Az ərbaycan Respublikası Sə hiyy
Yüklə 400,92 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Az ərbaycan Respublikası Sə hiyy ə Nazirliyi kollegiyasının 25 noyabr 2013 -cü il tarixli 38 saylı qərarı ilə t əsdiq edilmişdir D EMENSİYANIN DİAQNOSTİKA VƏ MÜALİCƏSİ ÜZRƏ KLİNİ K PROTOKOL
Bakı - 2013
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 56.14 D 30
D 30 Demensiy anın diaqnostika və müalicəsi üzrə klinik protokol – 2013. – 32 s əh.
Bu klinik protokol ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi t ərəfindən maliyyələşdirilən “Azərbaycanda Səhiyyənin Gücl əndirilməsi” Layihəsinin dəstəyi ilə hazırlanmışdır.
2
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Redaktor: C.M
əmmədov S əhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və İslahatlar M ərkəzinin direktoru, t.f.d. T ərtibçilər: K.Salayev Az ərbaycan Tibb Universitetinin Nevrologiya və tibbi genetika kafedrasının baş laborantı, t.f.d. R.Zeynalova S əhiyyə Nazirliyi Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin direktor müavini A.Zeynalova S əhiyyə Nazirliyi Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin h əkim-psixiatrı Ü. Əfəndiyev S əhiyyə Nazirliyi Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin h əkim-psixiatrı S. İsgəndərova S əhiyyə Nazirliyi Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin h əkim-psixiatrı L.Orucova S əhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və İslahatlar M ərkəzinin Tibbi keyfiyyət standartları şöbəsinin h əkim-metodisti R əyçi: T.Qafarov Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri T əkmilləşdirmə İnstitutunun Psixiatriya və narkologiya kafedrasının müdiri, professor, t.e.d.
3
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Sübutların etibarlılıq dərəcəsi və elmi tədqiqatların tipləri Sübutların etibarlılıq d ərəcəsi Sübutların mənbələri (elmi t ədqiqatların tipləri) Ia Sübutlar meta-analiz, sistematik icmal v ə ya randomizasiya olunmuş klinik tədqiqatlardan (RKT) alınmışdır Ib Sübutlar ən azı bir RKT-dən alınmışdır
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış, nəzarət edil
ən, randomizasiya olunmamış tədqiqatdan alınmışdır IIb Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış kvazi- eksperimental t ədqiqatdan alınmışdır
Sübutlar t əsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli, korrelyasion t ədqiqatlar, ayrı-ayrı halların öyrənilməsi) alınmışdır IV Sübutlar ekspertl ərin rəyinə və ya klinik təcrübəyə əsaslanmışdır
4
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Tövsiy ələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası Tövsiy ələrin etibarlılıq s əviyyəsi Tövsiy ələrin əsaslandığı sübutların etibarlılıq dərəcəsi A RKT-l
ərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi, sistematik icmalı və ya nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik səhv ehtimalı çox aşağı olan (++) irimiqyaslı RKT. Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia.
Kohort v
ə ya klinik hal - nəzarət tipli tədqiqatların yüks
ək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud Sistematik s əhv riski çox aşağı olan (++) yüksək keyfiyy
ətli kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli t ədqiqat, yaxud N əticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik s əhv riski yüksək olmayan (+) RKT. Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa.
N əticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik s əhv riski yüksək olmayan (+) kohort və ya klinik hal - n əzarət tipli və ya nəzarət edilən, randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud N əticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil edilə bilm əyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan və ya yüks ək olmayan (++ və ya +) RKT. Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb. D Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud N əzarət edilməyən tədqiqat, yaxud Ekspertl ərin rəyi. Yüks ək səviyyəli sübutların mövcud olmamasının göst əricisidir. Sübutların etibarlılıq dərəcəsi III və IV.
5
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. İxtisarların siyahısı AX Alsheymer x əstəliyi
alaninaminotransferaza ASXİ asetilxolinesterazanın inhibitorları AST aspartataminotransferaza DSM IV Diaqnostik v ə Statistik Təsnifat (4-cü baxış)
(Diagnostic Statistical Manual) EEQ elektroensefaloqrafiya FTD fronto-teporal demensiya GT ganqliozid luteinl əşdirici hormon
əstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı (10-cu baxış) İİV insan
ın immuncatışmazlığı virusu KT kompüter tomoqrafiyası QİÇS qazanılmış immunçatışmazlığı sindromu LCD Levi cisimcikli demensiya MRT maqnit rezonans tomoqrafiya MSS m ərkəzi sinir sistemi NMDA N-metil – D-aspartat PSQQ Psixi statusun qısa qiymətləndirilməsi şkalası
(MMSE - Mini-Mental State Examination ) SİUSİ Serotoninin intraneyronal udulmasının seçici inhibitoru ТB v ərəm VD vaskulyar demensiya YKP yüngül koqnitiv pozuntu
6
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Klinik protokol ilkin s əhiyyə səviyyəsində çalışan sahə h əkimləri, ailə həkimləri, həkim-psixiatrlar və həkim-nevroloqlar üçün n əzərdə tutulub. Protokol sübutlu t əbabətə əsaslanaraq demensiyanın diaqnostika, profilaktika v ə müalicəsinin müasir prinsiplərinin tətbiqi və x əstələrin həyat keyfiyyətlərinin və qulluqlarının yaxşılaşdırılması üzr ə tövsiyələrin verilməsi məqsədini daşıyır. ÜMUMİ MÜDDƏALAR Demensiya – baş beynin xronik və ya proqressivləşən xəstəliyi n əticəsində əmələ gələn psixi fəaliyyətin pozulmasıdır. Bu zaman idrak prossesl əri (yaddaş, təfəkkür, qavrama, nitq), eyni zamanda mülahiz ə etmə qabilliyəti kimi ali qabıq funksiyalarının pozulması baş verir. Göstərilən koqnitiv pozuntular kifayət qədər ciddi olub, ən azı son 6 ay ərzində insanın gündəlik həyatına təsir edir. 3
ayırd edilir. Presenil demensiya zamanı əlamətlər 65 yaşa qədər, senil demensiya zamanı isə 65 yaş və daha gec başlayır. Demensiyanın bu növləri etiologiya, klinik şəkli və gedişinə görə bir-birind ən fərqlənir. Demensiya termini il ə etiologiyaya görə müxtəlif vəziyyətlər n əzərdə tutulur. Demensiyanın müxtəlif növlərinin fərqli olmasına baxmayaraq bir çox hallarda onun yaranmasına çoxsaylı faktorlar s əbəb olur. Belə ki, Alsheymer xəstəliyi olan 60-90% pasiyentlərdə damar d əyişiklikləri, damar demensiyası klinik diaqnozu təsdiq edilmiş pasiyentlərin 1/3-də Alsheymer xəstəliyi üçün xarakterik olan d
əyişikliklər aşkar edilir. Yüngül koqnitiv pozuntunu (YKP) demensiyadan f ərqləndirmək lazımdır. YKP zamanı koqnitiv funksiyaların enməsi günd əlik həyat fəaliyyətinin pozulmasına təsir etmir. YKP normal qocalma v ə demensiya arasında mövcud olan aralıq
v
EPİDEMİOLOGİYA Demensiyalı xəstələrin ümumi sayı yaş həddinin artması ilə yüks əlir və 65 yaşdan sonra hər 5 ildən bir 2 dəfə artır. Ümumilikdə demensiyanın yayılması 65 yaş və daha yuxarı yaşlarda 2,2-8,4% t əşkil edir.
7
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Aşağıdakı cədvəldə müxtəlif yaş hədlərində demensiyanın yayılma və bu xəstəliyə tutulma göstəriciləri verilmişdir. C ədvəl 1. Demensiyanın yayılması 4,12
Yaş X əstələrin sayı İl ərzində xəstələnmə 60-64
0,60% 0,07
65-69 1,60%
0,33 70-74
3,50% 0,84
75-79 7,40%
1,82 80-84
15,70% 3,36
85-89 26,20%
5,33 90-94
41,00% 8,65
>95 46,30%
- Yaşama müddətinin artması
il
x əstələrin sayı çoxalır. Eyni zamanda bu xəstəliklə bağlı sosial yük d ə artır. Bu isə öz növbəsində ictimai sağlamlığın qorunmasında probleml ər yaradır. Daha çox rast g əlinən Alsheymer xəstəliyi (AX) – 65%-ə qədər v ə Vaskulyar demensiyasıdır (VD) – 30%-ə qədər. Hər iki xəstəlik birlikd ə bütün demensiyaların 80%-ni təşkil edir. Levi Cisimcikli Demensiya (LCD) – 11%, fronto-temporal (FTD) – 6% t əşkil edir. Hesab edilir ki, AX il ə daha çox qadınlar, VD ilə kişilər xəstələnir 3 .
Alsheymer x əstəliyi (A tipli senil demensiya) – MSS-nin degenerativ prosesl əri ilə əlaqəli olub demensiyanın daha çox rast g əlinən formasıdır. Demensiya əlamətləri, o cümlədən koqnitiv prosesl ərin və digər funksiyaların artan enməsi baş beynin alın, təpə, gicgah paylarının subkortikal sahələrində neyronların və sinaptik əlaqələrin məhvi ilə əlaqədardır 3,7 .
ənşəli (vaskulyar) demensiya – Alsheymer x əstəliyindən sonra tezliyinə görə 2-ci yeri tutur. Damar mənşəli 8
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. demensiya ardıcıl baş verən kiçik insultlar nəticəsində, beynin qanla t əchizatının pozulması ilə əlaqəlidir. Daha çox rast gəlinən d əyişikliklər beynin arteriyalarının kalsifikasiyası və liflərin atrofiyası gedən ağ maddəsində müşahidə edilir 3,7
. Levi cisimcikli demensiya – Parkinson x əstəliyi zamanı əmələ g ələn demensiya ilə eyni patoloji əsasa malikdir. LCD baş beyin qabığındakı neyronlarda Levi cisimciklərinin, zülal laxtalarının, α-sinuclein və ubikvitinin əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır 3,7 .
nisb ətən daha az rast gəlinən demensiya növüdür. Lakin dеmensiya il ə xəstə olan insanlar arasında xüsusi yer tutur. Davranış üzərində n əzarətin itirilməsi, yaranmış vəziyyətin qiymətləndirilməsinin pozulması, öz xəstəliyinə qarşı tənqidin olmaması kimi davranış pozuntuları yaddaş pozuntularına nisbətən daha çox rast gəlinir 3,7 .
əstəliyi – nadir rast gəlinən xəstəlikdir. Bu x əstəlik zamanı anomal zülali maddə beyində toplanır və məhz sinir hüceyr ələrinin sürətli məhvinə səbəb olur.
Çoxsaylı nevroloji simptomlar (tremor, h ərəki zəiflik, müvazinətin pozulması, müvazin ətin saxlanması problemləri) ilə yanaşı adi simptomlara davranış və əhval-ruhiyyənin pozuntuları aiddir.
Klinik si mptomların başlanması dövründə ölüm halları 1-2 il müddətində mümkündür 3,7
.
9
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. C ədvəl 2. Risk faktorları 3,5,11
Ahıl yaş AX, DD v
ə LCD üçün daha əhəmiyyətli risk faktoru hesab edilir. Lakin FTD, Kroysfeld- Yakob x əstəliyi və Hantinqton xəstəliyi üçün ri sk yaratmır. Bu xəstəliklər, adətən, orta yaşlarda yaranır.
N əslində AX və VD-li xəstələr olan insanlar üçün bu x əstəliyə tutula bilmə ehtimalı yüks əlir. Lakin hansısa xromosom d əyişikliklərinin olması aşkar olunmayıb. Alkoqol q əbulu Da mar patologiyasının yaranma ehtimalını artırır və nəticədə demensiyanın yaranması üçün risk faktoru olur. Qırmızı şərabın q əbulunun demensiyanın inkişaf etmə riskinin azaltmasına müsbət təsir etməsi barədə heç bir elmi
əsas yoxdur. Tütünç əkmə AX d
ə daxil olmaqla demensiyanın bütün növl
ərinin inkişafı üçün risk faktoru hesab edilir. Tütünç əkmənin AX ilə xəstələnmənin qarşısını alması barədə fikir özünü doğrultmamışdır.
Orta yaşlarda bədən çəkisinin indeksinin artması demensiyanın inkişaf etmə riskini artırır. Eyni zamanda 2-cili tip diabet x əstəliyinin yaranması ilə bağlıdır. Bu isə ür ək-damar xəstəliklərinin və müvafiq olaraq VD-ni n inkişafında müstəqil risk faktoru hesab edilir. Hipertoniya Orta yaşlarda əmələ gəlməsi VD və AX-nin inkişaf etmə riskini artırır.
İnsult üçün risk faktoru hesab edilir, VD-ni n yaranmasına səbəb olur. Baş travması 10 d
əqiqə müdd
ətində düşüncənin
itirilm
əsinə səbəb olan kəllə-beyin travmaları. Ahıl yaşlarda demensiya ilə xəstələnmə ehtimalını iki dəfədən çox artırır.
VD üçün risk faktoru hesab edilir. AX v ə demensiyanın digər növləri üçün risk faktoru deyil.
10
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Demensiyanın risk faktorlarının erkən aşkarlanması və qarşısının alınması istiqamətində tibbi müdaxilələrin aparılması profilaktika üçün çox vacibdir. Damar m
ənşəli risk faktorlarının diqqətli nəzarətinin təmin edilm
əsi yalnız kardiovaskulyar/serebrovaskulyar xəstəliklərin profilaktikası və müalicəsi üçün deyil, eyni zamanda demensiyanın da profilaktika v ə müalicəsi üçün çox zəruridir (A) 3 .
10 ÜZRƏ TƏSNİFAT 2
F00 *
Alsheymer x əstəliyi zamanı demensiya (G30.–†) Yüklə 400,92 Kb. Dostları ilə paylaş:
|