Aynurə paşayeva
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
AYNURƏ PAŞAYEVA MƏNİ NƏ VƏDƏ ŞUŞAYA YETİRƏRSƏN? (Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povesti haqqında) BAKI – 2012 Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 3 Elmi redaktoru: Təhsin Mütəllimov filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Rəyçi: Mətanət Həsənova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aynurə Paşayeva. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? (Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povesti haqqında). Bakı, Elm və təhsil, 2012, 146 s. İSBN – 978-9952-8176-1-4 Elmi ictimaiyyətin diqqətinə təqdim edilən bu monoqrafi- ya müəllifin magistr dissertasiyasının əsasında yazılmışdır. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Mirzə Fətəli Axundov ədə- bi məktəbini davam və inkişaf etdirən, yeni realist Azər- baycan ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biridir. Ya- zıçı «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestində həyatda görüb müşahidə etdiyi mənfi tipləri «cəhənnəm» adlanan məkanda cəmləşdirərək ideya və mövzu baxımından zəngin bir əsər yaratmışdır. Kitabın adı - «Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən?» povestin içərisindən seçilmiş sitatdır. P 2012 098 4603000000 N qrifli nəşr © «Elm və təhsil» nəşriyyatı, 2012 Aynurə Paşayeva 4 M Ü N D Ə R İ C A T ÖN SÖZ GİRİŞ I FƏSİL «XORTDANIN CƏHƏNNƏM MƏKTUBLARI» POVESTİNDƏ İDEYA, MÖVZU, KOMPOZİSİYA II FƏSİL ƏSAS SURƏTLƏRİN SƏCİYYƏSİ ΙΙΙ FƏSİL DİL VƏ ÜSLUB XÜSUSİYYƏTLƏRİ NƏTİCƏ İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 5 ÖN SÖZ Artıq bu il Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzlərin- dən biri olan Şuşa şəhərinin işğalının iyirmi ili tamam olur. İyirmi ildir ki, zəngin tarixi abidələri ilə məşhur olan, dünya mədəniyyətinə böyük simalar bəxş edən Şuşa hələ də erməni işğalçılarının tapdağı altındadır və hələ də Şuşanı sevənlərin, Şuşadan nigaran qalan- ların yolunu gözləyir. Əsrarəngiz təbiəti ilə ürəklərə məlhəm olan Şuşa bir çox Azərbaycan ədiblərinin dünyaya göz açdığı məkanı olub. Həmin ədiblərdən biri də Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevdir (1870-1933). Bu böyük diapozonlu sənətkarın qırx illik yara- dıcılığı olduqca mürəkkəb və zəngindir. Onun sayə- sində Azərbaycan hekayəsi heyrət ediləsi az bir müd- dətdə dünya standartları səviyyəsinə çatdı və bəşər mədəniyyətini layiqli sənət inciləri ilə zənginləşdirdi. Ə. Haqverdiyev öz əsərlərində layla nəfəsli folkloru- muzun zəngin təcrübəsi ilə yanaşı, Bakkaçio, Flober, Mopasan, Qoqol və Çexov ənənələrini də yaşatmaqda idi. Onun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixin- də həm ideya cəhətdən, həm də sənətkarlıq baxımın- dan silinməz izlər buraxmışdır. Müəllifdən Aynurə Paşayeva 6 GİRİŞ Mövzunun aktuallığı: XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda ictimai vəziyyət o dərəcədə idi ki, xalqın maariflənməsinə daha böyük ehtiyac var idi. Çünki həmin dövrdə Qərbdə feodal-patriarxal mü- nasibətlər süqut etdiyi halda, Azərbaycanda bu cür münasibətlər hələ də qalmaqda idi. Oxuyub-yazmağı bacarmayan avam insanlar içərisindən çıxan bəzi də- ləduz, ayıq şəxslər həmin insanların bu vəziyyətindən istifadə edib, min bir fırıldaqla varlanmaq ehtirasına tutulurdular. Ə. Haqverdiyev dövrün bir ziyalı yazı- çısı kimi həmin fırıldaqçıları, dələduzları uyğun bir məkana – cəhənnəmə toplayaraq «mənfi tiplər cəmiy- yəti»ni yaratdı və açıq-aşkarcasına onları ifşa etməyə başladı. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» həmin dövrün mənfi tiplərini yaxından görüb tanımaq üçün çox böyük əhəmiyyətə malik bir povestdir. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povesti ayrıca tədqiqata cəlb olunmasa da, aparılmış tədqiqatlarda yazıçının nəsr yaradıcılığının daxilində əsərə fikir və münasibətlər bildirilmişdir. Prof. Əziz Şərif ilk dəfə Haqverdiyev yaradıcılığı haqqında elmi-tənqidi məqa- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 7 lələrlə çıxış etmiş, 1940-cı ildə «Ə. Haqverdiyevin dramaturgiyası» adlı tədqiqatını yazmışdır. Lakin Əziz Şərifin tədqiqatlarında dövrün ideoloji təsiri də açıqca duyulmaqdadır. 40-cı illərdən sonra Mikayıl Rəfili, Mir Cəlal, Cəfər Xəndan, Məmməd Cəfər Cə- fərov, Əziz Mirəhmədov müxtəlif qəzet və jurnallarda Haqverdiyev yaradıcılığı ilə bağlı məqalələr nəşr et- dirmişdilər. Ə. Haqverdiyev yaradıcılığı haqqında ilk dəfə monoqrafiya çap etdirən K. Məmmədov «Xort- danın cəhənnəm məktubları» povesti barədə də bəhs etmişdi. X. Ağalarova «A.N. Çexov və Ə. Haqverdi- yevin nəsri» mövzusunda yazdığı namizədlik disserta- siyası Çexovun, Haqverdiyevin yaradıcılığını qarşılıq- lı və müqayisəli şəkildə araşdırmışdır. Prof. Təhsin Mütəllimov 1975-ci ildə «Ə. Haqverdiyevin sənətkar- lığı» mövzusunda elmlər doktorluğu dissertasiyası yazmış və ilk dəfə olaraq bu tədqiqat əsərində Haq- verdiyev irsinin ideoloji cəhətlərindən daha çox onun forma və məzmun xüsusiyyətləri bütövlükdə, sənət- karlıq məsələləri sistemli şəkildə tədqiqata cəlb olun- muşdur. 1988-ci ildə çap olunmuş «Ə. Haqverdiyevin poetikası» adlı monoqrafiyası isə üzərindən neçə illər keçsə də, Haqverdiyevin yaradıcılığının, «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestinin nəzəri-poetik prob- Aynurə Paşayeva 8 lemlərini öyrənmək baxımından dəyərli bir tədqiqat əsəridir. 70-ci illərdən bəri A. Məmmədov, N. Xəli- lov, L. Rəşidzadə Haqverdiyevin yaradıcılığı ilə ya- xından maraqlanmış, bu mövzunu tədqiqata cəlb et- mişlər. 90-cı illərdə fil.f.d. Güldəniz Qocayevanın «Ə. Haqverdiyevin bədii nəsri» mövzusunda yazdığı namizədlik dissertasiyası, 2002-ci ildə çap etdirdiyi «Nagah xəyalıma cəhənnəm düşdü» monoqrafiyasın- da Haqverdiyevin bədii irsi, eləcə də «Xortdanın cə- hənnəm məktubları» povestinin ideya-bədii qaynaqla- rı, nəsrinin təkamül yolları, bədii detaldan istifadə üsulları, təsnifatı məsələləri əsasında tədqiqata cəlb olunur, xarici ölkə xalqları mifologiyası ilə müqayi- sələr aparılmışdır. M. Məmmədovun «Ə. Haqverdiye- vin həyat və yaradıcılığı» kitabında (2008), dos. P. İsayevanın «AMEA-nın məruzələri»ndə çap olunan ««Xortdanın cəhənnəm məktubları» əsərinin mifopoetik strukturundan o biri dünyaya səyahət mo- tivi» məqaləsində (2009) Ə. Haqverdiyevin «Xortda- nın cəhənnəm məktubları» povestindən bəhs olun- muşdur. Göründüyü kimi, bütün dövrlərdə Ə. Haqverdiyev yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparılsa da, «Xortda- nın cəhənnəm məktubları» povesti ayrıca tədqiqata Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 9 cəlb olunmamışdı. Bu da mövzunun bu gün aktual ol- duğunu göstərir. Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri: «Xortdanın cə- hənnəm məktubları»nı tədqiqata cəlb edilən zaman bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirilmişdir. Tədqiqatda aşa- ğıdakı vəzifələr yerinə yetirilmişdir: 1. Əsərin mövzu, süjet və kompozisiyasının özəl- liklərini əks etdirmək. 2. Əsərin mövzusunun ictimai-siyasi dövrlə əla- qəsini aydınlaşdırmaq. 3. Cəhənnəm mövzusunun qaynaqları haqqında məlumat vermək. İslami dəyərlərdən gələn cəhənnəm mövzusu ilə «mənfi tiplər» cəmiyyəti olan cəhənnəm arasındakı oxşar və fərqli xüsusiyyətləri sübuta yetir- mək. 4. Mənfi tiplər cəmiyyətinin surətlərinin ayrı-ayrı səciyyəvi xüsusiyyətlərini verərək tam dolğunluğu ilə əhatəli planda aydınlaşdırmaq. 5. Əsərin tənqidi pafosunu, estetik dəyərini və sə- ciyyəsini müəyyənləşdirmək. 6. Sənətkarlıq, dil və üslub xüsusiyyətlərini araş- dırmaq. 7. Müəllifin bəhrələndiyi folklor nümunələrini üzə çıxarmaq. Aynurə Paşayeva 10 Tədqiqatın predmeti və obyekti: Tədqiqata bir sıra mənbələr cəlb olunmuşdur. Ədibin şəxsi arxivin- dən tapılmış materiallar, onun barəsində yazılan mo- noqrafiyalar, müxtəlif jurnallarda və qəzetlərdə çap olunan məqalələr, yazıçının şəxsi məqalələri, müxtəlif illərdə çap olunmuş və hər nəşrində də üzərində mü- əyyən düzəlişlər edilmiş «Xortdanın cəhənnəm mək- tubları» əsəri, müxtəlif ensiklopediyalardan, nəzəri ki- tablardan istifadə olunmuşdur. Tədqiqatın elmi yeniliyi: «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povesti Haqverdiyevin nəsr yaradıcılı- ğının içərisində tədqiq olunsa da, ayrıca tədqiqata cəlb olunmamışdır. Əsər məna baxımından o qədər dərin və çoxşaxəlidir ki, zənnimizcə, deyilməmiş fikirlər hələ də, qalmaqdadır. Ə. Haqverdiyevin «Xortdanın cəhənnəm məktubları» adlı tədqiqatda daha yeni ak- tual problemlərdən bəhs olunmuşdur. Müəllif tarixin müəyyən dövründə zamanın ideologiyasının təsiri ilə təhrif olunan bəzi məqamları aydınlatmağa çalışmış- dır. Belə ki, yazıçının şəxsi arxivindən tapılan mate- riallara istinad edərək islami dəyərləri qoruyub saxla- yan bəzi motivlər ilk dəfə olaraq burada tədqiq olun- muşdur. Surətləri, xarakterləri səciyyələndirərkən əv- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 11 vəlki mənbələri sistemləşdirib, yeni fikirləri də içəri- sində bildirilmişdir. Tədqiqatın təcrübi əhəmiyyəti: Tədqiqatın ma- teriallarından tədris müəssisələri, tədqiqatçılar bəhrə- lənə bilərlər. İşin aprobasiyası: Ə. Haqverdiyevin «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestinə həsr olunmuş tədqi- qat işi BDU-nun Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı ka- fedrasında yerinə yetirilmişdir. Dissertasiyanın əsas müddəaları Cəfər Xəndan Hacıyevin anadan olması- nın 100 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi-nəzəri konfransında «Ə. Haqverdiyevin «Xortdanın cəhən- nəm məktubları» povestində ideya, mövzu, kompozi- siya» (20-21 may, 2010-cu il), AMEA Nizami Gən- cəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyat Muzeyinin 70 illiyinə həsr edilən «Azərbaycan xalqının milli özünü- təsdiqində ədəbiyyat və mədəniyyətin yeri» mövzu- sunda beynəlxalq konfransında «Ə. Haqverdiyevin «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestindəki bəzi surətlərin səciyyəsi» (29-30 noyabr, 2010-cu il), Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpasının 20-ci ildönümünə həsr olunmuş «Azər- baycan filologiyasının aktual problemləri» mövzusun- da elmi-nəzəri konfransında «Ə. Haqverdiyevin Aynurə Paşayeva 12 «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestində dil və üslub xüsusiyyətləri» (18-19 may, 2011-ci il), AMEA Azərbaycan Gənc alim, aspirant və magistrlər cə- miyyətinin Azərbaycan Respublikasının dövlət müstə- qilliyinin 20-ci ildönümünə həsr olunmuş «Gənc alimlərin I Elm Festivalı» mövzusunda elmi konfran- sında «Ə. Haqverdiyevin «Xortdanın cəhənnəm mək- tubları» povestində mifik-dini motivlər və atributlar» (13-15 iyul, 2011-ci il), Abbas Zamanovun 100 illik yubileyinə həsr olunmuş «Müasir Azərbaycan filolo- giyası: axtarışlar, problemlər, perspektivlər» mövzu- sunda Respublika elmi konfransında «Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin «Xortdanın cəhənnəm məktubla- rı» povesti və folklor» (18-19 may, 2011-ci il) məqa- lələrində öz əksini tapmışdır. İşin strukturu və həcmi: Tədqiqat işin ümumi xarakteristikasından, üç fəsil, nəticə və istifadə edil- miş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. İşin məzmunu: Girişdə mövzunun aktuallığı, təd- qiqatın məqsəd və vəzifələri, predmeti və obyekti, el- mi yeniliyi, təcrübi əhəmiyyəti, aprobasiyası, struk- turu və həcmi haqqında məlumat verilir. I fəsil ««Xortdanın cəhənnəm məktubları» poves- tində ideya, mövzu, kompozisiya» adlanır. Povestin Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 13 ideya, süjet, kompozisiyası haqqında həm nəzəri, həm də həmin nəzəri məlumata uyğun nümunələr göstəril- mişdir. II fəsil «Əsas surətlərin səciyyəsi» adlanır. Bura- da bütün müsbət obrazlardan başlamış mənfi obraz- lara kimi (epizodik surətlər də daxil olmaqla) hamısı ayrı-ayrılıqda təhlilə cəlb olunmuşdur. III fəsil «Dil və üslub xüsusiyyətləri» adlanır. Bu fəsildə Ə. Haqverdiyevin dilimizin üslub zənginliklə- rindən istifadəsi, bədii gülüşün, təsvir və ifadə vasi- tələrindən çox böyük ustalıqla bəhrələnməsindən bəhs edilir. Ə. Haqverdiyevin bir yazıçı kimi povestdə nü- mayiş etdirdiyi yüksək sənətkarlıq məharəti verilən nümunələr əsasında öz həllini tapır. Onun yaradıcılı- ğının qaynaqları təkcə Azərbaycan ədəbiyyatı, folklo- ru, mifologiyası ilə məhdudlaşmır, o həm də, dünya folklor və mifologiyasına da yaxından bələd olan çox mahir sənətkardır. Aynurə Paşayeva 14 Ι FƏSİL «XORTDANIN CƏHƏNNƏM MƏKTUBLARI» POVESTİNDƏ İDEYA, MÖVZU, KOMPOZİSİYA Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin «Xortdanın cə- hənnəm məktubları» povesti zəngin və mürəkkəb kompozisiya quruluşuna malik olan, məzmun, forma baxımından yazıçının digər nəsr nümunələrindən fərq- lənən bir əsərdir. «Bədii əsərlərin forması ilə məzmunu arasında müəyyən əlaqə, uyğunluq olmalıdır. Əlbəttə, məzmun birinci, forma ikincidir. Bununla belə məzmunun ifa- dəsində formanın rolu böyükdür. Məzmun dedikdə, bədii əsərdə sənətkarın nə demək istəməsi, forma de- dikdə isə necə deməsi başa düşülür. Məzmun anlayışı- na əsərin ideyası, mövzusu və ümumi məzmunu aid- dir. İdeya sənətkarın oxucuya demək istədiyi fikirdir, idrakı-tərbiyəvi konsepsiyadır, intibaha, ictimai-tərəq- qiyə, əqli-mənəvi təkamülə çağırış vasitəsidir, müba- rizə silahıdır. Bədii əsərin dəyəri, siqləti və milli-bəşə- ri əhəmiyyəti də ilk növbədə onların ifadə etdiyi ide- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 15 yanın həyatiliyi və orijinallığı ilə bağlıdır» (19, s. 192-193). «Xortdanın cəhənnəm məktubları» ideya baxı- mından çox zəngindir. Bu povestdə əsas ideya xalqın tərəqqisinə mane olan ictimai təbəqələrin, habelə o dövrdə Azərbaycandakı mühafizəkar qüvvələri tənqid etməkdir. Lakin yazıçı yeri gəldikdə başqa ciddi siya- si-ictimai mətləblərə də toxunmuşdur. Yazıçı cəhənnəmi tənqid etmək istədiyi surətlər üçün bir məkan seçmişdir. Cəhalət, dərəbəyilik, hərc- mərclik, haqsızlıq burulğanında boğulan feodal patri- arxal mühit ilə cəhənnəm bir növ müqayisə olunmuş- dur. Dünya ədəbiyyatının qabaqcıl təcrübəsi və «Mol- la Nəsrəddin» ədəbi məktəbi Ə. Haqverdiyevə öz dövrünün ictimai haqsızlıqlarını açıb göstərmək, ümu- mi sosial-mədəni geriliyi tənqid və ifşa etmək, işıqlı oyanış ideyalarını təbliğ eləmək üçün yaxşı düşünül- müş, orijinal, maraqlı ədəbi-bədii forma vermişdir. Cəhənnəmdəki Veyl quyusuna düşən xainlər, Dəstu- rov kimi mənfəətpərəst dövlət məmurları, Vinokurov kimi naçalniklər, habelə yüzbaşılar, qorodovoylar, hətta Türkiyə sultanı Əbdülhəmid belə, bir növ sözgə- lişi olaraq kəskin satiranın hədəfinə çevrilərək eyni məkana yerləşdirilib. Aynurə Paşayeva 16 Yazıçının əsas məqsədi uydurma, xəyali cəhən- nəmi, dini kitablarda geniş şəkildə təsvir olunan din ərkanından çıxmış günahkarlar məskənini, oradakı ağ- lasığmaz, dəhşətli cəza üsullarını göstərmək deyil, ək- sinə, bundan bir satirik ədəbi vasitə kimi istifadə et- məkdir. Bütün süjet boyu hadisələr dini kitabların cə- hənnəmdə təsvir etdiyi dəhşətli mənzərələr, ağır cəza üsulları, günahkarlara tutulan min cür divan, real var- lığı çarizmin, əksinqilabın, irticanın, şahlıq və sultan- lığın, bəylik və ruhaniliyin, din və dövlət xadimləri- nin, haqsızlıq və bərabərsizliyinin tutuşdurulması, qarşılıqlı müqayisəsi fonunda verilir. Əsərdə verilən cəhənnəmdəki əzablar, günahkar- lara verilən işgəncələr – qıl körpüsündən yıxılmaq, Veyl quyusuna, qır qazanına düşmək, odlu süpürgə ilə döyülmək, boğazına qurğuşun əridib tökmək, zəhər içirmək, zəqqum ağacının meyvəsindən yedirtmək, yerdən qızardılmış pul yığdırmaq, odabaşılıq, süpür- gəçilik, boğazından asmaq, təpəsi üstdə quyuya atmaq və s. real «cəhənnəmin» – feodal həyatı və mühitin günahsız insanlarına, əlsiz-ayaqsızlara, yetim-yesirə, məzlum qızlara-qadınlara, alın tərini torpağa axıdan- lara, canını qoyan inqilabçılara, həqiqətin gözünə dik Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 17 baxanlara edilən zülmün, sitəmin, haqsızlığın cavabı idi. Ədibin oxucuya təlqin etmək istədiyi fikrə görə, Hacı Mirzə Əhməd ağa, Dəsturov, Hacı Molla Baba kimi cinayətkarlar, xainlər, satqınlar, günahkar bəndə- lər dini kitabda qeyd olunan «cəhənnəm», «qiyamət günü», «haqq divanı», «qıl körpüsü» və «qır qaza- nı»na da görə layiq olduğu cəzalara çatacaqlar. Bu cəzalara inansaq, dövləti, vətəni, milləti quru ad və şöhrətə, «bir yaranallığa», «nəfsi-əmmarəyə» qurban verən şahların, xan və bəylərin, vəkillərin, rəiyyəti cücə kimi şişə çəkən, xalqı soğan kimi soyan ağaların və hakimlərin, ölkəni viran qoyan, azadlıq uğrunda vuruşanlara divan tutan çarların, despot şahların və sultanların, millətləri, insanları bir-birinə vurduran, dünyaya düşmənçilik toxumu səpən şeytanmisal adamlar öz cəzalarını alacaqlar. Təsadüfi deyil ki, ədib Qafqaz və İran müsəlmanların səcdəgahı, çoxlu dini kitabların, mərsiyə toplularının ümumiləşmiş tipi olan Fazili-Dərbəndin qıl körpüsündən salaraq bütün fırıldaqçı ruhani üləmasının ümumi mənfi tipi kimi təsvir və tənqid edir. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» 1906-cı ildə Molla Nəsrəddin jurnalında çap olunsa da, 1930-cu il- Aynurə Paşayeva 18 də «Odabaşının hekayəsi» ona əlavə olunaraq ayrıca kitab halında çap olunmuşdur. Odabaşının hekayəsi hissəsi ideya baxımından əsəri tamamlaması poetik baxımdan da özünü doğruldur. Bu hekayənin də əsas ideyası bir-birinə qovuşa bilməyən iki günahsız gənc sevgililərə mane olan hacıların, tacirlərin ikiüzlülüyü- nün tənqididir. Məlumdur ki, hər bir bədii əsərin müəyyən möv- zusu olur. «Buna görə də sənətkar qələmə almaq istə- diyi mövzu üzərində öz məqsədinə, ictimai-estetik məramına uyğun təsnifat aparır, onu qruplaşdırır, sis- temə salır, əsas aparıcı xəttinə köməkçi motivləri mü- əyyənləşdirir, ona lazım olan vacib xüsusiyyətləri se- çib ön plana çəkir. Yazıçı yaradıcılıq prosesində ta- rixi, müasir, simvolik və ya fantastik mövzulara müra- ciət edə bilər. Ancaq bütün məqamlarda o dövrünün ictimai-estetik tələblərindən çıxış etməli, qələmə aldı- ğı mövzuya müasir məzmun verməyi bacarmalıdır. Daha doğrusu, «yazıçı ötəri, keçici hadisə və keyfiy- yətləri deyil, cəmiyyət həyatında mühüm əhəmiyyəti olan məsələləri ümumiləşdirməlidir» (19, s. 190-191). «Xortdanın cəhənnəm məktubları»nda Haqverdi- yev bir çox mövzulara toxunduğuna görə süjet və kompozisiya baxımından çoxşaxəli və orijinaldır. Po- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 19 vestdə bu dünyada yaşayan mənfi tiplərlə o biri dün- yada yaşayan mənfi tiplər arasında o qədər də böyük fərq göstərilmir. Sadəcə o biri dünya, yəni cəhənnəm real dünyadakı mənfi tip insanların sonuncu aqibət məkanıdır. Xortdan Tiflisdən Şuşaya gəlincə yetim- lərin malını yeyən Musa bəy kimi bəylərə, Mirzə Sət- tar kimi gedib «dərs gətirən» müəllimlərə, hiyleyi-şə- riyyə ilə məşğul olan axundlara, Məşədi Seyfulla kimi fırıldaq yolu ilə xalqı soyanlara, təziyadarlara rast gə- lir. Ancaq onlar törətdikləri əməllərə görə o biri dün- yada heç də peşman deyil, əksinə, yeri gələndə özlə- rinə haqq qazandırmağa da çalışırlar. Haqverdiyev hekayələrində həqiqətin aşkarlanma- sına xidmət edən, həyati hadisələri cəsarətlə qələmə alan, özünün və xalqının nöqsanlarına ayıq baxan, tənqiddən qorxmayan yazıçılardan biridir. Çünki yazı- çının da əsas ədəbi üslubu tənqidi realizmdir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində maarifçi ziyalı yazıçıların əsərlərində səyahətnamə motivi apa- rıcı idi. «Səyahətnamə – epik janrda yaradılıb müəy- yən səyahəti əks etdirən bədii əsər: elmi-kütləvi, elmi- fantastik, macəralı, sənədli növləri var. Səyahətnamə- də müəllif öz müşahidə, fikir, hiss və həyəcanlarını gəzdiyi bir və ya bir neçə ölkənin (şəhərin) həyatı, şa- Aynurə Paşayeva 20 hidi olduğu hadisələr, gördüyü adamlar, təbiət mən- zərəsi və s. fonunda ifadə edir» (65, s. 192). Marağalı Zeynalabdinin farsca yazdığı «İbrahim bəyin səyahət- naməsi» romanı, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərin- də yaşamış krım-tatar ədəbiyyatının görkəmli maarif- çisi, türk millətinin müəllimi İsmayıl Qaspiralının (Yusif Akçura) «Firəngistan məktubları», «Darrürahat müsəlmanları», «Sudan məktubları», «Qadınlar ölkə- si» və s. səyahətnamə mövzusunda yazılmış əsərlərə misal ola bilər. Ə. Haqverdiyevin yaradıcılığı da bu təsirdən kənarda qalmadı. Belə ki, «Xortdanın cəhən- nəm məktubları»nda Xortdanın ölüb, o biri dünyaya – cəhənnəmə düşməsi səyahətnamə motivlərindən qay- naqlandığına əyani sübutdur. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestinin mövzusu yazıçının özünün dediyi kimi, «mənfi tiplər cəmiyyəti» ilə əlaqədardır. Povestdə həm bu dünya- nın, həm də cəhənnəmin təsvirində üç əsas mövzu diqqəti cəlb edir. Bunlardan birincisi, fırıldaqçı din xadimlərinin ifşasıdır. Bu mövzu müqəddimə hissə- sindən başlayaraq bütün əsər boyu davam edir. Lakin ardıcıl bir xətlə inkişaf etdirilmir, əsərdəki başqa mövzularla növbələnir və ya müxtəlif problem, mət- ləblərlə əlaqələndirilir. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 21 İkinci mövzu burjua-mülkədar cəmiyyətinin ifşası məsələsidir. Ədib burjua-mülkədar cəmiyyətinin geniş təhlilini və tənqidini vermir. «Bu mövzu ayrı-ayrı dövlət nümayəndələrinin satirik portretlərində və söz- gəlişi toxunulan bəzi siyasi-ictimai mətləblərdə, hadi- sələrdə bədii həllini tapmışdır. Ədib bu mövzunu, əsa- sən, iki istiqamətdə inkişaf etdirir: 1) Yerli hakim təbəqələrin – xan, bəy və dövlət məmurlarının satirik portretlərində; 2) Çarizm nümayəndələrinin fəaliyyətində» (69, s. 114). «Xortdanın cəhənnəm məktubları»ndakı tənqidi mətləblərdən biri də çarizmin müstəmləkəçilik siyasə- tinin kəskin ifşasıdır. Əsər boyu müxtəlif ictimai-siya- si məsələlərlə əlaqədar olaraq ədib cəmiyyətdəki əda- lətsizliyin, rəzalətin əsas dayağı kimi çarizmin fitnə- kar siyasətini, habelə onun Azərbaycandakı nümayən- dələrini kəskin ifşa edir. Ədib zəmanəsində hələ də mövcud olan nöqsan- larından, xüsusən əhli-iman yiyələrinin xəyanətindən də danışır. O, bu mövzuya toxunmaqla o zamankı cə- miyyətdəki cəhalət təzahürlərini kinayəli bir gülüşlə tənqid etmişdir. Ancaq bu tənqidi gülüşün arxasında mühüm ictimai problemlər də dayanır. Aynurə Paşayeva 22 «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestinin kompozisiyası mürəkkəb və orijinaldır. Povestdəki hadisələr məkanına görə iki yerə bölünür. Bu dünya və o dünya-cəhənnəm. Bu dünya Tiflisə qədər cərə- yan edən hadisələri təşkil edir. O dünya Tiflisdə olar- kən Xortdanın dərmanı içib cəhənnəmə düşməyindən başlayır. Cəhənnəm göstərilən hissə böyük kinayə- lərlə mənfi tip insanların cəzalarına çatması səhnəsi- dir. Cəhənnəm povestdə əslində sadəcə olaraq bir bə- dii priyomdur. Əsil dini kitablarda göstərilən cəhən- nəmlə müqayisə edildikdə Ə. Haqverdiyevin həmin əsərlərə yaxından bələd olması aydınlaşmış olur. Ə. Haqverdiyev dövrünün sayımlı ziyalısı kimi is- lam dininə yaxından bələd idi. Eyni zamanda arxi- vində olan materiallar («Народные зрелище и рели- гиозные мистерии в Азербайджане» adlı məqalə- sində islam dinin yaranma tarixindən, Məhəmməd peyğəmbərin dini fəaliyyətindən, bir çox mənbələrdən gətirilmiş faktlar əsasında geniş bəhs açır. Burada is- lam dini haqqında bir çox materiallar və Qurandan ruscaya tərcümələr də vardır.) Ə. Haqverdiyevin is- lam dininə təkcə bir ziyalı kimi maraq göstərməmiş- dir. Eyni zamanda əldə etdiyi bilikləri, elmi materialı çox böyük ustalıqla tədqiqata cəlb etmişdir. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 23 Ə. Haqverdiyev dini heç bir zaman inkar etmə- miş, islamı dərindən bilən bir ziyalı kimi həmişə mü- səlmançılıq ənənəsinə sadiq qalmışdır. Çox təəssüflər olsun ki, Sovet dövründə təbliğ olunan «ateist» fikir- lər bəzi tənqidçiləri həvəsləndirərək həmin çirkin mövqedən Haqverdiyevin yaradıcılığına da yanaşma- ğa sövq etmişdir. Guya Haqverdiyev mövhumatı tən- qid edərək «allah yoxdur» deməyə çalışmış, onu dan- mışdır. Əksinə, Haqverdiyev bütün hekayələrində, hətta dramlarında belə dini heç bir zaman inkar etmə- mişdir. Baxmayaraq ki, M. Məmmədov öz məqalələ- rində yazırdı: «O, din mübəlliğlərinin «insanın başı üstündə göyün yeddinci qatında hər şeyi yaradan və idarə edən Allah vardır kimi cəfəng müddəalarını bo- şa çıxararaq qeyd edir ki, göydə heç bir ilahi varlıq yoxdur» (56, s. 89). Haqverdiyev yaradıcılığını dərin- dən bilən oxucuya, əlbəttə, bu çox gülünc gələ bilər. «Ə. Haqverdiyev islamın bu saxta ehkamlarını tənqid edərək dinə inananları başa salırdı ki, cənnət və cəhənnəm boş əfsanədir, həqiqi və yeganə real aləm yalnız insanı əhatə edən təbiətdir» (56, s. 89). Düzdür, yazıçı «Xortdanın cəhənnəm məktubla- rı»nda, «Vaveyla»da hacıları, mərsiyəxanları, dindən öz mənafeləri üçün istifadə edib «hiyleyi-şəriyyə» ilə Aynurə Paşayeva 24 məşğul olan ruhaniləri, Fazili Dərbəndiləri və s. fırıl- daqçı din xadimlərini ifşa etmişdir. Bu fikirlə razılaş- maq olmaz ki, guya «İslam dini insanları yaradıcı əməkdən, azadlıq və tərəqqi uğrunda mübarizədən ya- yındırmağa cəhd edir, onları cənnətə yetişmək arzusu ilə yaşayan aciz, cəsarətsiz və səfil bir vəziyyətə salır» (56, s. 89). Ə. Behbudov öz məqaləsində yazır: «Ə. Haqver- diyev dini əfsanələrdə şərh edilmiş hər cür uydurma- ları rədd edərək öz kitablarında onu rəsmiləşdirib hə- qiqət kimi təqdim edənləri öz satira və istehzaları ilə camaat qarşısında rüsvay edirdi. O, materialist-ateist mövqedən çıxış edərək yazırdı.... Onun yaradıcılığında dini mövhumatın əyani su- rətdə ifşa edilməsi xalqı cəhalətdən ayıldaraq elmə, maarifə, tərəqqiyə doğru meyl etməsinə kömək edirdi. Bu isə öz növbəsində əhalidə ateist baxışların yaran- masının başlanğıcını qoyurdu» (11, s. 85; s. 91). Əlbəttə, sovet dövrünün materialist fəlsəfəsi bu fi- kirlərdə açıqcasına duyulurdu. Haqverdiyev cəhənnəmin şöbələrini «Tənbihül- ğafilün»dən istifadə etdiyini qeyd edir. «Tənbihül-ğa- filün» (qəflətdə olanları tənbeh etmək, ayıltmaq) ki- tabı Bəhauddin Məhəmməd İbn İbrahim Tirmizi adlı Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 25 müəllifin 1869-cu ildə (hicri tarixi ilə 1286-cı ildə) çap olunmuş əsəridir. Kitab müqəddimə, doqquz bab və xatimədən ibarətdir. «Tənbihül-ğafilün» kitabında cəhənnəm 7 təbəqədən ibarət olması göstərilir. Lakin cəhənnəm burada daha qorxunc təsəvvür olunmuşdur. «Tənbihül-ğafilün» nəsr hissəsi farsca, nəzm hissəsi ərəbcədən ibarət olan kiçik həcmli bir əsərdir. «Deyilənlərə görə, «Tənbihül-ğafilün» kitabının müxtəlif variantları olmuşdur. Bəlkə də, Haqverdiyev onların hansı birindənsə, istifadə etmişdir. Bundan əlavə ədibin öz sözlərindən məlum olur ki, o, başqa dini kitablara da müraciət etmişdir» (69, s. 106). Amma cəhənnəm anlayışının kitablarda olan əsl dini mahiyyətini aydınlaşdıraq ki, Haqverdiyevin dinə necə yaxından bələd olduğunu sübuta yetirək. Dini kitablarda göstərilir ki, Haqq-taala cəhənnəmi öz qə- zəbindən yaratdı. Cəhənnəm yeddi qatdan ibarətdir. Yeddinci qat yerdən aşağı 70 illik yoldur. Əzabları bir-birindən artıqdır. Onun əhli bəd, kar, kor, lal olub dünyada etdikləri əməllərinə müvafiq ilan, ayı, donuz, meymun və sair sifətlərdə olurlar. Cəhənnəm əhlinin arasında kin, küdurət, qəzəb, ədavət, həsəd, riya son- suzdur. Hər birinin bir cür adı var. Birinci qatın adı ikidir: Haviyyə və Xütamədir. Üçüncü qatın adı Sə- Aynurə Paşayeva 26 qardır. Bu da zındıqların yeridir. Dördüncü cəhənnə- min adı Ləziadır. Bu cəhənnəm tərki-silahların yeridir (Yəni namaz qılmayıb, oruc tutmayanların yeridir). Beşinci qatı Sairdir. Bu da sairlərin və kəsairlərin (yəni xristianların və yəhudilərin) yeridir. Altıncı qat Qəyyadır. Sehrkar və musiqiçiləri, müğənnilərin yeri- dir. Yeddinci qat Həviyyə (uçurum) adlanır. Bu cə- hənnəmin qatı tövbəsiz ölən insanlar üçündür. Qi- yamət günü günahların miqdarını mizan-tərəzidə çəki- lir, ondan sonra əgər savabları günahdan çoxdursa, cənnətə gedirlər. Yeddinci qat bütün qatlardan dəhşət- lidir. Əgər cəhənnəm odundan bir qədər bu dünyaya düşsə, yer üzərində 500 fərsənglik yerdə yaşayan məxluqat həlak olar. Cəhənnəmdə 70 min şəhər var- dır. Hər şəhərdə 70 min ev var, hər evdə 70 min sufər vardır. Hər bir sufərdə 70 min məkan vardır. Hər bir sandıqda 70 min əzab vardır. Əzabları bir-birindən dəhşətlidir. Haqverdiyev cəhənnəmə düşən qəhrəmanını sati- rik tamaşa ilə qarşılaşdıraraq yazır: «Təəccüb burası idi ki, burnuma plov iyi gəldi. Yəqin etdim ki, cəhən- nəmdə hamıdan çox yananlar plov yeyənlərdir. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 27 İsti gəldikcə artdı. Mən dayandım. Gördüm ki, hə- rarətin artıqlığından mənim üçün irəli getmək müm- kün olmayacaqdır... Cəhənnəm əvəzində bir böyük əjdaha gördüm ki, onun yetmiş min fərsəng boyu idi və yeddi min fər- səng eni idi. Yetmiş min ağzı var idi, yetmiş min bur- nu, yetmiş min gözü və yetmiş min qulaqları var idi. Heyvanın ağzından, qulaqlarından və burunların- dan alov dirəklənirdi» (31, s. 50-51). Ərəblərdə 7 rəqəmi intəhasız çoxluq mənasında- dır. Şumerlərdə 7 sayı kainatın işarəsi, çin miflərində 7 oyuq kainatın yaranmasına, hindlilərdə 7 qütbə, ket- lərdə göyün və yerin 7 qatına, Vavilonda kainatın 7 dünya sayına, «Tövrat»da 7 sayı yaradılışa işarə olun- muşdur (2, s. 87). Ə. Haqverdiyev bu cür günahkar insanları bir yerə yığıb onlar üçün uyğun zaman və məkan seçmişdir. Haqverdiyev sanki bu üsulla cinayətkarlara cəza ve- rən hakimləri xatırladır. Ancaq o, məkan kimi məhkə- mə zalı deyil cəhənnəmi seçir, cəza kimi də hər gü- nahkarın öz günahlarının cəzasına görə təbəqələri se- çib. Qurani-Kərimdə cəhənnəm barədə ayələrdə və su- rələrdə yazılır: «Həqiqətən, Cəhənnəm pusqudur. O, Aynurə Paşayeva 28 azğınların məskənidir» (ən-Nəbə surəsi, 21-22-ci ayə- lər); «Şübhəsiz ki, Allah kafirləri lənət eləmiş və onlar üçün yanar od hazırlamışdır. Onlar orada əbədi qa- lacaqlar, nə bir hami, nə də bir mədədkar tapa biləcək- lər» (əl-Əhzab surəsi, 64-65-ci ayələr); «Kafir olanları cəhənnəm odu gözləyir. (Orada) nə onların ölümünə hökm olunar ki, ölüb canları qurtarsın, nə də əzabları yüngülləşər. Biz hər bir kafiri belə cəzalandırırıq» (Fatiri surəsi, 36-cı ayə); «Pis işlər görənlərə isə pis- liyin cəzası onun misli qədər verilər. Onları zillət bü- rüyər. Onları Allahdan qoruya bilən bir kimsə də yox- dur. Onların üzləri sanki zülmət gecənin parçalarına bürünmüşdür. Onlar od sakinləridir və orada əbədi qa- lacaqdır» (Yunus surəsi, 27-ci ayə); «Onlar orada nə bir sərinlik, nə də içməyə bir şey tapacaqlar. Qaynar sudan və irindən başqa» (ən-Nəbə surəsi, 24-25-ci ayələr); «Hələ qarşıda Cəhənnəm vardır. İrinli-qanlı sudan içirdiləcəkdir. O, irinli-qanlı suyu qurtum-qur- tum içər, onu zorla udar. Ona hər tərəfdən ölüm gələr, lakin ölməz» (İbrahim surəsi, 16-17-ci ayələr); «Cə- hənnəm alovlandırılacağı zaman; Və Cənnət (mömin- lərə) yaxınlaşdırılacağı zaman; Hər kəs (dünyada bu- günkü günə özü üçün yaxşı, pis) nə hazır etdiyini bi- ləcəkdir!» (ət-Təkvir surəsi, 12-14-cü ayələr). Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 29 XIII əsr İtalya intibah ədəbiyyatının görkəmli nü- mayəndəsi olan Aligyeri Dantenin «İlahi komediya»sı Ə. Haqverdiyevin «Xortdanın cəhənnəm məktubları» ilə müqayisə olunsa, bir çox oxşar məqamların şahidi olarıq. Dante də Haqverdiyev kimi cəmiyyətdə nifrət etdiyi tipləri cəhənnəmə toplayaraq kəskin şəkildə ifşa etmişdir. Çünki Dantenin yaratdığı cəhənnəmdə də bolluca fırıldaqçı din xadimləri, sələmçilər, əxlaqsız- lar var idi. «İlahi komediya» orta əsrlər ədəbiyyatı üçün səciyyəvi olan, o biri dünyaya yuxuda səyahət formasında yazılmışdır. Ancaq Dante «İlahi komedi- ya»sını xristian dini və mifoloji əfsanələrinə əsasən yaratmışdır. Xristian dinin əfsanəsinə görə Cəhənnəm 3 ilahi qüvvə tərəfindən ata (Allah-ali qüvvə), oğul (əql-küll), müqəddəs ruh (ilk məhəbbət) tərəfindən yaradılmışdır. Dante bu əsərdə xristian dinin katolik təliminə daha çox riayət etmişdi. Burada cəhənnəm 9 dairədən ibarət olan yer kürəsinin səthindən mərkə- zinə tərəf çevrilmiş, getdikcə dairələri kiçilən qıf şək- lindədir, cəhənnəmin hər bir dairəsində isə müəyyən qəbildən olan günahlarının dərəcəsindən asılı olaraq günahkarlar – təqsiri olanlar saxlanılır. Fil.e.d., prof. Yaşar Qarayev bu haqda yazırdı: ««Xortdanın cəhənnəm məktubları»nın niyyəti zahi- Aynurə Paşayeva 30 rən «İlahi komediya»nı (Dante) xatırlatsa da, bədii sü- jetin mahiyyəti etibarilə o, «Qulliverin səyahətləri» ilə, həmçinin fantastik fabulası, kəskin satirik müba- liğəsi ilə seçilən maarifçi-realist povestlərlə bir tipo- logiyaya daxil olur» (41, s. 277). Ə. Haqverdiyevin «Xortdanın cəhənnəm məktub- ları» povestini məşhur türk satiriki Əziz Nesinin «Taxtalıköydən məktublar» əsəri ilə müqayisə etsək, bir çox oxşar süjetlərə rast gəlmiş olarıq. «Taxtalı- köydən məktublar» məzmunca məmləkətdəki bir sıra ictimai və siyasi məsələlərdən bəhs edən, formaca Öl- müş Eşşəyin dili ilə Eşşəkarısına yazdığı 19 mək- tubdan ibarətdir. Hər bir məktub müəyyən bir ictimai mövzudan bəhs edir. Bu, səhiyyə xidmətində olan öz- başınalıqdan tutmuş sosial bərabərsizliyə kimi davam edir. Əgər «Xortdanın cəhənnəm məktubları»nda Xortdan müəyyən iksir vasitəsi ilə cəhənnəmə xəbər gətirməkdən ötrü gedirdisə, «Taxtalıköydən məktub- lar»da isə Ölmüş Eşşək özünü yoxsulluqdan canını qurtararaq xəndəyə atır, bütün ictimai problemləri di- nib-danışmadan görürdü. O, ölümü bu dünyadan xilas olmaq üçün bir «qurtuluş» hesab edirdi. Ancaq cibin- də bir qəpik pulu olmayan Ölmüş Eşşəyin ölü olma- ması sübuta yetirilə bilmir. Çünki səhiyyə həkimləri- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 31 nin tibbi savadsızlığı, öz mənafeyini güdmək hərisliyi o dərəcəyə gəlib çatıb ki, həkimə sağlam müraciət edən vətəndaş, mütləq, istəməsə də, ölümə göndəri- lirdi. Ölmüş Eşşək qəbiristanlıqda belə rahatlıq tapa bilmir. Çünki 4 adamla birgə üst-üstə dəfn olunmaq, olduqca, dözülməzdir. Bununla Əziz Nesin qəbiristan- lıqlarda baş verən hərc-mərcliyik məsələlərinə də to- xunmuşdur. Ölmüş Eşşəyin Xortdandan fərqli olaraq heç bir bələdçisi, yol göstərəni olmur. O, ətrafındakı əsl diri olan bütün insanları görür. Ancaq səsini çı- xarda bilmir. Çünki dirilər ölülərin səsini eşidə bilmir- lər. Ə. Haqverdiyev Xortdanı cəhənnəmə başburtsuz daxil etdirir, Ə. Nesin isə Ölmüş Eşşəyin zəmanət ka- ğızı olmadığı və havadan-sudan yazmaq istəyi olduğu üçün 19 il üç yüz altmış iki gün yarım cəza çəkmək- dən ötrü cəhənnəmə göndərir. 18-ci məktubun so- nunda Ölmüş Eşşək havadan-sudan yazmağın cəzasını aydınlaşdırır: «Bizim məhəllənin zibillərini apardılar- mı? Yenə sular kəsilir? Elektrikiniz də əvvəlki kimi ən azı həftədə üç, dörd dəfə olmur, eləmi? Küçələrdə kanalizasiya suyu axıb çamır, gölməçələr yaratdığı halda səhiyyə idarələri yenə «xəstəliklərin qarşısı alındı» deyə yazırmı? Yenə əvvəlki kimi Baş nazir xalqı aldadaraq «filan şeyin qiyməti bahalanmayacaq» Aynurə Paşayeva 32 deyə vəd verib, sonra da varlılara işarə edib həmin ucuz şeyləri aldırdıqdan sonra birdən-birə qiymətli birə-on artırıb varlılara milyonlar qazandırırmı?» (74, s. 232). Ölmüş Eşşək real həyatda çəkdiyi əzabları o qədər öyrəşmişdi ki, cəhənnəmdəki əzablar onun üçün o qədər də çətin gəlmirdi. Ona verilən əzabları «of» demədən çəkdiyi üçün Ölmüş Eşşəyi cənnətə göndə- rirlər. Çünki cəhənnəmin əzabına vərdiş etmiş Ölmüş Eşşək cənnətin rahatlığına tab gətirə bilməzdi. Bunun- la da, Ə. Nesin zəmanəsinin acımasız qanunlarını ifşa- edici satirik gülüşlə tənqid etmişdi. İsa Muğanna «Cəhənnəm» romanında 1937-ci il- dən 2003-cü ilə qədərki olan Azərbaycanın tarixinə toxunmuşdur. Eləcə də, burada bütün bəşəriyyəti dü- şündürən, qlobal problemlər də öz əksini tapır. «Xort- danın cəhənnəm məktubları»nda olduğu kimi burada da cəhənnəm dəhşətli və qorxunc bir məkandır. Cə- hənnəmə daxil olan Bünyad bəy Xortdandan fərqli olaraq insandır. Hansı ki, sağlığında çirkin əməllərin hamısının günahını qazanmışdır. Həm çekist, həm də Zversovxozda (Qarayazı meşəsində qunduz (suiti) sovxozunda) işləyəndə Bünyad bəy öz çirkin əməllə- rinə alət etdiyi qızlarla (bakirələrlə) cəhənnəmdə rast- laşır. Bu romanda Bünyad bəyin saflaşması uğrunda Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 33 mübarizə gedir. Əvvəl Bünyad bəy Ağ planetin içində Odda-həqiqətdə yanır, təmizlənir, bundan sonra «Ağ- Ərə» göndərilir, Mazandaran meşəsinə, İrəmə, Yerə aparılır. O, bir çox insanların ölümünə bais olmuşdur. Mazandaranda Bünyad bəyi Qumral – Furak, İrəmdə, vaxtilə, onun həyat yoldaşı olmuş Sərvinaz, Yerdə Sə- məd bəy qarşılayır. İsa Muğanna «cəhənnəm» sözünün mənasını ve- rən zaman yazır: ««Cəhən» də, «Cənn» də təhrif söz- lərdir, ey hökmdarımız, hər ikisinin əsli Od Ündü» (67, s. 480) Haqverdiyev yeri gəldikcə öz gəlirləri üçün din xadimlərinin istifadə etdiyi müqəddəs pirləri, ocaqları da ifşa edir. Ancaq haqq dünyasında bu fırıldaqçıların bunu eləməyə imkan olmur. «Ağdam bazarında Məşə- di Seyfulla camaatı başına yığaraq and-aman eləyir ki, Məşhədə gedən zaman yolda daşlar da onunla birgə gedirmiş. Yol boyu özünün necə mübarək bir adam olduğunu isbat etməyə çalışır. Sonra əsas məsələyə keçir – camaat, bu saat mənim evimdə bir seyid qızı əyləşib. And olsun gedib üzünü sürtdüyüm qəriblər şahına, bu saat onun əynində libası yoxdur. Mən öz tərəfimdən on manat verirəm. Sizin də kərəminizdən nə izlər, müzayiqə etməyin. Aynurə Paşayeva 34 Məşədinin söhbətindən ürəyi yumşalmış camaat başladı pul toplamağa. Ağır miqdarda bir məbləğ cəm olub məşədiyə vüsul oldu. Neçə vaxtdan sonra işin üstü açıldı. Həqiqətən, bir seyid qızı haman günü məşədinin evinə libassız əyləşibmiş, o da məşədinin öz arvadı imiş» (31, s. 39). Haqverdiyev Xortdanı cəhənnəmin qapısından ke- çirdəndən sonra ona cəhənnəmin tamaşasının «gözəl- liyi»ndən danışır. Əlbəttə, burada da böyük kinayə var. O, özü də yazdıqları ilə kimsəni inandırmayaca- ğını bilir. Buna görə də Qurana and içmir. Çünki Qu- rana öz vədinə əməl edən əsil müsəlman and içə bilər. O, yalan olan varlıqlara, insanlar tərəfindən uyduru- lan, qazanc mənbələrinə and içir. Bu andlar ədibin «Seyidlər ocağı» hekayəsindəki Seyid Əhmədin and- larını xatırladır: «Mənim andlarım möhkəm andlardır. And olsun Cəfərqulu xanın övladının ağızlarının tüpürcəyinə, and olsun Topal Seyidin barmağının qa- nına, and olsun deşikli ağaca, qazaq qəbrinə, Xəlifəli ocağına, cındırlı pirə, Cicim ocağına, öskürək pirinə, and olsun Xorasan mütəvəlli başçısının anbarından çı- xan şərab küplərinə, imam Cümənin buğda anbarına, Bala keşişin tasına, Mirzə Qoşunəli Təbrizinin çarıq- larına, dərviş Qırışmaqulunun dişsiz əfilərinə, yazdı- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 35 ğım sözlərdə bir hərf qələt yoxdur; hamısı haqq sözlə- ridir» (31, s. 53). Ədib andları sadaladıqdan sonra and içdiyi yerlər haqqında müəyyən şərh verir. Bu şərhlər içərisində «Topal Seyid» daha maraqlıdır. Bəlaya giriftar olmuş şəxs Topal Seyidin qanından çörəyə batırıb yesə idi, xəstəliyi sağalardı. Sual meydana gəlir ki, əgər bu To- pal Seyid dərdlərə şəfa verəndirsə, niyə bəs özünə bir əlac etmir? Bu suala cavab daha sonra aydınlaşır. Bir gün Paster xəstəxanasına getməyi özünə artıq xərc bi- lən xəstə sağalmaq üçün Topal Seyidin yanına gedir. Ancaq o, altı həftədən sonra vəfat edir. Amma yenə də cəhalət, avamlıq insanların gözünə elə qalın pərdə çəkmişdi ki, Topal Seyidə qarşı olan inam azalmır. İnsanlar həmin xəstəni guya seyidin yanına etiqadla getməmişdir deyə dünyadan getdiyini zənn edirlər. Ədibin bu andlarında gülüşündəki ittiham intona- siyası da xeyli kəskinləşir, sarkastik notlarla zəngin- ləşir. Əslində onun and içdiyi, daha sonra haqqında məlumat verdiyi bu pirlər onun kəskin tənqid etdiyi yerlərdir. Ə. Haqverdiyev mahir ifşa ustasıdır. Özü də çox rəngarəng və orijinal ifşa priyomlarına və üsullarına malikdir. Ümumi halda isə onun ifşası tənqid obyek- Aynurə Paşayeva 36 tinin dərin və dəqiq təhlilinə əsaslanır: komik hədəfin səciyyəvi naqislikləri, eybəcərlikləri faş olunur, ifşaçı gülüşü bu eybəcərliklərin mahiyyətindən yaranır, itti- ham pafosuna çevrilir. Ə. Haqverdiyev qıl körpüsündən keçə bilməyən cəhənnəmdəki mərsiyəxanlara da toxunur. Ancaq ədib tək Fazili-Dərbəndidən danışmağı kifayət bilir. Həqi- qətən də, həyatda həm Azərbaycanda, həm də İranda Fazili Dərbəndi adlı məşhur rövzəxanların hamısının mürşüdi olan şəxs olmuşdur. Əsərdə göstərilir ki, Fa- zili-Dərbəndi Təbrizdə mərsiyə oxumuş, lakin hamı ona böyük hörmətlə yanaşmışdır, onu müqəddəs adam kimi qəbul etmişlər. Lakin yazıçı Fazili-Dərbəndini cəhənnəmdə göstərərək yada salır ki, o, sağ olanda, avam camaatı elə ovsunlamışdı ki, hamı müticəsinə ona itaət göstərirdi. Əsərdə göstərilir ki, hər gün ona qonaqlıq verilər, siğələr gətirilərdi. Bir gün Fazili- Dərbəndi Tehranda şahın haram yeyib-içdiyini dedi- yinə görə Şah tərəfindən göndərilən qəhvənin vasitəsi ilə zəhərlətdirilir. Əsərdə göstərilir ki, hamının mü- qəddəs bildiyi Fazili-Dərbəndi qıl körpüsündən gü- nahları çox olduğuna görə keçə bilməyib cəhənnəmə düşüb. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 37 Əlbəttə ki, xalqı soyan tək mərsiyəxanlar deyil, eləcə də, ölkə-ölkə gəzib dolaşan dərvişlər də var idi. Bu cür dərvişlərdən biri Hacı Mehdi oğlu Əsgərinin var-yoxunu əlindən alır: «Dərviş elmi-kimyadan mə- harət yetirdiyinə buna inandırıb və hər mədəni döndə- rib qızıl eləmək sirrini bildiyini söyləmişdi. Bu bəd- bəxt oğlu aldanıb dərvişi gətirib saldı evinə. Əlində olan mayanın hamısını kürədə yandırandan sonra, bir səhər durub dərvişi qaçmış gördü» (31, s. 41). Biz bu cümlələri oxuyanda yadımıza M.F. Axun- dovun «Molla İbrahimxəlil kimyagər» komediyası dü- şür. Bundan başqa cəhənnəmdə Xortdanın xəsislərin məkanında qarşılaşdığı hacılardan da danışılır. Bu ha- cılardan biri Haqverdiyevin digər hekayəsi olan «Diş ağrısı»ndakı Hacı Rüstəmi xatırladır. Orada – dişinin birini on yeddi qəpiyə çəkdirən Hacı Rüstəm ömrünün axırına kimi gözünü müalicə etməyib yüz manat hə- kimə verməyə rəva bilməyən, ölənə qədər tək gözlə yaşayan Hacıya necə də oxşayır. «Odabaşının hekayəsi»ndə bir-birini dərin məhəb- bətlə sevən Fərmanla Gövhərtacın qovuşmasına mane olan, mənəviyyatdan məhrum olan, ancaq maddiyat Aynurə Paşayeva 38 sevgisi ilə yaşayan Hacı Kamyab, Hacı Mirzə Əhməd ağa kimi tiplər də ədibin kəskin ifşa obyektidir. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi Haqverdiyev yerli dövlət məmurlarının ifşasına da geniş yer vermişdir. «Xortdanın cəhənnəm məktubları»nda yerli bəy- lər dörd təbəqəyə bölünür: «Pervi sort bəylərə Sarıcalı bəyləri deyirlər ki, Nadir şah dövründən bəydirlər. Vtoroy sort bəylər bəyliklərini xanlardan alıblar. Bunların babaları ya xanın cəlladları olublar, ya təl- xək, ya qatırçı, ya quşçu və darğaları, pişxidmətləri və i.a. Treti sort bəylərə pişxurd bəyləri deyirlər. Bunla- rın ciblərində ildə üç ay pul olar, doqquz ay müflisdir- lər... Çetverti sort bəylər var. Bunlara «cır bəylər» de- yirlər ki, var-yoxlarını qumara, Tiflis və Bakı kefinə verib, indi dövlətli bəylərin qapılarında sülənirlər» (31, s. 66-67). Əsərdə göstərilir ki, yerli bəylər bir gün naçalnik Vinokurovun zülmünə dözə bilməyib ərizə yazırlar. Bəylərdən biri həmişə Vinokurovdan xeyir gördüyünə görə həmin ərizələri aparıb Vinokurovun özünə verir. Bu bəylərin hamısı cəhənnəmin sakinləri kimi göstə- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 39 rilir. Şübhəsiz ki, eyni zamanda, müəyyən nöqsan- ların, günahların sahibidirlər. Onların əsl nəcabəti bə- yin dilindən deyilir: « – Bircə siz bu tülkülərə baxın. Dərənin it-qurdu özlərini adam cərgəsinə qoyub, yı- ğılıb bir yerə məsləhət edirlər. Oraya yığılanlar kim- dirlər? Biri xanın eşşəkçisinin nəvəsi deyilmi? İndi gəlib adını bəy qoyub yuxarı başa keçir. Sən bir o burnu cırığa bax! Ona deyən gərək filan-filanşüdə, sən haçandan bəy olub ortalığa çıxıbsan? Sənin də- dən-babanı heç bir tanıyan varmı? İndi rusca üç-dörd söz öyrənibsən, gəlib özünü bəylər cümləsinə qatır- san? Ərizə filan yazırsan? Sənin atan aclıq ili mənim atamdan bir çuval buğda aparıb hələ də borclu de- yilmi? Sən adını nə qoyub ortalığa düşübsən?... O ço- pur sifəti toyuq dimdikləmiş qarpız qabığına oxşa- ya!... Papağı da təşəxxüslə qoyub gözlərinin üstünə deyir: ««Alçaq dağları mən yaratmışam». O, kimin oğludur? Onun əmisini mənim atam neçə il dustaq- xanada yatırdı, o da özünü adam hesab eyləyib ortalı- ğa atılır? Buyursun, barmağını yumsun görüm, hansı pristav onun evində bir parça çörək yeyibdir? Bu mahala neçə naçalnik gəlib-gedibdir, hansı onu bəyə- nib ona əl veribdir? Əsil və nəcabətindən xəbəri olsa, Aynurə Paşayeva 40 heç xəcalətindən evdən çölə çıxmaz. Onun anası Qa- çaq Qurbanəlinin bacısı deyildimi?» (31, s. 68). Ədib bəyin nitqində bəylərin əsil nəcabətini, açıb göstərməklə yanaşı, həm də kəskin tənqid etmişdi. İndi onlar cəhənnəmdə bu günə düşdüklərinə görə İb- lisi məzəmmətləyirlər. Ancaq bəyləri ifşa edən bəyin özü də heç öz əməllərinə görə digər bəylərdən geri qalmır. Bütün bəylərin ərizə əhvalatını öyrənəndən sonra özünün yerini Vinokurovun yanında yaxşı elə- məkdən ötrü tez gedib ona xəbər verir. Bəyin yaltaqlı- ğı, ikiüzlülüyü açıq şəkildə nəzərə çatdırılır. «Xortdanın cəhənnəm məktubları»ndakı tənqidi mətləblərdən biri də çarizmin müstəmləkəçilik siyasə- tinin kəskin ifşasıdır. Əsər boyu müxtəlif siyasi-icti- mai məsələlərlə əlaqədar ədib cəmiyyətdəki ədalət- sizliyin, rəzalətlərin əsas dayağı kimi çarizminin fit- nəkar siyasətini, habelə Azərbaycandakı nümayəndə- lərini kəskin ifşa edir. Bu cəhətdən çarizmin fitnəkar siyasətinin ağır nəticələrindən birini biz naçalnik Vi- nokurovun başçılıq etdiyi mahalın bəylərinin şikayət ərizəsində görürük. Digəri isə tarixi mövzuya müra- ciət olunaraq yazılmışdır «Əsgərana çatanda deyilir: – «Çox gözəl eşitmişəm və oxumuşam... Bu mən- hus hasarın 1905-ci sənəddə oynadığı rol cəmi dün- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 41 yaya məlumdur. Bu, iki qonşu və qardaş milləti bölən bir səddir. Nə qədər bu hasar durub, buna baxan türk- lərin və ermənilərin yaraları təzələnəcək. İxtiyar mə- nim əlimdə olsaydı, bu hasarı, qədim hasardan olma- sına baxmayaraq, kökündən qazardım. Bəlkə bayquş kimi göz qabağında durub, keçmiş qanlı günləri ba- xanların yadına gətirməyə» (31, s. 38). Başqa bir səhnədə göstərilir ki, çar nümayəndələ- ri, kazakları, soldatları, yaranalları cəhənnəmə girəndə cəhənnəmdəkilər etiraz edirlər. Gələnlər içərisində hətta imperator ikinci Nikolay göstərilir. Ancaq etiraz edənlər içərisində axundlar, keşişlər onların gəlməsinə böyük ehtiramla yanaşırlar. Ədib real dünyada olan əyriliklərdən, əhli-iman yiyələrinin xəyanətindən də danışır. O, bu mövzuya toxunmaqla dövrünün əyalətlərində baş verənləri ki- nayəli bir gülüşlə tənqid etmək istəmişdi. Ancaq bu tənqidi gülüşün arxasında mühüm ictimai problemlər dayanır. Haqverdiyev Bərdə bazarında baş verən oğur- luğun həddindən danışanda yazır. «Məni ikimərtəbəli evin qabağına gətirdi. O yan-bu yana baxıb çıxmağa yol tapmadım. Bir də gördüm, bir cındırlı kişi bir Aynurə Paşayeva 42 uzun nərdivanı sürütdüyərək gətirdi, dayadı divara dedi: – Nömrə lazımsa, buyurun, çıxın yuxarı. Soruşdum ki: – Məgər bu nömrələrin yolu yoxdur? Dedi: – Burada oğru-əyri çox olduğundan, müştəriləri nərdivanla çıxardıb, sonra nərdivanı götürürük. Yadıma Tiflis düşdü» (31, s. 33). Bu zaman ədib Tiflisdə yaxın bir dostunun mül- kədar Mərdidqulu xanın mehmanxanada qalan zaman var-yoxunu oğurlanmasından danışır. Hadisələrin bu məqamı Haqverdiyevin «Keçmiş günlər» hekayəsinin süjetini xatırladır. Ədib Bərdənin kinayəli təsvirindən sonra Ağda- mın təsvirinə keçir. «Ağdam bazarında da nə qədər istəsəniz, imanlı, hacı, kərbəlayı və məşədi tapılar. Bunlar da doğruluqda, insafda Bərdə hacılarından, kərbəlayılarından, məşədilərindən qalmazlar. Hamısı əhli-iman, namaz qılan, oruc tutan müqəddəs mömin şəxslərdir» (31, s. 34). Bunları qeyd etdikdən sonra Haqverdiyev Hacı Mehdiqulunun hiyleyi-şəriyyəsindən, imam ehsanının Məşədi Səfərin evini var-yoxdan çıxarmasından da- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 43 nışır. Oxucu buradakı kərbəlayilər, hacılar, məşədilər- lə rastlaşanda «Marallarım»dakı mənfi surətlər silsilə- sini xatırlayır. Məlum olduğu kimi, kompozisiya daha çox bədii əsərdə təsvir olunan hadisələrin dinamikasını, düzü- münü, inkişaf mərhələlərinin, məntiqi ardıcıllığını tə- min edən, əsərin sərlövhəsindən başlamış, son cüm- ləsinə qədər sxemini dəqiq ölçü daxilində müəyyən- ləşdirən, onun məzmun və mənasının ifadəsini təmin edən vacib forma əlamətidir. Kompozisiya yunan di- lindəki «kompositio» sözündən götürülmüş, «tərtib et- mək» deməkdir. Hər bir sənətkar bəhs etdiyi hadisələ- ri maraqlı, məntiqi qurmağı bacarmalıdır. Kompozisi- ya dedikdə, əsərdəki hadisələrin bədii tərtibi başa dü- şülür. Bədii kompozisiyanın tərkibində konfliktin bö- yük rolu vardır. Bədii konflikt nə qədər maraqlı və gərgin qurularsa, əsər bir o qədər uğurlu çıxar. Yazıçı bədii əsərin məzmunu, ideyasını, ictimai təsirini güc- ləndirmək, oxucu marağını və emosionallığını artır- maq üçün kompozisiyanı müxtəlif formalarda qura bi- lər. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestində kompozisiya həm mürəkkəb və ziddiyyətli, həm də orijinaldır. Povestin kompozisiyası iki yerə bölünür: Aynurə Paşayeva 44 bu dünya və o dünya. Bu dünya Tiflisə qədər olan mərhələdir. O dünya Tiflisdə olarkən Xortdanın dər- manı içib cəhənnəmə düşməyindən başlayır. Burada müəllifin öz dilindən deyilən sözlər əsər haqqında ümumi məlumat verir. Cəhənnəm sözünü «mənfi tip- lər cəmiyyəti» mənasında verdiyini qeyd edir. Daha sonra müqəddimədə verilmişdir ki, burada da Xortda- nın cəhənnəmə getmək fikri, onun Şuşaya-Təbrizli Mirzə Qoşunəlinin yanına gəlməsi, ondan dərmanı alıb Tiflisdə içməsi verilmişdir. Cəhənnəm göstərilən hissə böyük kinayələrlə mənfi insanların cəzalarına çatması səhnəsidir. Müəllifin 1930-cu ildə povestə əlavə etdiyi «Odabaşının hekayəsi» hissəsi mövzuca, ideyaca özündən əvvəlki tənqidi mətləbləri uğurla ta- mamlayır. Povestin kompozisiyasını ona görə mürək- kəb adlandırırıq ki, burada çoxlu hadisələr və surətlər var. Ağdamda məşədilərin, hacıların xarakteri haqqın- da hekayələr, cəhənnəmdə ədibin verdiyi andlarla əla- qədar əhvalatlar və s. əsas süjeti tamamlayır. Bu da süjetin dinamikasını daha qüvvətləndirmiş, bədii for- manı daha orijinal etmişdir. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» əsəri zənginli- yi və mürəkkəbliyi etibarilə Haqverdiyev nəsrində müstəsna yer tutur. Ədibin əsas müxtəlif tənqidi mət- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 45 ləblər haqqındakı söhbətlər əsas süjet xəttini daha da zənginləşdirir. Onun əsas tənqid hədəflərindən olan vətən xainləri cəhənnəmin Veyl quyusunda göstərilir. Fırıldaqçı din xadimləri isə camaata təlqin etmək istə- dikləri qıl körpüsündən yıxılmış vəziyyətdə göstərilir. Onlar bütün bunların səbəblərini isə İblisdə görürlər. Ədib həmin insanların bəd əməllərini öz dilləri ilə etiraf etdirir. Ancaq İblis onları bu cür cavablandırır: « – İndi hər bir dünyada törənən bəd əməli mən bədbəxtdən görürsünüz. Doğrudur, məndən yaxşı əməl baş verməz, amma yenə sizi inandırıram ki, dün- yada baş verən bəd əməllərin çoxundan nə mənim xə- bərim var, nə də mənim övladımın. Gedin öz içinizdə axtarın, görün nə qədər şeytanlar taparsınız ki, mən onların əllərinə su tökməyə yaramaram» (31, s. 70). Haqverdiyev cəhənnəmlinin içdiyi sudan danışan zaman yazır: «Bu binəva su istəyən tək bir məlaikə əlində bir qab ərimiş qurğuşun gətirib ona içirtdi. O saat qarnı və bağırsaqları alışıb, qarnının ətrafından su axmağa başladı (31, s. 62). İslamın müqəddəs kitabın- da cəhənnəm suyu haqqında danışılan zaman deyilir: «Onlar orada nə bir sərinlik, nə də içməyə bir şey ta- pacaqlar. Qaynar sudan və irindən başqa» (Ən-Nəbə surəsi, 24-25-ci ayələr); «Hələ qarşıda Cəhənnəm var- Aynurə Paşayeva 46 dır. İrinli-qanlı sudan içirdiləcəkdir. O, irinli-qanlı su- yu qurtum-qurtum içər, onu zorla udar. Ona hər tərəf- dən ölüm gələr lakin ölməz» (İbrahim surəsi, 16-17-ci ayələr); «Onlar imdad istədikdə onlara qətran (yaxud yaradan axan irin qan) kimi üzlərini büryan edən bir su ilə kömək ediləcəkdir. O, nə pis içki, o (Cəhən- nəm) necə də pis məskəndir!» (Əl-Kəhf surəsi, 29-cu ayə); O su ilə qarınlarında olanlar (bağırsaqları, ciyər- ləri) və dəriləri əridiləcəkdir. Hələ onlar üçün (başla- rına vurulacaq) dəmir toppuzlar da vardır» (Əl-Həcc surəsi, 19-21-ci ayələr). Haqverdiyev cəhənnəmdəki zəqqum ağacından danışanda yazır: « – A kişi, hər kəsin ürəyi yananda bu leymədən içirdirlər və acanda zəqqum ağacının meyvəsindən verirlər, yeyir. Zəqqum ağacı cəhənnəmin VII təbəqəsindədir. Onun kökü 70 minillik yolu uzunluğundadır. Kötü- yünün uzunluğu, həmçinin 70 min il yolçaqdır. Onun 70 min şaxəsi var. Hər şaxəsində 70 min cür meyvə var ki, hamısı acı, bədbuy və şeytan başına oxşayır...» (31, s. 64). Qurani-Kərimdə zəqqum ağacı haqqında yazılır: «(Ey insanlar!) Qonaq olmağa bu Cənnət yaxşıdır, Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 47 yoxsa zəqqum ağacı? Biz onu zalimlər üçün bir bəla etdik. O, elə bir ağacdır ki, Cəhənnəmin lap dibindən çıxar. Onun meyvəsi şeytanların başı kimidir. Onlar ondan yeyəcək və qarınlarını onunla dolduracaqlar. Sonra onlar üçün (içməyə) qaynar su ilə qatışmış irin vardır. Daha sonra onların qayıdacaqları yer mütləq yenə Cəhənnəmdir!» (Əs-Saffət surəsi, 62-68-ci ayə- lər). Zəqqum ağacının meyvəsi o qədər acıdır ki, hətta ondan bir damcı bu dünyaya düşsəydi, o damcı dün- yadakı canlıların yaşayışını təmin edən hər bir şeyi məhv edər. Buradakı İblis H. Cavidin «İblis» faciəsindəki İb- lisin monoloqlarını xatırladır. Orada İblis özünün xarakterini çox müfəssəl şəkildə, bir növ etiraf for- masında açıqlamışdı. «İblis nədir? – Cümlə xəyanətə bais... Ya hər kəsə xain olan insan nədir? – İblis!» (15, s. 104). Cəhənnəmin təsvirinin sonunda, əslində ədib bü- tün çar ikinci Nikolayın özünün cəhənnəmə günah- ların səbəbi olan varid olduğunu göstərir. Aynurə Paşayeva 48 «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestində sa- tirik pafos aparıcıdır. Bununla belə məzmunla əla- qədar olaraq lirika Fərmanla Gövhərtac məhəbbətində də görmək olar. Onlar bir-birini sevsə də, ancaq za- manın yaratdığı qanunları qarşısında aciz qalırlar. Əsərdə Fərmanla Gövhərtacın böyük, müqəddəs eşqi, qovuşmaq həsrətləri, çırpıntıları Hacı Mirzə Əhməd ağa kimi «mötəbər» müctəhidlərin ağalıq etdiyi mü- hitin zorakılığı nəticəsində faciənə məhvi çox təsirli lirik səhnələrdə göstərilmişdir. «Odabaşının hekayəsi» povestində lirika çox güclüdür. «Odabaşının hekayə- si», bütünlüklə, Fərmanla Gövhərtacın nakam məhəb- bətinə həsr olunmuşdur. «Odabaşının hekayəsi»ndə məhəbbət lirikası ilə ictimai satira qüvvətli və qəribə bir vəhdətdə, uyuş- mada verilmişdir. Daha doğrusu, lirik məzmun əsas ideyanın, satirik mətləblərin ifadəsi üçün çox əlverişli və təsirli bir vasitəyə çevrilmişdir. Xortdanın cəhənnəmdən qayıtması, yəni onun yu- xudan ayılması əsərdə epiloq xarakteri daşıyır. O, ayıldıqdan sonra görür ki, dörd ildən çox vaxt keçmiş, artıq zəhmətkeşlər hakimiyyəti ələ almışlar. Ədib bəzən satirik mətləblərini daha müfəssəl ifa- də etmək üçün ricətlərdən istifadə edir. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 49 Peyzaj və ricət də kompozisiyanın ünsürlərindən- dir. Məsələn: Xortdanın verdiyi andlar haqqında ayrı- ca hekayələr danışması buna misal ola bilər. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povesti süjet baxımından mürəkkəbdir, çoxşaxəlidir. Belə ki, əsas süjetdən çıxış edən, onunla bağlı olan bir sıra xırda süjet xətləri də vardır. Xortdanın hər iki dünyada qar- şılaşdığı insanlar haqqında olan əhvalatların hər biri özlüyündə kiçik bir süjetə malikdir. Povestdə süjetin ekspozisiya mərhələsini Xortdanın ağlına cəhənnəmə getmək fikrinin gəlməsi, Mirzə Qoşunəlinin yanına – Şuşaya Tiflisdən gedən zaman başına gələn əhvalat- lar, burada qarşılaşdığı insanlar, nəhayət, Şuşaya gəlib çıxması təşkil edir. Xortdanın on gün müddətində hə- min iksirin qəbul etməsi, Tiflisə gəlməsi, vaxt tamam olduqdan sonra cəhənnəmə gəlməsi mərhələsini zav- yazka (bədii düyün) mərhələsini təşkil edir. Kulmina- siya (bədii zirvə) mərhələsini isə Veyl quyusu ilə bağ- lı olan əhvalatlardır. Razvyazka (düyünün açılması) mərhələsində ziddiyyətlər tədricən açılmağa, ayrı-ayrı surətlər, qruplar arasında olan münaqişə zəifləməyə doğru gedir. Povestdə rus kazaklarının, zabit və gene- rallarının çar ikinci Nikolayın cəhənnəmə gəlməsi, Xortdanın cəhənnəmi tərk etməsi razvyazka (düyünün Aynurə Paşayeva 50 açılması) mərhələsini təşkil edir. Nəhayət, final (bədii yekun) mərhələsində hadisələr sona yetir. Xortdanın bu dünyaya qayıtması, qayıtdıqdan sonra yeni dünya- nın yarandığını görməsi, dörd ildən çox vaxtın keçmə- si ilə dünyanın dəyişməsi, zəhmətkeşlərin hakimiyyəti final mərhələsidir. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» kompozisiya etibarilə, xüsusən, bədii süjetin inkişafına görə çox nadir nəsr nümunəsidir. Əsərdəki hadisələr çoxplanlı, çoxşaxəli inkişafa malik olsa da, ümumi ideyaya, əsas mətləbə məharətlə tabe olunmuş və bağlanmışdır. Be- lə ki, povestdəki bir çox xırda epizodların hər birinin vacib bədii-estetik funksiyası vardır. Məzmunca, ide- yaca əsər boyu onlar bir-birini mükəmməl tamamlayır və əsas ideyanı bədii təcəssümünə xidmət edir. Bu əsər kompozisiya etibarilə son dərəcədə orijinal təsir bağışlayır. Bütün bunlar Ə. Haqverdiyevin bir ədib ki- mi necə böyük istedada, müşahidə qabiliyyətinə və yazıçılıq texnikasına malik olduğunu sübut edir. Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|