaşmış olmaları müşahidə etdiyimiz bu

universal nizamın meydana gəlməsini təmin etməkdədirlər- Allahdan müstəqil

bir varlıq davam etdirməsi mümkün deyil.

Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurmuşdur: "Də ki: Allahım,

ey səltənətin sahibi." (Al/götürü İmran, 26) "Göylərin və yer üzünün... suverenliyi

yalnız Allaha aiddir." (Maidə, 120) "Səltənət və suverenlik əlində

olan uca Allah müqəddəsdir. ONun hər şeyə gücü yetər... O, ölümü

və həyatı yaratdı... O, yeddi göyü, bir-biri üzərində təbəqə təbəqə yaratdı."

(Mülk, 1-3) Bu ayələrdə, görüldüyü kimi, mülkün yəni hakimiyyətin

səbəbi, yaratma olaraq göstərilməkdədir. Bu deməkdir ki, əşyanın

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................. 391

varlığını ONdan al/götürməsi, varlıqları və praktikada oluşları etibarilə ONA

intisap edişləri, ONun hakimiyyətinin, mülkünün özünü meydana gətirməkdədir.

Bu hakimiyyətində ONA heç kim ortaqlıq etməz. ONdan başqasına

də keçib əl dəyişdirməz, yox olmaz. ONA ehtiyac buraxmayacaq

bir başıboşluq da söz mövzusu deyil, ya da universal nizamın təmin edilməsi

üçün başqasının ONun yerinə keçməsi düşünülə bilməz.

Aşağıdakı ayədə, melekut anlayışının bu şəkildə mənalandırıldığını

görürük: "ONun əmri, bir şeyin olmasını istədimi ona, yalnız 'ol'

deməkdir, dərhal olar. Ucadır O ki, hər şeyin mələyi idi ONun əlindədir."

(Yasin, 82-83) İkinci ayə göstərir ki, hər şeyin mələyi idi,

uca Allahın ona söylədiyi "ol" sözüdür. Allahın sözü, hərəkəti deməkdir;

yəni varlığı meydana gətirməsi.

Bundan da aydın olur ki, melekut; əşyanın Allaha intisapları, O'-

nunla qaim oluşları etibarilə var olmaları deməkdir. Bu isə, ortaqlığı

qəbul etməyən bir xüsusdur. Sırf Allaha xas olan bir səlahiyyətdir. O halda

hakimiyyət, hökmranlıq və idarə etmə mənasını verən rəblik, başqasına

təhvil verməyi qəbul etmədiyi kimi başqasını bu barədə səlahiyyətli

etməyi də qəbul etməz.

Buna görə əşyanın mələyi idi üzərində edilən bir müşahidə, insanı qəti

olaraq tövhidə çatdırar. Necə ki ulu Allah belə buyurmuşdur: "Göylərin,

yerin mələyi idinə və Allahın yaratdığı şeylərə və əcəllərinin yaxınlaşmış

ola biləcəyinə baxıb ibrət götürmədilər mı? Yaxşı buna inanmadıqdan

sonra hansı sözə inanacaqlar?" (Ə'RAF, 185) Bu ayə, görüldüyü kimi,

bir az əvvəl təqdim etdiyimiz Mülk Surəsinin ilk ayələriylə eyni xüsusa

diqqət çəkməkdədir.

Mövzuyla əlaqədar digər ayələr üzərində edilən araşdırmadan sonra bunu

anlayırıq ki, uca Allahın İbrahim Peyğəmbərə göylərin və yerin

mələyi idini göstərməsindən məqsəd, Allahın onu əşyanın varlığı etibarilə

Allahla əlaqəli oluşları gerçəyinə yönəltməsidir. Bu mənsubiyyət

ortaqlığı qəbul etməz. İnsan belə bir müşahidəs(n)i reallaşdırar

reallaşdırmaz, dərhal heç bir şey üzərində Allahdan başqasının

rəbliyinin, idarəçiliyinin, işlərini istiqamətləndirib tənzimləməsinin, faktları

müəyyən bir sistem daxilində idarə etməsinin söz mövzusu ola bilməyəcəyini

anlar. Bütlərə gəlincə; onlar insanların etdikləri və adlarını qoyduq-

392 ............................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ları heykəllərdir. Allah onlara bu məzmunda heç bir səlahiyyət verməmişdir.

Onların tanrılıqlarına bağlı heç bir dəlil göndərməmişdir. Vəziyyəti

bundan ibarət olan, həm də insan tərəfindən edilən bir şey insana

rəblik edə bilməz, ona hökm edə bilməz. Ulduz, ay və günəş kimi göy cisimləri

də tez-tez vəziyyət dəyişikliklərinə uğrayarlar. Bəzən insana görünərkən,

bəzən gözdən itərlər. İrəlidə açıqlayacağımız kimi bu xüsusiyyətdə

olan bir varlıq, varoluşsal mənada hakimiyyətə və rəhbərlik səlahiyyətinə

sahib ola bilməz.

Ki (müşriklərlə mübahisə et/müzakirə edərkən dəlil göstərə bilsin) və qəti inananlardan olsun.

İfadənin orijinalının [li-yekune] başındakı "lam" xəstəlik ədatıdır. Bu cümlə

mahzuf bir başqa cümləyə matuftur. Bu səbəbdən mənas(n)ı bu şəkildə

diqqətə çarpanlaşmaqdadır: "Belə belə olsun və qəti inananlardan olsun

deyə."

İfadənin orijinalındakı "mukınin" sözünün kökü olan "yəqin" sözü,

heç bir şəkildə içində şübhə saxlamayan məlumat deməkdir. Böyük

bir ehtimalla burada onun Allahın ayələri haqqında qəti məlumata

sahib olması nəzərdə tutulmuşdur. Bu ayədə olduğu kimi: "Səbr etdikləri zaman,

onların içindən, əmrimizlə hidayət edən imamlar etdik, onlar

ayələrimizə qəti dəfə inanmışlar idi." (Səcdə, 24) Bundan da uca Allahın

gözəl adlarına və uca sifətlərinə bağlı qəti inanc doğular.

Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəziyyətinə bağlı olaraq enən ayələr də eyni

mənas(n)ı vurğular mahiyyətdədir: "Əskiklikdən uzaqdır O Allah ki, gecə

qulunu Məscidi Haramdan ətrafını bərəkətli etdiyimiz Mes-cidi

Axsaya icra etdi. Ona ayələrimizdən göstərək deyə belə etdik."

(İsra, 1) "Gözü çaşmadı və azmadı. And olsun, Rəbbinin böyük ayələrindən

bəzilərini gördü." (Nəcm, 18) Uca Allahın şəxsi ilə əlaqədar yakını

inanca gəlincə, Quran bu məzmunda onu şübhədən və bilinməkdən

tənzih edər. Onu qəbul edilmiş bir xüsus olaraq təqdim edər.

Uca Allah, qəti məlumatın xüsusiyyətləri arasında istədiyinə konkret aləmin

kənarındakı universal gerçəkləri ortaya çıxarmağı zikr etmişdir. Quranı

dinləyirik: "Xeyr, gerçəyi qəti məlumat ilə bilsəydiniz; mütləq cəhənnəmi

görərdiniz." (Tekasür, 5-6) "Xeyr, yaxşıların yazısı illiyyin (uca

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 393

ler)dedir. İlliyyinin nə olduğunu sən haradan biləcəksən? Yazılmış bir

kitabdır. Allaha yaxınlaşdırılmış olanlar, ona şahid olarlar." (Mutaf-fifin,

18-21)

76) Deyərkən üzərinə gecə çöküncə İbrahim bir ulduz gördü, "Budur

rəbbim!' dedi.

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində deyər ki: "Cenne" sözcüyünün

mənas(n)ı; bir şeyin duyğulardan gizlənməsidir. Ərəblər, "Cenneh'ul-leyl

və ecennehu və cenne əleyhi" deyərlər. "Cennehu" yəni, gecə onu örtdü."

"Ecennehu" yəni ona gizlənəcəyi bir şey təmin etdi. Eynilə "kabartuhu=

onu dəfn etdim" və "akbartuhu=ona məzar hazırladım" və "sakeytuhu=

ona su içirdim" və "askaytuhu=su içməsi üçün ona bir şey təmin etdim"

deməmiz kimi. "Cenne əleyhi həmçinin" yəni, üzərini örtdü. Uca Allah,

"cenne aleyhi'l-leyl" yəni, "Üzərinə gecə çöküncə bir ulduz gördü."

buyurmuşdur. (Ragıpdan alınan götürmə burada sona çatdı.) Bu halda

"cenne'l-leyl" deyimiylə qaranlığın yaxşıca çökməsi nəzərdə tutulmuşdur, sırf

günəşin batmasıyla birlikdə ortalığın qaralması deyil.

"Üzərinə gecə çöküncə" ifadəsi, bütlərin tanrılığını olumsuzlayan ifadənin

bir detalı mövqesindədir və hər iki ifadə, "Beləcə biz İbrahimə

göylərin və yerin mələyi idini göstərirdik." cümləsiylə əlaqəlidir.

Buna görə belə bir məna əldə edirik: Biz ona əşyanın mələyi idini

göstərirdik. Bunun nəticəs(n)i olaraq bütlərin tanrılıqlarını

etibarsız etdi. Bu vəziyyəti davam etdi. Üzərinə gecə çöküncə bir ulduz

gördü, bunun üzərinə belə belə dedi...

"bir ulduz gördü." ifadəsində ulduz naməlum, nekre olaraq keçməkdədir.

Bunda yatan nöqtə, xəbər vermə və bir şeylə əlaqədar danışma mərhələsiylə

əlaqəlidir. Demək istənir ki, ifadənin axışı içində bunun hansı

ulduz olduğunun bilinməsini tələb edəcək bir vəziyyət yoxdur. İstər planet

olsun, istər sabit bir göy cisimi olsun fərq etməz. Çünki İbrahimin

dəlilinin özünü meydana gətirən xüsus, doğan və batan hər planet

və ulduz üçün etibarlıdır. Yoxsa, İbrahim heç bir fərq güdülmədən təsadüfi

bir ulduzu işarə etmiş deyil. Bunun birinci səbəbi; ləfzin belə

bir nəticəs(n)i çıxarmağa əlverişli olmamasıdır. Çünki saysız ulduzlar

arasında birinə işarə edərək, "Budur rəbbim" deyən biriylə əlaqədar olaraq,

"O bir ulduz gördü və 'Budur rəbbim.' dedi." ifadəsi istifadə edilməz.

394 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

İkincisi; ayədən aydın olduğu qədəriylə bu sırada onun işarə etdiyi ulduza

tapınan bir birlik vardı və onların qulluq təqdim etdikləri ulduzu nəzərdə tutaraq

sözlərini söylədi. Ayrıca Sabisilər hər ulduza qulluq təqdim etməzdilər,

onlar yalnız planetləri ululuyorlardı.

Məntiqi baxımdan baxdığımızda, bunun Venera Ulduzu olduğunu anlayırıq.

Çünki Sabisilər yeddi dənə göksel cisimi ululuyor və yerdəki inkişafları

onlara isnad edirdilər, onlara yeddi planetlər deyirdilər.

Bunlar Ay, Utarit, Venera, Günəş, Mars, Müştəri və Saturn idi. Digər ulduzlara

tapınanlarsa Hindlilər idi. Onlar yerdəki hadisələri bu ulduzlara

bağlayırdılar. Bəzi cadugərləri, astrologları və Ərəb bütpərəstlərini də

bu kateqoriyaya ala bilərik.

Elə aydın olur ki, bu ulduz adı çəkilən yeddi göksel cisimdən biriydi.

Günəş və ay ondan sonra zikr edilmişdir. Utarit Ulduzunun orbiti

dar olduğu üçün nadir olaraq görünər. O halda bu ulduz geri qalan Venera,

Mars, Müştəri və Saturn ulduzlarından biri olmaq vəziyyətindədir. Bunlar

arasında Venera Ulduzu orbitinin darlığı üzündən günəşdən yalnız

qırx yeddi dərəcə uzaqlaşa bilməkdədir. Buna görə günəşin bir

peyki görünüşünü verməkdədir. Bəzən günəşin qabağına keçir, ondan

əvvəl doğulur. Bu əsnada xalq ona Səhər Ulduzu adını verər. Sonra

günəşin doğulmasıyla birlikdə batar. Bəzən günəşi geridən izlər, onun

batışından sonra qərb üfüqündə doğular. Sonra gecənin ilk qisimlərində

bir müddət göründükdən sonra gözlərdən itər. Bu hal üzrəykən

on səkkizinci, on doqquzuncu və iyirminci gecəsi kimi qəməri ayların

ikinci yarısında Venera Ulduzunun batmasından dərhal sonra Ay doğular.

Bu günlərdə Günəşin batışından dərhal sonra Venera Ulduzunun qərb

üfüqündə doğulduğu görülər. Günəşin batışından bir və ya iki saat sonra

də batar. Bu sırada və ya qısa bir müddət sonra Ay doğular.

Bu xüsusiyyət, saydığımız ulduzlar içində yalnız Venera Ulduzu üçün etibarlıdır.

Onun orbitinin bir nəticəsidir bu. Ancaq Müştəri, Mars və

Saturn ulduzları üçün belə bir vəziyyətin meydana gəlməsi təsadüfə

bağlıdır. O da nadir olaraq, xüsusi vəziyyətlərdə reallaşa biləcək bir istisnadır.

İlk anda ağla gələ biləcək bir vəziyyət deyil. Buradan da aydın olur

ki, İbrahim Peyğəmbərin işarə etdiyi ulduz, Venera Ulduzu idi.

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 395

Ayrıca Venera Ulduzu ən parlaq, ən gözəl və ən göz oxşayan ulduzdur. Gecə

qaranlığının yaxşıca basmasından sonra göyə baxan/nazir bir insanın gözünü

al/götürər. Üfüqlərin qaralmasından sonra insan ona baxmaqdan özünü

al/götürə bilməz.

Ayənin zehinimizdə canlandırdığı mənzərə ən gözəl şəkildə bu çıxarsama

ilə üst-üstə düşməkdədir. "Üzərinə gecə çöküncə İbrahim bir ulduz

gördü, 'Budur rəbbim!' dedi. Ulduz qərbincə... Ayı doğularkən görüncə..."

Burada, aydın olduğu qədəriylə ulduzun batışı ilə ayın doğuşu bərabər/yoldaş zamanlı

olaraq təqdim edilmişdir.

Ehlibeyt İmamlarından (üzərlərinə salam olsun) köçürülən bəzi rəvayətlərdə,

bunun Venera Ulduzu olduğuna bağlı şərhlər iştirak etməkdədir.

Bu da bizim bu çıxarsamamızı dəstəkləyən bir dəlildir.

Bu vəziyyətdə belə bir mənzərə canlanır gözlərəmiyin qarşısında: İbrahim

Peyğəmbər Venera Ulduzunu və ona tapınan, ona yönələrək namaz

edən, qurbanlar təqdim edən, dua edən birliyi görür. O sırada Venera

Ulduzu günəşin batışından sonra doğulmuşdu. Gecə də qəməri aylardan

birinin son yarısındakı bir gecə idi. Üzərinə gecə basır və o, Venera

Ulduzunu qərb üfüqündə görür. Veneranı batana qədər izlə-yor, onun

batışından sonra Ayın doğulduğunu görür.

"Budur rəbbim!" ifadəsində keçən rəbdən məqsəd; idarə olunan, istiqamətləndirilən

varlıqların maliki, işlərinin təşkil edicisidir; göyləri və yeri yoxdan

var edən və varlıqları yoxdan var edən deyil. Çünki uca Allah maddi

bir varlıq olmadığı kimi heç bir məkan da ONU içinə sığdıra bilməz. Ona

maddi bir varlıq kimi işarə edilə bilməz. İbrahimin, soydaşlarıyla bütlər

haqqında mübahisə et/müzakirə edərkən sərf etdiyi sözlərdən aydın olduğu qədəriylə o, Rəbbi

haqqında qəti bir məlumata söykən/dözürdü, Allahı və ayələri bilirdi. Bu səbəbdən

onun uca Allahın məhdudlaşdırıla bilər bədən və konkretlikdən münəzzəh

olduğunu bilməməsi düşünülə bilməz. Uca Allah, onun atasıyla

mübahisə et/müzakirə edərkən belə dediyini bildirir: "Atacığım, mənə, sənə gəlməyən

bir məlumat gəldi; mənə uyğun gəl, səni düz bir yola çatdırım." (Məryəm, 43)

Qaldı ki, bütpərəstlər və Sabisilər yaratma barəsində Allahın varlığına

bərabər varlığa sahib ortaqlarının olduğuna inanmırdılar. Yalnız

Allah tərəfindən yaradılan, ONun tərəfindən var edilən, heç olmasa

varlıqları etibarilə ONA möhtac olan bəzi ortaqlarının olduğunu

396 .................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

irəli sürürdülər. İddialarına görə, Allah varlıqların yaradılışını nizama

soxduqdan sonra kainatda işlərin nizamını onlara buraxmışdı. Gözəllik

tanrısı, ədalət tanrısı, bərəkət tanrısı kimi. Ya da bəzi yönetsel işləri

kimi ortaqlarına həvalə etmişdi. İnsanların tanrısı, qəbilənin tanrısı ya

də bəzi kralların və qabaqda gələnlərin xüsusi tanrısı kimi. Bu qövmün yaşadığı

bölgədə edilən qazıntılarda buna bağlı tapıntılara rast gəlinmiş, nəql edilən

rəvayətlər də bunu gücləndirici xüsusiyyətdədir. Bu gün yaşayanlar

də eyni inanışı davam etdirməkdədirlər. O halda İbrahim, "Budur rəbbim!"

deyə işarə edərkən yönetsel mənada bir rəbliyi nəzərdə tuturdu, yaradıcı

və yoxdan var edici ilah mənasında deyil.

İbrahimdən danışan ayələrin sonunda iştirak edən bu ifadədən bunu

anlamaq mümkündür: "Dedi ki: Ey qövmüm mən sizin ortaq qaçdıqlarınızdan

uzağım. Mən hanif olaraq üzümü göyləri və yeri yaradana

çevirdim və mən ONA ortaq qaçanlardan deyiləm." Bu ayədən aydın olur

ki, Hz. İbrahim Allahın ortağının olması fərziyyəsindən dönərək

ONun ortağının olmadığını ifadə edir. Yoxsa Allahın varlığını sübut etməsi

kimi bir vəziyyət söz mövzusu deyil.

Ayələrdən anladığımız qədəriylə Hz. İbrahim, bütün varlıqların bir

yoxdan var edicisinin olduğunu qəbul edirdi. O yaradıcı bir idi, yaratma

və var etmədə ortağı yox idi. O, Allah idi. Bunun yanında insanların

də işlərini təşkil edən, istiqamətləndirən, idarə edən bir rəbləri olmalı idi.

İşdə İbrahim idarəçi rəbbi araşdırırdı. O, uca Allah idimi, yaratma

ONA aid olduğu kimi idarə etmə də ONAmı aid idi? Yoxsa yaratdığı varlıqlar

içində bəzilərini özünə ortaqmı əldə etmişdi və rəhbərlikdə bəzi

səlahiyyətləri onlaramı təhvil vermişdi?

O bütün bunları araşdırarkən soydaşlarının qulluq təqdim etdiyi ulduzu, ayı,

sonra günəşi bu məzmunda müşahidə etdi; hər birinin mövqesini araşdırdı,

insanların işlərini tənzimləmələrinin, onları idarə etmələrinin mümkün

olub olmadığını araşdırdı.

Bu fərziyyə və müşahidə, təbiəti gərəyi nəticəyə bağlı qəti məlumatdan əvvəlki

bir vəziyyətdir. Çünki nəticə təbii olaraq nəzəri dəlildən sonra gəlir,

onun detalı mövqesindədir. Ancaq bunun belə olması İbrahim

Peyğəmbərə (ə.s) zərər verməz. Çünki daha əvvəl də vurğuladığımız

kimi, ayələrdə İbrahim Peyğəmbərin vəziyyəti, əyri ilə doğrunu a

Ən'am Surəsi / 74-83 ....................................................................... 397

cır etməyə başlayan, ilahi öhdəçiliyi al/götürməyə əlverişli olmaq üçün

tövhid və təməl məlumatlar məzmununda müşahidə edən bir insan profili çəkməkdədir.

Eynilə boş bir lövhə kimi. Üzərində heç bir şəkil və yazı

ol/tapılmır. Əksinə bir naxış işlənməmiş. Bu şəkildə araşdırmaya

başlayır, bəzi şeyləri olamlarkən, bəzisini olumsuzluyor; məqsədi gerçək

inanca çatmaq, səhih imanı əldə etməkdir. Bu halıyla o artıq haqq yoldadır.

Bu səbəbdən şikayət əskikliyinin səbəb olduğu iç mübahisə/müzakirə ilə əskiksiz

məlumata və tam elmə sarılma arasında bir müddətdən keçməsinin

heç bir qorxusu yoxdur.

İnsanın bu məzmunda bir ilk dövrdən keçməsi insan həyatının zərurətlərindəndir.

Bu dövrdə inancın gərəklərinə istiqamətli məlumatsızlıq

qüsurundan məlumat mərhələsinə keçiş edər. Bunun bir gərəyi olaraq

ağıl onu araşdırmaya və müşahidə etməyə yönəldər. Mərhələli olaraq

əskiklikdən yetkinluğa doğru dırmaşan insan həyatına suveren olan

ümumi bir qanundur bu. Heç bir insan bu qanunun fəaliyyət sahəsinin xaricində

deyil. Əgər Quranda işarə edilən İsa və Yəhya Peyğəmbər nümunələrində

olduğu kimi, bəzi fərdlərdə bu ümumi qanuna zidd olaraq ortalama

şikayət yaşından çox əvvəldən anlama və anlayışa əlamətləri

özünü göstərirsə, bunlar fövqəladə nümunələrdir. Nə hər insan

belədir, nə də hər peyğəmbər üçün belə bir nümunəlik söz mövzusudur.

Qısacası, insan özünə bəşəri ruh üflənər üflənməz, haqq inanca sahib

və saleh əməlləri işləyəcək vəziyyətdə deyil. Tam tərsinə mərhələli

olaraq buna alışdırılar, hazırlanar. Şərtlər tamamlanınca araşdırma və

müşahidə etmə gərəyini duy/eşidər. Bu məzmunda insan həyatı zəruri olaraq

iki dövrə ayrılar: Ayırt etmə və yetkinlik əvvəli dövrlə ayırt etmə

və yetkinlik sonrası dövr...

Ayırt etmə və yetkinlik sonrası dövrdə, insan inanc problemiylə maraqlana bilər.

İnancla əlaqədar problemlər bu dövrdə qarşısına çıxar. İnanc problemləriylə

maraqlanmağa əlverişli zaman ilə əlverişli olmayan zaman arasında

zəruri olaraq bir axtar/ara müddət söz mövzusudur. Burada insan araşdırma və

müşahidə et öhdəçiliklərini təyin etməyə çalışar. İnsan fitrətinin yol göstəriciliyində

inanc baxımından inanılması lazım olan qanunları təyin etməyə çalışar.

Burada əsas al/götürdüyü üsul sübut etmə metodudur. Bu dövrdə

ken idini və ya kainatı bəzən yaradıcısız, bəzən yaradıcıyla birlikdə xülyas(n)ı-

398 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

nür. Bəzən yaradıcını tək başına, bəzən başqa ortaqlarının olması ehtimalıyla

birlikdə zehinində təsəvvür edər. Sonra müşahidə edilən faktlardan

hərəkətlə bu fərziyyələrindən hansının reallıqla üst-üstə düşdüyünü təyin etməyə

işlə/çalışar. Nəticədə fərziyyələrdən birini mənimsəyər, birini də rədd edər.

Bu səbəblə insan bu müddətdə hələ sübut etmə əməliyyatını bir nəticəyə

bağlamamışkən bir şeyi olanca açıqlığıyla ifadə edəcək vəziyyətdə

olmaz. Yalnız fərziyyələr irəli sürməkdə, yalnız ehtimallar üzərində

dayanıb düşünməkdədir.

Bu səbəbdən İbrahim Peyğəmbərin ulduzla əlaqədar sözü, daha sonra Ayla

və Günəşlə əlaqədar olaraq söyləyəcəyi, "Budur rəbbim!" sözü onun baxımından

qəti bir inancı, onların Allahın ortaqları olduğunu qəbul etməsini

əks etdirməz. Bu yalnız bir fərziyyədir, onlar vasitəsilə bir şeyi

sübut etmək, qəti nəticəyə çatdırmaq istəməkdədir. Ayələrdən qəbul etdiyimiz

qədəriylə onun davamlı bir müşahidə və araşdırma içində olması

də bunu sübut edən bir xüsusdur. Bu sözlər, mövzuyla əlaqədar irəli sürülən

cavablardan biridir.

Lakin Məryəm Surəsində, İbrahim Peyğəmbərin (ə.s) atasıyla mübahisə et/müzakirə edərkən

belə dediyi izah edilər: "Atacığım, mənə, sənə gəlməyən bir

məlumat gəldi; mənə uyğun gəl, səni düz bir yola çatdırım. Atacığım şeytana

tapınma; çünki şeytan, Rəhmana üsyan etmişdi. Atacığım, mən sənə

Rəhmandan bir əzabın toxunmasından qorxuram. O zaman sən,

şeytanın dostu olarsan. 'Ey İbrahim, sən mənim tanrılarımdan yüz/üzmü

çevirirsən? Əgər imtina etməzsənsə, and olsun səni daşlarım. Uzun müddət

məndən ayrıl get!' dedi. İbrahim, salam sənə, dedi, sənin üçün Rəbbimdən

bağışlama diləyəcəyəm. Çünki O, mənə çox lütfkar idi." (Məryəm,

43-47) Bu ayələr, Hz. İbrahimin (ə.s) məsələylə əlaqədar olaraq gerçək

məlumata sahib olduğunu, onun işlərini istiqamətləndirənin özünə lütf edənin,

böyük ikramlarda ol/tapılanın, başqası deyil, uca Allah olduğunu

bildiyini göstərir.

Bu səbəbdən, "Budur rəbbim!" sözü, bir an üçün özünü onlar yerinə qoyaraq,

təslim olduqlarına təslim meydana gəlinin ifadəsidir. Buradan hərəkətlə

görüşlərinin səhvini, söylədiklərinin batilliyini ortaya çıxarmağı

məqsəd qoyur. Mübahisə/müzakirədə belə bir üsul, qarşı tərəfin daha

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 399

çox diqqətini çəkər. Ziddləşməyi, inadlaşmağı, fanatizmi önləyər. Qarşı tərəfin

daha sakit/sakin bir zehinlə dəlilə qulaq asmasını təmin edər.