Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Tulyaremiyanın xoralı-bubon və bubon forması transmis-

siv, həmçinin təmas yoluxmasında (ov zamanı öldürülmüş dov-

şanların, ondatra cəmdəyinin kəsilməsi) müşahidə olunur. Ağci-

yər forması (pnevmoniya, bronxopnevmoniya) hava-toz y o  lux ma 

yolunda inkişaf edir. Bu yol həmçinin konyunktivanın zədə lən-

məsinə gətirib çıxarır. Tifoid (abdominal) forma qida və su y o-

lux ma yolunda müşahidə olunur.

Həssaslıq. Tulyaremiya törədicisinə qarşı insanın həssaslığı 

o l duqca  yüksəkdir:  könüllülər  üzərində  müəyyən  edilmişdir  ki, 

infeksiyanın manifest fomasına səbəb olan infeksion doza 25-50 

mikrob  ədədi  təşkil  edir.  Xəstəlik  keçirdikdən  sonra  insanlarda 

d a vamlı immunitet əmələ gəlir.

Epidemik prosesin xüsusiyyətləri. Tulyaremiya ocaqları Ş i-

ma li Amerika, Asiya  və Avropa  ölkələrində  qeyd  olunmuşdur. 

Həmçinin təbii ocaqlar Rusiyada müşahidə edilir ki, burada baş 

verən xəstələnmələr sporadik xarakter daşıyır.

562

Tulyaremiya ilə xəstələnmə qeyri-peşəkar və ya peşəxarak-

terli ola bilər.

Qeyri-peşəkar xəstələnmələrə sinantrop gəmiricilərlə (ev s i-

çan  ları və s.) bağlı olan məişət tipini aid etmək olar. Bu zaman 

başlıca yoluxma amilləri kimi törədicilərlə çirklənmiş qida məh-

sul ları,  həmçinin  xəstə  dovşanların  əti  və  su  iştirak  edir.  Q u yu 

s u yu ilə yo luxma qışda, bulaq suyu ilə yoluxma isə yaz və yay da 

baş verir. Əhalinin bütün qrupları, o cümlədən peşə sin dən, cin-

sindən və yaşından asılı olmayaraq kənd əhalisi cəlb o lu  nur.

Peşə xarakterli xəstələnmə kənd təsərrüfatı işləri, ovçuluq, xü -

su silə də xəzli heyvan ovçuluğu və laboratoriya işləri ilə bağıdır.

Kəndtəsərrüfatıtipiaqrotexniki işlərin düzgün həyata ke çi-

ril məməsi nəticəsində təzahür edir ki, bu zamanı ot tayalarının 

gə miricilərlə məskunlaşması və onların ifrazatları ilə çirklən mə-

 si baş ve rir. Yoluxma tərəvəz yığımı, dənin səpilməsi, samanın 

d a şınması zamanı, əsas etibarilə inhalyasion yolla və əksər hal-

larda kənd təsərrüfatı işçilərinin prosesə cəlb olunması ilə mey-

dana çıxır.

Ovçuluq-təsərrüfattipi əsasən dovşan, köstəbək ovlanması və 

ondatra yetişdirilməsi ilə bağlıdır. Yoluxma ovçuluq möv sü mün də 

təmas və peroral yolla, yayda isə həmçinin transmissiv (gə nə lərin, 

həşəratların  dişləməsi)  baş  verir.  Yoluxma  amilləri  hey vanların 

dərisi və cəmdəyidir.

Laborator yoluxma tipi peyvənd  olunmamış  şəxslərdə  baş 

verir.  Bundan  başqa,  həmçinin  səngər tipi  ayırd  edilir.  Bu, 

müharibə dövründə səngərlərin, istehkamların qazılması zamanı 

müşahidə olunmuşdur.

İnkubasiya müddəti 1 gündən 3 həftəyə qədər, əsas etiba ri lə 

3-7 gündür.

Klinikası.  Xəstəliyin  formasından  asılı  olmayaraq,  tulyare-

miya kəskin, prodromal dövr olmadan başlayır, yüngül titrətmə, 

temperaturun  tezliklə  38-39

0

C-yə  qədər  yüksəlməsi,  əzginlik, 

əzələ ağrıları qeyd edilir. Asteniya limfadenitlərin – bubonların 

y a ranması ilə müşayiət olunur. Bubonlar tək-tək, çoxsaylı, müx-

tə lif ölçüdə ola bilər. Bubonun aqibətindən asılı olaraq, xəstəlik 

3-4  aya  qədər  uzana  bilər.  Nəticə  qənaətbəxşdir,  letallıq  0,5%-

563

dən yüksək deyildir. Patoloji prosesin birincili lokalizasiyası tö -

rə   dicinin daxil olma yerindən asılıdır. Bu zaman tulyaremiyanın 

aşağıdakı  klinik-patogenetik  formaları  ayırd  olunur:  1)  dəri  və 

s e  likli qişalardan yoluxduqda – bubon, xoralı-bubon; 2) ağızdan 

yoluxduqda – anginoz-bubon, abdominal; 3) inhalyasion yolux-

mada  –  ağciyər  (bronxial  və  pnevmoniya  variantı);  4)  massiv 

yoluxma zamanı və zəif şəxslərdə – birincili septik (yayılmış).

Müalicə əsas etibarilə streptomitsin və tetrasiklin sırası anti-

bi otikləri ilə aparılır.

Laborator diaqnostikası. Xəstədən törədicini bilavasitə ayırd 

etmək  çətindir,  ona  görə  də  diaqnozu  bakterioloji  təsdiq  etmək 

üçün  heyvanlarda  bioloji  sınaq  qoyulur.  Material  kimi  qan,  b u-

bonların möhtəviyyatı, bəlğəm, dəri xoralarının, həmçinin selikli 

qişaların  ifrazatı  istifadə  olunur.  İmmunoloji  metodlardan  AR 

istifadə olunur ki, onu həm sınaq şüşəsində, həm də əşya şüşə-

sində  qoyurlar.  Bundan  başqa,  QDHAR  yüksək  həssaslığa  və 

spesifikliyə  malikdir.  Xəstəliyi  keçirmiş  şəxslərdə  titr  1:5000-

1:10 000 çatır. Həmçinin KBR-dən istifadə edilir. Tulyaremiya-

nın ekspress-diaqnostikasında İFR tətbiq edilir. Xəstənin, xəs tə-

liyi  keçirmiş  və  ya  peyvənd  olunmuş  şəxslərin  immunoloji 

m   ü a   yinəsi  zamanı  tulyarinlə  dəri-allergik  sınaq  (DAS)  effektiv 

nəticə verir. Sınaq dəriiçi qoyulur və müsbət nəticə xəstəliyin 3-5-

ci günündən əldə olunur. Sınağın cavabı 24-48 saatdan sonra qiy-

mət ləndirilir.

Profilaktik və əksepidemik tədbirlər. Təbii ocaqda epizoo-

tik proses fəallaşdıqda risk qruplarını diri vaksinlə immunizasiya 

edirlər.  Bu  zaman  peyvəndə  cəlb  olunacaq  şəxslərin  tulyarinlə 

dəri sınağının qoyulması ilə allergik vəziyyəti yoxlanılır. Aller-

gik reaksiyalar mey dana çıxdıqda bu şəxslər peyvənd edilmirlər.

Ocaqlarda  mənzillərdə  və  müxtəlif  təyinatlı  tikililərdə  (o 

cümlədən taxıl anbarlarında) deratizasiya aparılır. Geniş çöl d e-

ra   tizasiyası aparılmır.

Gənələrin hücumundan qorunmaq üçün fərdi müdafiə v a si tə-

lə rindən –hermetik paltar və repellentlərdən istifadə olunur.

Həmçinin  aşağıdakı  tədbirlər  həyata  keçirilir:  su  mənbə-

lərinin,  qida  və  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  gəmiricilərdən 

564

qorunması, tarlalarda və yaşayış məntəqələrində aqrotexniki və 

ümumi-sanitar tədbirlərin aparılması; əhalinin sanitar maarifi.

Əhalinin spesifik profilaktikası diri dəriüstü tulyaremiya vak-

sini ilə aparılır. Tulyaremiyaya görə qeyri-sağlam enzootik əra-

zi lərdə  yaşayan,  həmçinin  epidemioloji  yoluxma  riskinə  məruz 

qalanlar planlı şəkildə peyvənd edilirlər. Peyvəndə 7 yaşdan y u-

xarı  şəxslər  cəlb  olunurlar,  təkrar  revaksinasiya  5  ildən  sonra 

apa rılır.

Xəstə şəxs ətrafdakılar üçün təhlükəli olmamasına baxmaya-

raq, hospitalaşdırılır. Mənzildə deratizasiya, dezinfeksiya və d e-

ra tizasiya, lazım gəldikdə isə bütün yaşayış məntəqəsində derati-

zasiya aparılır. Kütləvi peyvəndlər epidemioloji göstərişə əsasən 

həyata keçirilir.

Qara yara

Qara yara (anthrax,bədxassəlikarbunkul,antraks) – kəskin 

bakterial  antropozoonoz 

infeksiyadır,

  intoksikasiya,  dərinin 

s eroz-hemorragik iltihabı, limfa düyünlərinin və daxili orqanları-

nın zədələnməsi ilə səciyyələnir, dəri və ya septik formada g e dir, 

təbii  ocaqlılığa  malikdir,  sürətlə  yayılır  və  ağır  gedişi  ilə  fərq-

lənir.

Etiologiyası.  Qara  yara  hələ  Hippokratın  və  Qalenin  döv-

ründən  “antrakeza”  (yunanca  “anthracis”  –  kömür,  dəri  xoralı 

karbunkulun qartmağının qara rəngi) adı ilə məlum idi. Şərqdə 

onu “iran alovu” adlandırmış və dəfələrlə qədim və şərq yazıçı 

və alimlərinin əsərlərində xatırlanmışdır.

“Qara yara” (sibir xorası) termininin mənşəyi məlum deyil-

dir. Bir hipotezə görə o, rus həkimi S.S.Andreyevski tərəfindən 

təklif  olunmuşdur.  Bu  alim  özünü  yoluxdurmaqla  karbunkulun 

zoonoz  təbiətini  sübut  etmişdir.  Digər  hipotezə  görə  bu  termin 

S i birdə XIX əsrdə dağıdıcı epizootiyalardan sonra geniş istifadə 

edilməyə başlanmışdır. 1850-ci ildə Daven və Raye, 1855-ci ildə 

Pollender və Brauell ilk dəfə olaraq ölmüş heyvanların qanında 

və toxumalarında B. anthracis aşkar etmişlər.

Təmiz  kultura  1876-cı  ildə  R.Kox  və  1877-ci  ildə  L.Paster 

t ə rəfindən alınmışdır. L.Paster vegetativ formalardan alınmış diri 

565

zəiflədilmiş vaksinlə heyvanları peyvəndləməni həyata keçirmiş-

dir.

Bu  xəstəliyin  klinikasının  ətraflı  təsviri  1766-cı  ildə  fransız 

həkimi  Moran  tərəfindən  verilmişdir.  İnqilabdan  əvvəlki  Rusi-

yada  Sibirdə  bu  xəstəlik  geniş  yayıldığı  üçün  qara  yara  (sibir 

xorası) adını almışdır, Rus həkimi Andreyevski (1788-ci il) “qara 

yara  haqqında”  əsərində  qərbi-sibir  quberniyalarında  bu  in fek -

siyanın iri epidemiyasını təsvir etmişdir, təcrübədə özünü yolux-

durmaqla heyvanlardakı və insandakı qara yara xəstə li yi nin o x-

şar lığını  təyin  etmiş  və  onun  heyvanlardan  insana  ötürül mə si 

i m  kanını sübut etmişdir.

Ciddi  eksperimentlər  seriyasından  sonra  Kox  qara  yaranın 

y e ganə  səbəbkarı  olan  bakteriyanı  aşkar  etdi.  O,  sübut  etdi  ki, 

qara yaranın epidemioloji xüsusiyyətləri (yəni yoluxucu xəstə li-

yin tezliyini və coğrafi yayılmasını təyin edən müxtəlif amillər 

ara sında  olan  əlaqə)  bu  bakteriyanın  inkişaf  tsikli  ilə  bağlıdır. 

Robert Koxun tədqiqatları ilk dəfə bu dəhşətli xəstəliyin bakte-

rial mənşəli olmasını sübut etdi, onun qara yaraya həsr olunmuş 

məqalələri  1876–1877-ci  illərdə  Breslau  Universitetinin  pato-

loqu Yuliy Konqeymın dəstəyi ilə nəşr olunmuşdur.

Törədici. Bacillus anthracis –BacilluscinsinəBacillaceae 

ailəsinə  aid  olan  hərəkətsiz  qrammüsbət  aerob  bakteriyadır. 

Xəstəliyin  törədicisi,  demək  olar  ki,  1849–1850-ci  illərdə  eyni 

vaxtda  3  tədqiqatçı:  F.Pollender,  F.Brauell  və  K.Daven  tərə-

findən aşkar edilmişdir. 1876-cı ildə R.Kox onu təmiz kulturada 

ayırd  etdi.  İnsan  üçün  patogen  olan  bütün  mikroblar  içərisində 

məhz  qara  yara  törədicisi  ilk  dəfə  aşkar  edilmişdir.  Bugünkü 

gündə qara yaranın - antraksadı hamı tərəfindən qəbul edilmiş-

dir ki, bu da yunancadan tərcümədə “kömür” deməkdir. Bu ad 

xəs təliyin dəri formasında əmələ gələn qartmağın səciyyəvi qara 

rəngi – kömür rənginə əsasən verilmişdir.

Qara yaranın törədicisi – antrasis basilidir (Bacillusanthra-

cis). O, iri, sporəmələgətirən qram-müsbət çöp olub ölçüsü 5-10 

x 1-1,5 mkm bərabərdir. Qara yara basilləri ətli- peptonlu mühit-

lər də  yaxşı  bitirlər,  kapsul  və  somatik  antigeni  vardır  və  ekzo-

toksin  ifraz  etməyə  qabildir.  Ekzotoksin  zülal  kompleksindən 

566

ibarətdir və ödemin yaranmasında iştirak edən protektiv və letal 

komponentdən təşkil olunmuşdur.

Qara  yara  bakteriyaları  insan  orqanizmindən  kənarda  oksi-

genli şəraitdə sporlar əmələ gətirir ki, onlar yüksək temperatura, 

qu ru maya  və  dezinfeksiya  vasitələrinə  qarşı  yüksək  davamlılıq 

qazanırlar. Sporlar illərlə həyat qabiliyyətini saxlaya bilər; xəstə 

heyvanların  sidiyi  və  nəcisi  ilə  çirklənmiş  otlaqlar  uzun  illər 

qara yara sporlarını saxlaya bilər.

Qara yara çöpünün vegetativ formaları qaynadıldıqda və adi 

dezinfektantların təsiri ilə tezliklə məhv olur. Sporlar 110

0

C tem-

peraturda avtoklavlaşdırılma zamanı yalnız 40 dəqiqədən sonra 

məhv  olur.  Quru  isti  hava  140

0

C  temperaturda  sporları  2,5-3 

saatdan sonra məhv edir. Qara yara sporları birbaşa düşən günəş 

ş ü a larına  qarşı  10-15  sutka  ərzində  davamlıdırlar.  Xloraminin 

aktivləşdirilmiş  məhlulları,  isti  formaldehid,  hidrogen  peroksid 

də sporosid təsirə malikdir.

İnfeksiya mənbəyi. Qara yarada insan üçün infeksiya mən-

bə yi  qismində  otyeyən  heyvanlar,  o  cümlədən  iri  və  xırdabuy-

nuzlu mal-qara, at, dəvə, qoyun, keçi, həmçinin donuzlar işti rak 

edə bilər.

Heyvanlarda  infeksion  proses  kəskin  başladığı  və  çox  vaxt 

onların  ölümü  ilə  nəticələndiyi  üçün  real  olaraq  heyvanlarla 

çirk  lənmiş torpaq, əsas etibarilə onların cəmdəklərinin bas dı rıl-

dığı yerlər törədicinin başlıca rezervuarına çevrilə bilər.

Qara yara ilə xəstə insan epidemioloji təhlükə törətmir. İnsa-

nın xəstə şəxsdən yoluxmasına dair etibarlı faktlar təsvir olun-

ma  mışdır. Adi rejimli stasionarlarda xəstələrdən xəstəxa na da xili 

yoluxma, o cümlə dən heyətin yoluxması qeydə alınmamışdır.

İnsanda  98-99%  hallarda  dəri  forması  inkişaf  edir  ki,  bu 

zaman törədici qartmağın altında qalır və ətraf mühitə çıxa bilmir. 

Yoluxma  mexanizmi.  Qara  yara  törədicisinin  insana  ötü-

rülməsi  xəstə  heyvanla,  onun  cəmdəyi,  heyvani  mənşəli  infek-

siyalaşmış  xammal,  həmçinin  törədici  ilə  çirklənmiş  torpaqla 

təmas zamanı həyata keçir.

İnsanın  yoluxması  daha  çox  infeksiya  mənbəyi  ilə  birbaşa 

təmas zamanı (mal-qaraya qulluq və s.) və ya bəzi yoluxma amil-

567

ləri ilə (gön, dəri, yun və s.), yəni qara yara basillərinin z ə də  lən-

miş dəri örtüklərinə (sıyrıntı, cırmaq yeri, kəsiklər və s.) düş məsi 

ilə  baş  verir.  Bəzən  insanların  xəstələnməsi  müxtəlif  torpaq  i ş-

lərini yerinə yetirdikdə törədici ilə çirklənmiş torpaqla təmas z a-

manı baş verir.

Qara yara zamanı yoluxma amilləri qismində infeksiya laşmış 

məhsullar  iştirak  edə  bilər.  Lazımi  termiki  emaldan  keçməmiş 

i n fek siyalaşmış ət və ət məhsullarının istifadəsi zamanı qida y o lu 

ilə nadir yoluxma halları məlumdur.

Güman edilir ki, qara yara ilə transmissiv yolla (göyün və ya 

payız  milçəyinin  hücumu  zamanı)  yoluxma  mümkündür,  lakin 

insanlarda bu yoluxma yolu təsdiqini gözləyir.

Qara yara aerozolları (hava-toz yolu) ilə yoluxma mümkün-

dür. Bu, onunla bağlıdır ki, sporlar quru infeksiyalaşmış heyvan 

xammalının – yun, heyvanın cod tükü, saç, dəri və s. emalı ilə 

bağ lı olan müxtəlif texnoloji proseslər zamanı havaya düşə bilər. 

Soyuq müharibə dövründə bu yoluxma üsulu (Bacillus anthracis 

sporlarından aerozolların süni yaradılması) xüsusilə effektiv h e-

sab olunurdu.

Həssaslıq.  Qara  yara  ilə  yoluxmaya  qarşı  insanların  təbii 

həssaslığı nisbətən yüksəkdir (yoluxma riskinə məruz qalan şəxs-

lərin  20%-nə  qədəri  xəstələnir)  və  hava-toz  yoluxma  y o lun da 

praktik olaraq ümumidir.

Qara  yara  ilə  insanların  yoluxması  xarici  örtüklərə  düşən 

törədicinin infeksion dozasından, dəri və selikli qişaların tamlı-

ğının pozulmasından asılıdır.

Qara  yara  bakterioloji  silah  kimi.  Qara  yara  80  il  əvvəl 

tədqiq edilməyə başlanmışdır. Hazırda 17 ölkədə qara yara spor-

larının ehtiyatları vardır. Nəzəri effektivlik: 50 kq sporun təy ya-

rə dən  püskürdülməsi  20  km

2

  sahədə  yaşayan  regionun  bütün 

sakinlərində onların yerləşməsi yerindən asılı olmayaraq xəs tə-

lik  törətməyə  qadirdir.  Pentaqonun  hesablamalarına  görə,  V a-

şinq tonun 3 milyon sakinini öldürmək üçün 100 kq spor kifa yət-

dir.  Təbii  ştamlardan  başqa,  Rusiyada  və  ABŞ-da  yeni,  daha 

patogen ştamlardan istifadə olunur. Mətbuatda olan məlu matlara 

görə, 1979-cu ildə Sverdlovsk şəhərinin gizli bakterioloji labora-

568

toriyasında  təsadüfi  püskürtmə  zamanı  79  nəfər  yolux muş dur, 

onlardan 68 nəfər ölmüşdür. Daha təhlükəli və effektiv yo lux ma 

forması  –  aerozol  yoluxma  müxtəlif  quruluşlu  uçan  aparatlar 

vasitəsilə, ventilyasiya və havalandırma sistemi, poçt gön də riş-

lə ri, yük vasitəsilə həyata keçirilə bilər.

Qara yaranın epizootiyaları ərazi cəhətdən torpaq ocaqlarına 

–  törədicilərin  rezervuarına  bağlıdır.  Birincili  torpaq  ocaqları 

otlaq larda, heyvan cəmdəklərinin basdırıldığı yerlərdə (mal qəbi-

ristanı)  və  s.  xəstə  heyvanların  ifrazatları  ilə  torpağın  birbaşa 

çirklənməsi nəticəsində əmələ gəlir.

İkincili  torpaq  ocaqları  yağış,  qar  suyu  və  çirkab  suları  ilə 

torpağın yuyulması və sporların yeni ərazilərə gətirilməsi nəti cə-

sin də yaranır. Yoluxma böyük sayda yoluxma amillərinin iştirakı 

ilə baş verə bilər. Onlara aiddir: xəstə heyvanların ifrazatları və 

dərisi, onların daxili orqanları, qara yara sporları ilə çirklənmiş ət 

və digər qida məhsulları, torpaq, su, hava, ətraf mühit ə ş yaları. 

İnsanda qara yaraya qarşı həssaslıq orqanizmin yaş, cins və digər 

fizioloji xüsusiyyətlərindən asılı deyildir; o, yoluxma yol ları və 

infeksion dozanın səviyyəsi ilə bağlıdır.

Patogenez.  Qara  yara  törədicisi  üçün  giriş  qapısı,  adətən, 

zədələnmiş  dəri  sayılır.  Nadir  hallarda  basil  tənəffüs  yollarının 

və mədə-bağırsaq yolunun selikli qişasından daxil olur. Törə di-

ci nin  dəriyə  daxil  olma  yerində  nekroz,  yanaşı  toxumaların 

ödemi  və  re gionar  limfadenitlə  birgə  seroz-hemorragik  iltihab 

ocağı şəklində qara yara karbunkulu əmələ gəlir. Yerli Patoloji 

proses qara yara çöpünün ekzotoksinin təsiri ilə bağlıdır ki, onun 

ayrı-ayrı  kompo nentləri  mikrosirkulyasiyanın  kəskin  pozulma-

sına, toxumaların öde minə və koaqulyasion nekroza səbəb olur.

Belə fikir vardır ki, müasir dövrdə qara yara ilə yoluxma təh-

lü  kəsi daha çox bakterioloji silahdan istifadə etmək imkanı olan 

terrorçu qruplar tərəfindən yaranır.

İmmunitet.  Xəstəlik  keçirdikdən  sonra,  adətən,  kifayət  q ə-

dər davamlı immunitet yaranır, lakin təkrar xəstələnmə halları da 

mümkündür.  Qara  yaraya  qarşı  insanların  immunizasiyası  qara 

yara STİ vaksini ilə aparılır.

Qara  yaranın  ağır  forması  ilə  xəstələndikdə  xəstəliyi  ke çir-

miş şəxslərdə davamlı immunitet əmələ gəlir, halbuki xəstəliyin 

569

yün gül  gedişində  insan  törədici  ilə  yenidən  rastlaşdıqda  təkrar 

yoluxa bilər.

Qara yaranın dəri formasında letallıq adətən 2-3%-dən yüksək 

olmur, yayılmış (generalizə olunmuş) formada isə 100%-ə çatır.

Heyvanların qara yara ilə xəstələnməsi iyun-sentyabr a y-

la  rında onların otlaqlarda qara yaranın torpaq ocaqları ilə təması 

nəticəsində  kəskin  artır.  İnsanlarda  xəstələnmənin  mövsümiliyi 

heyvanların yay-payız xəstələnməsini müəyyən dərəcədə təkrar 

edir.

Xəstələnmənin strukturu. Qara yara ilə xəstələnmə kəskin 

peşə  xarakterinə  malikdir.  Q.P.Rudnev  xəstələnmənin  3  tipini 

ayırd edir: peşə-kənd təsərrüfatı, peşə-sənaye, təsadüfi-məişət.

Peşə-kənd təsərrüfatı tip qara yara onunla səciyyələnir ki, bu 

tip ictimai heyvandarlıqda çalışan şəxslərdə (çobanlar, baytarlar, 

zootex niklər və s.) müşahidə edilir. Bu zaman yoluxma çox vaxt 

təmas yolu ilə baş verir.

Peşə-sənaye tip qara yara onunla səciyyələnir ki, insanların 

yoluxması  heyvandarlıq  məhsullarının  emalı  prosesində  (xam-

malın toplanması, saxlanması, daşınması, yun daranması və s.) 

baş verir ki, bu da bəzi istehsal sahələrində – dəri-gön, xəz, yun, 

hey van tükü emalı, utilizasiya və s. həyata keçirilir. Əgər kənd 

təsərrüfatı  tipində  insanlar  əsasən  vegetativ  formalarla  yolu-

xursa, onda sənaye tip qara yara üçün törədicinin sporları ilə y o-

luxma səciyyəvidir.

Peşə  ilə  əlaqəsi  olmayan  (təsadüfi-məişət)  qara  yara  ictimai 

və özəl sektorda kənd təsərrüfatı heyvanları ilə, onların cəm dək-

ləri  və  müxtəlif  heyvandarlıq  məhsulları  ilə  təsadüfən  təmasda 

olan şəxslər arasında müşahidə olunur. XIX əsrin sonu XX əsrin 

əv vəlində  ölkədə  peşə-sənaye  tip  üstünlük  təşkil  edirdi.  Bu  z a-

man qara yara ilə 40%-dən 60%-ə qədər xəstəlik halları xəz-dəri 

istehsalı işçiləri arasında qeydə alınmışdır. XX əsrin 80-90-cı i l-

lərində qara yara ilə peşə tip xəstələnmə hallarının xüsusi çəkisi 

ümumi xəstələnmədə 21% təşkil edirdi. 79% xəstələnmə halları 

qeyri-peşə xarakterli olmuşdur.

Qara yara ilə xəstələnmə kənd yerlərində üstünlük təşkil edir, 

çox vaxt kişilər yoluxurlar. Qara yara ilə bütün yaş qruplarından 

570

olan şəxslər yoluxa bilər. Bununla belə, xəstələnmə 20 yaşdan 50 

yaşa qədər yaş qruplarında yüksəkdir, çünki daha çox bu yaş da 

qaramal,  ondan  əldə  olunmuş  xammalla  və  digər  heyvandarlıq 

məhsulları ilə təmasda olurlar. Laborator yoluxma halları da m ə-

lumdur.

Risk amilləri. Qara yara zamanı risk amilləri qismində aşa ğı -

dakı amillər mühüm rol oynayır: xəstənin peşəsi (çobanlar, zoo-

bay tarlıq sektorunun, dəri-gön sənayesi işçiləri və s.), qara y a raya 

görə  stasionar  –  qeyri-qənaətbəxş  ərazilərdə  yaşamaq  (heyvan 

qəbiristan lığının olması).

Epidemioloji  nəzarət.  Qara  yara  zamanı  epidemioloji  n ə-

zarət sistemində operativ təhlil baytarlıq xidmətinin məlumat la-

rı na  əsas lanır.  Xəstə  ev  heyvanları  aşkar  edildikdə  epizootik 

o caq da sənəti ilə əlaqədar və ya təsadüfən yoluxa bilən insanların 

aş kar edilməsi məqsədilə epidemioloji müayinə aparılır. Epizoo-

tik ocaqda olan bütün şəxslər ehtimal olunan xəstəliyin vaxtında 

diaqnostikasını  aparmaq  üçün  kompleks  şəkildə  (epidemioloq, 

kli nik həkim, mikro bioloqun iştirakı ilə) müayinə olunurlar. Bu 

zaman həm heyvanların, həm də insanların peyvəndlənməsi haq-

qında məlumatlar toplanır.

İnsanların  qara  yara  ilə  xəstələnməsi,  xüsusilə  qrupşəkilli 

xəs  tələnmələr zamanı da ocaqda epidemioloji müayinənin apa-

rılması mütləqdir.

Qara yaranın retrospektiv təhlili zamanı xəstələnmənin sənəti 

qruplar  üzrə  paylanmasını  (heyvandarlıq  təsərrüfatları  ilə  əlaqə, 

heyvan  xammalının  emalı  ilə  əlaqə  və  s.),  ərazi  üzrə  yayılması 

(qara yaraya görə qeyri-sağlam təsərrüfatlarla əlaqə, heyvan xam -

malının  emalı  ilə  məşğul  olan  konkret  sənaye  müəssisələri  ilə 

əlaqə; keçmiş heyvan qəbiristanlığında iş və s.), sosial (ş ə hər  də 

və ya kənd yerində yaşama), yaş qrupları üzrə paylanması ö y rə-

nilir.  Bundan  başqa,  retrospektiv  təhlil  zamanı  xəstə lən mə nin 

mövsümiliyinin xarakte ristikası verilir.

Klinikası. Qara yara zamanı insanda inkubasiyadövrü cəmi 

bir neçə saat davam edə bilər, bəzən 8 günə qədər uzanır, əsasən 

isə 2-3 gün çəkir.

Xəstəlik  məhdud  (dəri  və  visseral)  və  ya  yayılmış  (septik) 

formada inkişaf də bilər.

571

Qarayaranındəriformasınaqara yaranın 98-99% hallarında 

rast gəlinir. Ən çox onun karbunkulyoz formasına təsadüf edilir. 

Az hallarda xəstəliyin ödematoz, bulyoz formalarına da rast g ə-

linir. Əsas etibarilə bədənin açıq sahələri zədələnir; karbunkullar 

başda, boyunda, ağızın və burunun selikli qişasında yerləşdikdə 

xəstəlik daha ağır gedişə malik olur.

Adətən,  bir  karbunkul  əmələ  gəlir,  lakin  bəzən  onların  sayı 

10-20  və  daha  çox  ola  bilər.  İnfeksiyanın  giriş  qapılarının  y e-

rində  ardıcıl  olaraq  ləkə,  papula,  vezikula,  xora  inkişaf  edir. 

Ləkə  ağrısızdır,  qırmızı-mavi  rəngdədir,  diametri  1-3  mm,  h ə-

şəratların dişləməsindən sonra qalan dişləmə yerini xatırladır, bir 

neçə saatdan sonra mis-qırmızı rəngli papulaya çevrilir. Q a şın ma 

və  gicişmə  hissiyyatı  əmələ  gəlir.  12-24  saatdan  sonra  papula 

diametri 2-3 mm olan, içərisi maye ilə dolu qovuqcuğa çevrilir, 

mayenin rəngi getdikcə tündləşir və qanlı olur. Qovuqcuq qaşı-

dıqda  özbaşına  partlayır  və  onun  yerində  dibi  tünd-qəhvəyi 

rəngli,  kənarları  qalxmış  və  seroz-hemorragik  möhtə viy yatla 

dolu xora əmələ gəlir. 1 sutkadan sonra xoranın ölçüsü diametri 

8-15 mm-ə çatır. Nekroz nəticəsində xoranın mərkəzi hissəsi 1-2 

həftədən sonra qara, ağrısız bərk qartmağa çevrilir və onun ətra-

fında  qırmızı  rəngli  iltihab  halqası  görünür.  Qartmağın  xarici 

gö rünüşü  yanan  kömürü  xatırladır  ki,  bu  da  xəstəliyə  “qara 

yara” adının verilməsinə səbəb olmuşdur. Bu zədələnmə karbun-

kul  adını  almışdır.  Karbunkul  üzdə  olduqda  dərialtı  toxumanın 

ödemi fonunda karbunkulun mərkəzində iltihab zonası (qırmızı 

rəngli) ilə əhatə olunmuş qara rəngli qartmaq əmələ gəlir.

Qara  yaranın  dəri  formasının  ödematoz  növündə  xəstədə 

üzün  və  boynun  kəskin  ödemi,  sağ  gözün  qapaqları  sahəsində 

nekroz əmələ gələ bilər.

Qara yaranın septik forması.  Xəstəliyin  formasından  –  dəri 

və ya visseral formasından asılı olmayaraq qara yara infeksiyası-

nın yayılmış formasında klinik əlamətlərin müxtəlifliyi ilə t ə za hür 

edən  başlanğıc  dövrdən  fərqli  olaraq,  xəstəliyin  terminal  mər-

hələsində xəstəliyin klinikası eyni tiplidir: o, qara yara mik  rob  la-

rının periferik qana daxil olması ilə müşayiət olunur ki, onların 

miqdarı 1 mm qanda 100 000 və 1000 000 bakterial hüceyrə təş-

572

kil  edir  ki,  bu  da  qara  yara  sepsisi  kimi  nəzərdən  keçirilir  və 

infeksion toksik şokun klinikası kimi qəbul edilir: qanın laxtalan-

ması  və  antikaaqulyant  sisteminin  ağır  poz ğunluqları,  asidoz, 

kəs kin  böyrək  çatışmazlığı,  bədən  tempe raturunun  aşağı  düş-

mə si, güclü intoksikasiya baş verir.

Septik formaya çox nadir hallarda rast gəlinir. Xəstəlik kəs-

kin  sarsıdıcı  titrəmə  və  bədən  temperatunun  39-40

0

C-yə  qədər 

qalx ması ilə başlayır. Kəskin taxikardiya, təngnəfəslik, taxipnoe, 

döş  qəfəsində  ağrılar  və  köpüklü  qanlı  bəlğəmin  ifrazı  ilə  ö s-

kürək müşahidə olunur. Pnevmoniya və plevrit əlamətləri müəy-

yən  edilir.  İnfeksion-toksik  şok  inkişaf  etdikdə  ağciyərlərin 

hemorra gik  ödemi  baş  verir.  Qanda  və  bəlğəmdə  böyük  miq-

darda  qara  yara  bakteriyaları  aşkar  edilir.  Bəzi  xəstələrdə  q a-

rında  ağrılar  əmələ  gəlir,  ürəkbulanma,  duru  qanlı  ishal  əlavə 

olunur.  Sonralar  bağırsağın  parezi  inkişaf  edir,  peritonit  mey-

dana çıxır. Meninqoensefalit simptomları aşkar edilir. İnfeksion-

toksik şok, ödem və baş beynin şişkinliyi, mədə-bağırsaq qanax-

maları və peritonit xəstəliyin artıq ilk günlərində letal nəticənin 

səbəbkarı ola bilər.