Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

'Rəbbim mənə doğru yolu göstərməsəydi, əlbəttə sapan birlikdən

olardım.' dedi." ifadəsini nəzərdə tuturuq. Çünki bu ifadə, Hz. İbrahimin

(ə.s) günəşin doğulduğunu gördüyündə, ayın batmış olduğunu göstərməkdədir.

Bu isə, içində Keçəldən ölkəsinin də iştirak etdiyi şimal qütbündəki

son bahar və ya qış gecələrində söz mövzusu ola bilər. Bu mövsümlərdə

gecələr uzun olar. Xüsusilə ayın cənub bürclərindən yay və vedrə

bürcündə ol/tapıldığı sırada səmanın mövqes(n)i qəməri ayların son yarısında

ayın günəşin doğuşundan əvvəl batmasına əlverişli olar. Daha

əvvəl, "Deyərkən üzərinə gecə çöküncə, İbrahim bir ulduz göridi, 'Budur

rəbbim!' dedi. Ulduz qərbincə, 'Batanları sevməm.' dedi. Ayı doğularkən

görüncə, 'Budur rəbbim!' dedi." ayəsini araşdırarkən demişdik ki: Ayənin

axışı məntiqi olaraq bunu göstərir: Bu, qəməri aylardan birinin

son yarısı idi. İşarə edilən ulduz da Venera Ulduzu idi. Onu ilk gecə gün

qərbimindən dərhal sonra batmağa üz tutarkən görmüşdü. Sonra

onun batışını və şərq üfüqündən ayın doğuşunu gördü.

Bu ayələrdən çıxan nəticə budur: İbrahim (ə.s) soydaşlarıyla bütlərlə

əlaqədar mübahisə et/müzakirə etdiyi gün, bütün gün onlarla məşğul olar. Deyərkən üzərinə gecə

çökər və Venera Ulduzunu, bu vaxt ona qulluq təqdim edin bir birliyi görər.

Venera Ulduzunun tanrılığı oxunda onlarla mübahisə/müzakirəyə girər. Onun vəziyyətinin

necə nəticələnəcəyini gözləməyə qoyular. Deyərkən bir neçə saat

sonra Venera Ulduzu batar. Bunun üzərinə İbrahim (ə.s) birliklə mübahisə et/müzakirə edər

və Venera Ulduzunun tanrılığı ehtimalından özünü mücərrədlər.

Sonra ayın doğulduğunu və bir birliyin ona qulluq təqdim etdiyini görər.

Onlarla ayın tanrılığı oxunda, "Budur rəbbim!..." deyərək bu ehtimal

üzərində danışar. Bu vaxt onun da aqibətini müşahidə edər. Deyərkən ay da

batar. Gecə, qəməri aylardan birinin ikinci yarısına eyni düşən uzun

gecələrdən biridir. Böyük bir ehtimalla ay, cənub bürclərdən biri olan

qısa bir yay bürcündən keçirdi. Qərbincə, onun da tanrılıq ehtimalından

özünü soyutladı. Rəbbindən özünə doğru yolu göstərməsini,

pozğunluqdan qorumasını istədi.

Deyərkən günəş doğular. Onun daha əvvəl doğulub batan Ulduz və Aydan

daha böyük olduğunu görər. Bu səfər soydaşlarıyla günəşin tanrılığı

oxunda danışmağa başlar. Bu vaxt Ulduzun və Ayın tanrı ola bilməyəcəklərini

anlamışdır. Əslində onlar da Günəş kimi bir parlaq göy

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 409

sel cisimdirlər. Amma Günəşin böyüklüyünü fərziyyənin əsası olaraq

qəbul edir və ya tanrılığını bir ön qəbul olaraq təsəvvür edir və

deyir ki: "Budur rəbbim, bu daha böyükdür!..." Sonra onun da çatacağı

vəziyyəti müşahidə etməyə başlayır. Günəş də qərbincə, onun tanrılığı ehtimalını

bir kənara buraxır və qövmünün şiryindən bəri olduğunu ifadə edərək

deyir ki: "Ey qövmüm, mən sizin Allaha ortaq qaçdığınız şeylərdən

uzağım." Ardından uca Allahın göyləri və yeri var edib yaratma

mənasında üluhiyyətini vurğulamasına əlavə olaraq göylərin və yerin, ikisinin

arasındakı canlı-cansız varlıqların idarəçisi, istiqamətləndiricisi, idarə

edicisi mənasında ağalığını da vurğulayaraq belə deyir: "Mən üzümü

tamamilə... -Burada ağalıq mövqesinə istiqamətli qulluq ifadə

edilir.- -Dümdüz fitrət xəttindən sağa və ya sola sapmadan- hanif

olaraq göyləri və yeri yaradana çevirdim və mən ONA ortaq qaçanlardan

deyiləm. -ONun tərəfindən yaradılan, var edilən hər hansı bir şeyi,

ibadət və təslim meydana gəl məzmununda ONA ortaq qaçmam.-"

Daha əvvəl söylədiyimiz kimi, "Beləcə biz İbrahimə göylərin və yerin

mələyi idini göstərirdik ki... qəti inananlardan olsun." ayəsini, içində

iştirak etdiyi ayələr qrupunun ümumisiylə birlikdə ələ aldığımız zaman,

Hz. İbrahimin (ə.s) atasına və soydaşlarına qarşı, göylərin və

yerin mələyi idindən müşahidə etdiyi fenomenləri dəlil olaraq istifadə etdiyini

ifadə etdiyini görərik. Allah ona, bu müşahidə və baxış vasitəsilə

göstərdiyi mələyi idi göstərməsinin məqsədi olan qəti məlumatı bəxş etmişdi.

Bu, Hz. İbrahimin (ə.s) sözünü etdiyi dəlilin, qəti məlumat qaynağından

bəslənən sənədli bir dəlil olduğunun ən açıq ifadəsidir. "Batanları

sevməm." sözü də bu məzmunda qiymətləndirilməlidir. Daha əvvəl bununla

əlaqədar şərhlərdə ol/tapıldıq.

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən bu xüsuslar aydın olur:

Birincisi: "Batanları sevməm." sözü, qəti məlumata söykən/dözən burhani

bir dəlildir. Bu sözdə, batanların sevilməməsi, bu səbəbdən batanların

tanrı olma ehtimallarının mənfilənməsi əsas alınmışdır. Təfsir alimlərindən

bəzilərinin sözlərindən Hz. İbrahimin bunu burhani olmaqdan

çox avamı bir dəlil kimi təqdim etdiyini anladıqları aydın olmaqdadır.

410 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Adı çəkilən təfsirçi deyir ki: "Doğrusu bu söz, hördük bir tariz mahiyyətindədir;

diqqətə çarpan bir nəzəri burhan deyil. Hz. İbrahim (ə.s) bununla

soydaşlarının ulduzlara tapınarkən, gözlərindən itən, bu səbəbdən

özlərinə ibadət edildiyini anlamayan şeylərə ibadət etdiklərini

bilmədiklərini gözlər önünə sərməyi məqsəd qoyur. Hz. İbrahim (ə.s)

'batışı' tanrılığın mənfiləşməsinin səbəbi kimi görməsi də bu yüzdəndir.

'Doğuşu' və 'ortaya çıxışı' deyil. Sözlərinə bu vəziyyəti dayaq

edir. Çünki rəbliyin bir xüsusiyyəti də açıq olmaqdır. Şübhəsiz tanrının

açıqlığı qulların açıqlığından fərqli olacaq." Bu xüsusa çox diqqət

etməlisən.

Bu şərhi edən təfsirçi sələfliklə bunu görə bilməmişdir: "Beləcə

biz İbrahimə göylərin və yerin mələyi idini göstərirdik ki... qəti

inananlardan olsun." ayəsinin Hz. İbrahimin soydaşlarına qarşı istifadə etdiyi

dəlilləri ehtiva edən ayələrin içinə yerləşdirilməsi, bu ayənin də bir

dəlil ehtiva etdiyinin ən konkret dəlilidir. Bu dəlil onun universal diametrdə

mələyi idi müşahidə etməsindən alınmışdır və Allaha, ayələrinə istiqamətli

qəti inancının özünü meydana gətirməkdədir. Buna baxmayaraq belə bir dəlilin

belgit olmayıb avamı bir dəlil olduğu necə deyilə bilər?

İkinci olaraq da bunu görə bilməmişdir: Ayədəki dəlil, sevginin olub olmamasına

söykənilmişdir; "batış"a deyil. Qaldı ki, dəlil "batış"a söykənilmiş

olsaydı belə, bu onu belgit bir dəlil olmaqdan çıxar-mazdı.

Hz. İbrahim gördüyü cisimin tanrılığı ehtimalını bir kənara buraxmasının

səbəbindən danışarkən onun batışını və gözlərdən kayboluşunu

gördüyünü, özününsə batanları sevmədiyini, bu səbəbdən ona ibadət

etməyəcəyini ifadə edir. Bilindiyi kimi, bir insan tanrısına rəb olduğu

üçün ibadət edər. Yəni insanın işlərini təşkil edib idarə edən... Bu rəb,

ona həyat, ruzi, sağlamlıq, bərəkət, təhlükəsizlik, qüdrət və məlumat verəndir. İnsan,

varlığını davam etdirmək üçün bütün bunlara möhtacdır. Bu səbəbdən varlığının

hər istiqaməti etibarilə rəbbiylə elin idilidir. Möhtac olduğu bir barədə

ehtiyacını aradan qaldıran şeyi və özünə kömək edəni sevmək də insan

fitrətinin, öz təbiətinin bir gərəyidir. Bundan heç kim şübhə

duy/eşitməz. Çünki bir rəbbə ancaq bir mənfəətin celbi və ya bir zərərin

aradan qaldırılması ya da hər iki məqsəd üçün birdən qulluq edilər.

Qalıcı olmayan şeylərə maraq duymamaq da insan fitrətinin karakteris

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................ 411

tik bir xüsusiyyətidir. Ancaq ehtiras və azğınlıq kimi duyğuların insana

basqın çıxıb maraq/əlaqəsini ləzzət tərəfinə çəkərək dərin düşüncədən saxlaması

başqa. Belə vəziyyətlərdə insan maraq duyduğu şeyin keçici,

yox olucu xüsusiyyətini görə bilməz. Qurani Kərim dünyanı tənqid etmə nöqtəsində

bu üsula tez-tez müraciət etmişdir. İnsanları dünya həyatının

göz oxşayan bəzəklərinə qapılmaqdan, dünya şəhvətinə məhbus olmaqdan

alı tündçü xəbərdarlıqlarda ol/tapılar. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Bu dünya

həyatı, eynilə göydən endirdiyimiz bir suya bənzər: İnsanların və heyvanların

yediyi ərz bitkisi o su ilə qarış idi. Nəhayət yer/yeyər zinətini geyinib

bəzəndiyi və xalqı da ona qədr olduqlarını zənn etdikləri sırada birdən

buyruğumuz ona gecə və ya gündüz gəldi; sanki dünən o heç şənlənməmiş

kimi, onu biçilmiş etdik." (Yunus, 24) "Sizin yanınızda olan

tükənər. Allahın yanında olan isə qalıcıdır." (Nəhl, 96) "Allah-

'ın yanında olan mükafat isə, daha xeyirli və daha qalıcıdır." (Şura, 36)

Bu səbəbdən Hz. İbrahim, "Batanları sevməm." sözüylə demək his idi-yor

ki; insanın itirə bildiyi, gözdən itirdiyi, qalıcı olmayan, dəyişməyə

uğrayan bir şeyi insanın sevməsi, ona bağlanıb maraq duyması doğru

deyil. İnsanın ibadət etdiyi rəbbin insan tərəfindən sevilməsi lazımdır.

Buna görə insanın gözündən itib batması onun tanrılıq xüsusiyyətini

ortadan qaldırar. Bu qulluq təqdim edilən göy cisimləri də batdıqları üçün

rəblik adını layiq olmazlar. Görüldüyü kimi bu sözlər ümumi və xüsusi

baxımdan (həm avam, həm havas baxımından) kanıtsallık ifadə etməkdədir.

Adı çəkilən təfsirçinin bir üçüncü səhvi də budur: Doğulmaq ilə zahir

olmağı bir-birinə qarışdırmışdır. Buna görə, bunun rəblik xüsusiyyətini olumsuzlayan

bir ünsür olmadığına hökm etmişdir. Ayrıca ayədəki ifadənin

buna söykən/dözdüyünü, çünki rəbliyin bir xüsusiyyətinin zahir olmaq olduğunu

söyləmişdir. Halbuki ayədə izah edilən -üzərinə dəlil bina edilməyən-

xüsus doğuşdur, gizləndikdən sonra ortaya çıxışdır. Bu da rəblik

xüsusiyyətini olumsuzlayan bir xüsusdur. Bu vəziyyətdə bu sual gündəmdəki

yerini qorumuş olar: Nə üçün sözlərinə cisimin batışını əsas al/götürdü də

doğuşunu əsas al/götürmədi?

İkincisi: Cisimin doğuşu yerinə batışının dəlil olaraq əsas alınmasının

səbəbi, doğuşun İbrahim Peyğəmbərin dəlilini söykədiyi sevginin

412 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

olmayışı vəziyyətini tələb etməməsidir. Amma batış üçün bunun əksinə

söz mövzusudur, yəni bir cisim batsa, bu vəziyyət onu sevməməyi tələb edir.

Burada əl-Keşşaf təfsirinin yazarının etdiyi şərhdəki əsassızlıq

də daha dəqiq aydın olur. Deyir ki: "Əgər naxış/desən: Hər ikisi də bir

vəziyyətdən başqa bir vəziyyətə keçişi ifadə edirkən, niyə/səbəb dəlil doğuş

yerinə batış hərəkətinə söykənilmişdir? Buna cavab olaraq deyərəm

ki: Bu məzmunda batışı dəlilin əsası olaraq al/götürmək daha diqqətə çarpandır.

Çünki batış, gizlənmə və örtünməklə birlikdə bir çevrilməs(n)i ifadə

edər." Bilindiyi kimi dəlil, sevginin söz mövzusu olmamasına söykən/dözməkdədir,

batışa deyil. Bu səbəbdən doğuşdan batışa yönəlmək üçün niyə/səbəb

axtarmaq yersiz bir səydir.

Üçüncüsü: Ayələrin ehtiva etdiyi dəlil, söz mövzusu üç göy cisiminin yer üzünün

və ya insanlar dünyasının işlərini idarə edib təşkil etmək mənasında

rəblik xüsusiyyətinə sahib olmadıqlarını vurğulama məqsədinə istiqamətlidir.

Yəni ümumi mənada var etmə və idarə etmə məzmununda bir rəbliyin

mənfilənməsi məqsədi güdülmür. Çünki gərək bütpərəstlər və

gərəksə ulduza tapınanlar qulluq təqdim etdikləri tanrılarının ümumi mənada

rəb olmadıqlarını inkar etməzdilər. Onlar var etmə və idarə edib idarə

et/ətimə mənasını verən ümumi mənada rəbliyin sırf Allaha aid olduğunu

və bu barədə ONun bərabər/yoldaşının olmadığını qəbul edirdilər.

Buradan hərəkətlə bəzi təfsir alimlərinin mövzuya bağlı qiymətləndirmələrinin

səhv olduğunu anlayırıq. Bunlardan biri deyir ki: "Batışın

dəlilin əsası olaraq qəbul edilməsi, onun mümkünlük xüsusiyyətini

tələb etməsidir. Hər mümkün xüsusiyyətinə sahib olan varlıq da ehtiyac

sahibidir. Bu səbəbdən onun ehtiyaclar zəncirinin, varlığı zəruri birinin

yanında sona çatması lazımdır." Bir başqas(n)ı da bunları söyləməkdədir:

"Batış, onunla xarakterizə edilən varlıqdan rəbliyi mənfilər; çünki batış

bir hərəkətdir. Hər hərəkətin də bir hərəkət etdiricisinin ol/tapılması

qaçınılmazdır. Və iş sonunda zəruri olaraq gəlib hərəkət etdiricisi

ol/tapılmayan bir muharrike söykən/dözür. Bu muharrik dəyişməzdir, özü

etibarilə çevrilməzdir. Yəni ulu Allahdır."

Bu ikisi, burhani dəlil olmaqla birlikdə, mümkün xüsusiyyətli varlıqlardan

və hərəkət edən varlıqlardan bütün xəstəliklərin gəlib söykən/dözdükləri

ilk xəstəlik olma və bütün səbəblərin bitmə nöqtəsini ifadə edən ilk var e

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................ 413

dici və idarəçi mənasında rəblik xüsusiyyətini olumsuzlamaktadırlar. Nə

var ki, Sabisilərdən və digər cəmiyyətlərdən ulduzlara tapınanlar hər səmavi

cisimin əvvəlsiz olduğunu, kainat və fəsadın yəni yaradılmalarının

və pozulmalarının söz mövzusu olmadığını, daimi bir hərəkətlə hərəkət

etdiklərini qəbul etməklə birlikdə bütününün malul olduqlarını da inkar

et/ət-mezlerdi. Çünki bunların nə varlıqları və nə də varlıqlarının təsirləri

etibarilə varlığı zəruri bir yaradıcıya ehtiyac duy/eşitməkdən müstağni

olmadıqlarını bilirdilər.

Bu səbəbdən bu iki dəlil, Sabisilərdən, canlı növlərindən hər birinin ayrı

bir tanrısının olduğuna inananlardan və digər bütpərəst birliklərdən

çox, yaradıcının varlığını təməldən inkar edən natüralistler üçün

etibarlı ola bilər. Hz. İbrahim isə natüralistlerle deyil, digər çoktanrıcı

birliklərlə mübahisə et/müzakirə edirdi.

Qaldı ki, daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, dəlil cisimin batışından çox,

batma və gözdən itmə xüsusiyyətinə sahib bir varlığa sevgiylə

yönelinemeyeceği əsasına söykən/dözməkdədir.

Dəlilin mümkünlük və hərəkətlilik əsasına söykən/dözdüyünə bağlı olaraq

söylədiklərinin səhvini ortaya qoyum deyərkən, bir başqa təfsirçi

də bu səhvə düşmüşdür: "Batış faktını bu şəkildə təfsir etmək, bir

şeyi özündən tamamilə fərqli olan bir şeylə açıqlamaq də-mektir.

Çünki Ərəblər batmağı mümkünlük və hüdus (sonradan olma) mənasında

qəbul etməzlər. Eyni şəkildə batmağı hərəkət olaraq şərh etmək

də əvvəlki kimi səhv bir qiymətləndirmədiyər."

Bu qiymətləndirməyi edən təfsirçi, yuxarıdakı şərhi edənlərin,

ayədə keçən batış anlayışının mümkünlük və ya hərəkət mənasını ifadə

etdiyini söyləmədiklərinin fərqində deyil. Onların dedikləri budur:

"Batmanın dəlil olaraq alınması, mümkünlük xüsusiyyətini və ya hərəkət

və dəyişməs(n)i tələb etməsindən irəli gəlməkdədir." Bunun yanında

batmanın uca Allaha yaraşmayan mümkünlük xüsusiyyəti və ya dəyişməs(n)i

tələb etməsini bir an üçün göz ardı etsək belə, haqqında danışılan təfsirçinin

də qəbul etdiyi kimi hazır olmaqdan sonra itmə və açıqlıqdan

sonra gizlənmə mənasında batma tanrılıq xüsusiyyətini olumsuzlayan

bir xüsus deyil.

Çünki varlığı zəruri olan uca Allah da duyul/eşidilərəmiyin qəbul etmə al/götürə-

414 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

nının xaricindədir, gaiptir. Amma vəziyyət dəyişikliyinə və ya hazır olduqdan

sonra itmək və açıq olduqdan sonra gizlənmək kimi bir dəyişməyə

uğramaz. "Uca Allah üçün gizlilik ONun tərəfindən qaynaqlanan bir

vəziyyət deyil; bizdən qaynaqlanan bir vəziyyətdir. Biz saxlayıcı bir

sürü maneədən ötəri ONU qəbul edə bilmirik, yoxsa ONun varlığı üçün

bir məhdudluq və ümumi əhatə ediciliyi üçün bir əskiklik söz mövzusu deyil."

şəklində bir şərh gətirmənin də bir mənas(n)ı yoxdur. Çünki göksel

cisimlər, xüsusilə günəş gündəlik hərəkətlərini reallaşdırarkən bizim

bucağımızdan bir kayboluşa uğramaqdadır. Çünki biz yer üzünün bir

parçası sayılarıq. Dünyamız günəşin hərəkətləri nəticəs(n)i hərəkət etməkdə,

bəzən bir tərəfini, bəzən də o biri tərəfini bu cisimlərə yönəldərək

bizim vəziyyətimizdə dəyişikliklər meydana gəlməsinə niyə/səbəb

olmaqdadır. Bu səbəbdən gerçəkdə günəşin üzərinə doğulduqdan sonra

onun üzərinə batanlar bizlərik. Lakin duyğu yanılması bizə bunun tərsini

göstərməkdədir.

Razi bu şərhlərin bütününü birləşdirici bir şərh etmək istəmiş və

məşhur [əl-Kəbir] təfsirində bunları söyləmişdir:

"Batış, bir şeyin ortaya çıxdıqdan sonra gözlərdən itməsi deməkdir.

Bunu bildiyimizə görə, biri belə bir sual yönəldə bilər: Batış, bir hərəkət

olması etibarilə sonradan olmağa, hüdusa dəlalət edər. Bu vəziyyətdə

doğuşun da sonradan olma xüsusiyyətinə dəlalət etməsi lazımdır.

Bu halda İbrahim, niyə/səbəb gördüyü cisimin sonradan olma bir varlıq olduğunun

dəlili olaraq doğulmasını göstərməmiş, bunun yerinə bu məqsədə

istiqamətli olaraq batışını dəlil olaraq göstərmişdir?"

"Buna belə cavab verilər: Heç şübhəsiz, sonradan olmalığa dəlalət

etmə məzmununda doğuşla batış ortaq xüsusiyyətlərə sahibdirlər. Ancaq

peyğəmbərlərin bütün insanları Allaha qulluq təqdim etməyə dəvət edərkən

ortaya qoyduqları dəlilin açıq və diqqətə çarpan olması lazımdır. Ki üstün

zəkalı insanlarla birlikdə axmaq insanların və normal ağla sahib olanların

birlikdə qavramalarına imkan olsun. Hərəkət faktının sonradan

olmalığa istiqamətli kanıtsallığı qətilik bildirən və dəqiq bir kanıtsallık

olmaqla birlikdə, ancaq üstün zəkalıların qavraya biləcəyi bir xüsusdur.

Bu məzmunda batma faktının kanıtsallığı daha diqqətə çarpandır. Hər kəs

onun bu anlama istiqamətli işarəsini qavraya bilər. Çünki ulduz ba

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................ 415

tarken suverenliyi də sona çatar. O halda batma faktı bu məqsədə

vurğu etmək baxımından əskiksiz bir dəlil mahiyyətindədir."

"Bəzi muhakkikler demişlər ki: Mümkünlük dərəcəsinə eniş də batış

deməkdir. Sözlərin ən gözəli, üstün zəkalıların da, orta zəkalıların

də, avamın da özünə görə bir pay ala bildiyidir, bir hissə qapdığıdır.

Üstün zəkalı seçmələr batma faktından mümkünlük xüsusiyyətini hisslərlər.

Hər mümkün də möhtacdır və ehtiyaclarının sonu gəlməz. Bu

yüzdən mümkünlük xüsusiyyətindən münəzzəh olan birinə gəlib söykən/dözməsi

qaçınılmazdır. Ki onun varlığı səbəbiylə ehtiyacları sona çatsın.

Necə ki uca Allah, 'Və sonunda sənin Rəbbinə çatılacaq.' (Nəcm,

42) buyurmuşdur."

"Orta zəkaya sahib insanlar, batma faktından mütləq olaraq hərəkəti

hisslərlər. Hər hərəkət edən sonradan olmadıyar. Hər sonradan olma

əvvəlsiz və qədr birinə möhtacdır. Bu səbəbdən bu batan varlıq ilah

ola bilməz; əksinə ilah, bu batanın da ehtiyac duyduğu şəxsdir."

"Avam isə, batma faktından qrup hərəkətini hisslərlər. Onlar hər

ulduzun batmağa üz tutmasından etibarən işığının yox olmağa başladığını,

işıqlığının yavaş yavaş söndüyünü görərlər. Bu şəkildə fəaliyyəti

də ortadan qalxar. Təkliyə itələnilmiş kimi olarlar. Vəziyyəti bundan

ibarət olan bir varlığın ilah olması mümkün deyil. Bu səbəbdən bu bir

tək cümlə, yəni Hz. İbrahimin söylədiyi, 'Batanları sevməm.' sözü,

həm yaxınlaşdırılmışların, həm sağ əhlinin, həm də sol əhlinin payını içində

saxlayacaq əhatə ediciliyə malikdir. Buna görə dəlillərin ən mükəmməli

və burhanların ən üstünü sayılmaqdadır."

"Hz. İbrahimin söylədiyi bu sözdə iştirak edən bir başqa incəlik də budur:

Hz. İbrahim, onlarla münəccim, ulduzların hərəkətlərini araşdıraraq

onlara müxtəlif mənalar yükləyən kəslər olduqları halda mübahisə et/müzakirə edirdi.

Münəccimlərin inanışlarına görə, ulduz göyün şərqinə düşən dörddəbirində

ol/tapılırkən göyün ortasına doğru bir yüksəliş içində olunca,

böyük bir fəaliyyətə sahib olar. Lakin qərb dörddəbirində və qrupa yaxınkən

təsiri olduqca zəif olar və gücü də son dərəcə az olar. Bu səbəbdən

Hz. İbrahim bu incəliklə, ilahın gücünün zəifliyə və mükəmməlliyinin

də əskikliyə çevrilə bilməyəcəyini izah etmək istəmişdir. Demək istəmişdir

ki; sizin inanclarınıza görə, ulduz göyün qərb dörddəbirindəykən

416 .................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

gücü zəif, təsiri qeyri-kafi və rəhbərliyi aciz olar. Bu isə, onun tanrılığı

üçün bir qüsurdur. Bu halda münəccimlərin fikirinə görə də batma

faktının ilahlıq xüsusiyyətini mənfiləmə baxımından daha təyin edici

olduğu işıqlanmış oldu." (Fahrettin Razinin şərhlərindən etdiyimiz

götürmə burada sona çatdı.)

Uzun şərhlərdə ol/tapılmasına qarşı biz, ehtiyac duyduğumuz qədərini

götürmələydik.

Bura qədər etdiyimiz şərhlər üzərində düşünəcək olsan,

adı çəkilən müəllifin ayənin ehtiva etdiyi dəlili kəslərin tutumlarına görə

hissələr ehtiva edəcək şəkildə bölünmə etməsinə və bunu müxtəlif bucaqlardan

sübut etməyə işinə təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə hər hansı bir

ləfzi işarənin olmadığını görəcəyin kimi, Sabisilərin və ulduzlarla məşğul olanların

şübhələri də belə bir sübut et çürüdülə bilməz, giderilemez.

Çünki bu saydığımız qruplar göksel cisimləri varlığı zəruri, gücü sərhədsiz

və mütləq qüvvət sahibi bir ilah olaraq görmürdülər. Əksinə

bunları mümkün xüsusiyyətli, malul və daimi bir hərəkət içində görürdülər.

İddialarına görə, bunlar, kəsilməz hərəkətləriylə aşağıdakı aləmi

idarə edirlərmiş. Bu səbəbdən adı çəkilən təfsirçinin izah etdiyi

xüsuslarda bu gerçəyi etibarsız edəcək bir ünsür yoxdur. Bizə elə gəlir

ki, təfsirçi bir az əvvəl köçürdüyümüz şərhindən sonra bu

problemi fərq etmiş, beləcə sözü gərəyindən çox uzatmış və məsələnin

özündən uzaqlaşmış, üstəlik müsbət bir nəticə də əldə edə bilməmişdir.

Qaldı ki, işarə etdiyi ikinci dəlil də əskiksiz bir dəlil deyil. Çünki

hərəkət xüsusiyyəti, hərəkət edən varlığın bu xüsusiyyəti etibarilə sonradan

olmalığına dəlalət edər, özü baxımından deyil. Bu xüsusla əlaqədar geniş

şərhləri yeri gəlincə edəcəyik. Bu qədərini söyləyək ki, dəlilin

hərəkət baxımından şərhi, bizim açıqladığımız şəkildədir.