Azər Turan

Mina xanım, Şəmsəddin, Böyükxanım və Badam 
 
 
 

175 
 
Əli bəyin qardaşı oğlu, türk ordusunun azərbaycanlı zabiti məşhur Sultan Hüseynzadə 
 
 
 

176 
 
Əli bəyin qardaşı oğulları Firidun və Bəhram Hüseynzadələr 
 
 
 

177 
 
Şəmsəddin Hüseynzadə 
 
 
 

178 
 
Şəmsədin Hüseynzadə qızı Cəmilə xanımla 
 
Şəmsəddin müəllim anası Mina xanım və ailə üzvləri ilə birgə sürgün illərində 
 
 
 

179 
 
Əli bəyin əmisi oğlu, Azərbaycanın ilk daxili işlər naziri, Lvov Universitetinin ilk 
şərqşünaslıq professoru Sadıq bəy Ağabəyli 
 
 
 

180 
 
İsmayıl Hüseynzadə 1925-ci ilə kimi Salyan 1 saylı ikinci dərəcəli Müttəhid Zəhmət 
Məktəbində dərs demiş və məktəb pedaqoji şurasının katibi olmuşdu 
 
Feyzavər, Səlim Turan, Əli bəyin qardaşı nəvəsi Cəmilə və Saida Hüseynzadələr. İstanbul, 
iyul 1992-ci il. Arxada görünən tablo Əli bəy Hüseynzadənin "Qohumlarım" əsəridir.  
Sağ tərəfdə isə Əli bəyin çəkdiyi "Saidanın portreti"dir. 
 
 
 
 

181 
 
Professor Əli bəy Hüseynzadə 
 
 
 

182 
 
Əli bəy Hüseynzadənin çəkdiyi "Şeyxülislamın portreti". 1884
 
 
 

183 
 
"Bibiheybət ziyarətgahı". Rəssam Əli bəy Hüseynzadə 
Əli bəy Hüseynzadə. "Natürmortla mənzərə"
 
 
 

184 
 
Əli bəy Hüseynzadə. "Qohumlarım". 1908 
 
 
 

185 
 
Ə.Hüseynzadə. "Atatürkün portreti” 
 
 

186 
 
Rəsm Əli bəy Hüseynzadənindir 
 
 
 

187 
 
Rəsm bir sintezdir, anladılan şeylər isə analizdir. Səlim Turan 
 
 
 

188 
 
MÜNDƏRİCAT 
 
Əli bəy Hüseynzadənin təvəllüdü ............................................................................. 4 
Qafqazın birinci adamı ............................................................................................. 6 
Peterburq Universitetinin tələbəsi Əli bəy Hüseynzadə ......................................... 13 
Əli bəy Hüseynzadənin İstanbulda təhsil illəri — 1889-1895 ................................ 16 
Əli bəy Hüseynzadə «İttihad və Tərəqqi» Cəmiyyətinin qurucularından biridir.... 23 
Əli bəy Hüseynzadə Yunanıstan — Türkiyə müharibəsində ................................. 27 
1900-1903-cü illər. Bakıya qayıdış ərəfəsi ............................................................. 29 
Əli bəy Hüseynzadə 1903-1910-cu illərdə Bakıda ................................................. 30 
Əli bəy Hüseynzadə «Leyli və Məcnun» operasının tərtibatçı rəssamı olmuşdur. . 36 
Əli bəyin romanı..................................................................................................... 37 
Əli bəy Hüseynzadənin Bakıdan gedişi .................................................................. 38 
1910-cu ildən sonrakı həyatı .................................................................................. 39 
1911-1914-cü illər .................................................................................................. 42 
1915-1917-ci illər ................................................................................................... 44 
1918-ci il. Azərbaycan cümhuriyyətinin qurulmasında Əli bəy Hüseynzadə də 
iştirak edirdi ........................................................................................................... 49 
1919-1921 .............................................................................................................. 51 
1926-cı il. Bakı. I Türkoloji Qurultay .................................................................... 52 
1926-cı il.
 
Əli bəy İstiqlal məhkəməsi qarşısında .................................................. 59 
1928-ci il ................................................................................................................ 61 
1930-1940-cı illər ................................................................................................... 62 
Müasirləri onu belə səciyyələndirir ........................................................................ 66 
1940-cı il 17 mart. Əli bəy Hüseynzadə dünyasını dəyişdi .................................... 67 
Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq ............................................................... 68 
Qanun və insan haqları ........................................................................................... 73 
Əli bəy Hüseynzadəyə «rəsuli-həqq» deyən Abdulla Cövdət ................................ 74 

189 
 
Əli bəy Hüseynzadə müasir Azərbaycan boyakarlıq sənətinin banisidir ................ 83 
Əbu Turab və Jan Jak Russo .................................................................................. 87 
Turan məfkurəsinin şeyxi ....................................................................................... 88 
«Hali-Vətən», yaxud «Yurd qayğısı» ..................................................................... 89 
Amerika qızıldərililəri ............................................................................................ 91 
Maarifçilik. Romantizm. Ədəbi tənqid ................................................................... 93 
«Faust» ................................................................................................................... 97 
Dəli şairin heyrəti. «Bir mələyin insanlara xitabı» Yaxud tədqiqatçılar nəyi sübut 
etmək istəyir? ....................................................................................................... 101 
Dünya ədəbiyyatına keçid, yaxud ədəbiyyatdan literatura ................................... 104 
Erudit qafa, orkestral ruh. Böyük, ən böyük. Dahi... ............................................ 106 
Əli bəy ədəbiyyatı ................................................................................................ 108 
«Ədibi-möhtərəm Əli bəy Hüseynzadəyə» Cavidin «Çiçək sevgisi» .................. 108 
Əli bəy Hüseynzadənin dil siyasəti ...................................................................... 109 
Həm də münəccim... ............................................................................................. 113 
Əlyazmalar yanmır, yaxud «Bioqrafik müxtəsər məlumat» ................................. 114 
Əli bəydən sonra................................................................................................... 119 
Əli bəy Hüseynzadənin nəsil şəcərəsi .................................................................. 135 
Səlim Turan .......................................................................................................... 144 
Sözardı ................................................................................................................. 148 
Qaynaqlar ............................................................................................................. 149 
 
 
 
 

190 
 
Azər Turan 
 
(Azər İmamverdi oğlu Əbilov) 
 
1963-cü  ildə  Neftçala  şəhərində  anadan  olub. 
Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunu bitirib. "Yeni 
Azərbaycan"  qəzetində  humanitar  şöbənin  müdiri  və 
"Ədəbiyyat" əlavəsinin məsul redaktoru olub. 2003-cü 
ildən 
"Ədəbiyyat 
qəzeti"ndə 
baş 
redaktorun 
müavinidir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin (1997) və 
Azərbaycan  Jurnalistlər  Birliyinin  (1998)  üzvüdür. 
Mətbuat  Şurasında  dil  komissiyasının  üzvüdür.  400-
dən  çox  məqalə  və  essenin  müəllifidir.  Türkiyədə, 
Rusiyada,  İraqda,  İranda,  Kıbrısda  məqalələri  dərc 
olunub.  Prezident  təqaüdçüsü  (2001).  Azərbaycan 
Respublikasının Əməkdar Mədəniyyət İşçisi (2005).  
"Hüseyn  Cavid",  "Şahmar  Əkbərzadə"  (2001),  Türk  Törə  Ocağının  Bilgə 
mükafatı  (2001),  "Qızıl  Qələm"  (2005),  "Həsən  bəy  Zərdabi"  (2005)  və  s. 
mükafatlar... 
1993-cü ildə Həcc ziyarətində olub. Ailəlidir. Bir qızı var. 
Müxtəlif illərdə A.Turanın aşağıdakı kitabları nəşr olumuşdur: 
"Behişt  zəvvarı"  (1995),  "Məkkədən  Mədinəyə"  (1997)  "Əhli  beyt 
pərvanəsi - Füzuli"
 
(1998), "Qafqaz İslam Ordusu Neftçalada" (1999-2004), "Ölüm 
süvarisi"  (2000),  "Nobel  mükafatı  laureatı  Abdus  Salam"  (2001),  "Hüsni-Xuda 
şairi. Hüseyn Cavid" (2000), "Əbədi Turan" (2001), "İrfan çobanı" (2003), "Cavid 
əfəndi"  (2004),  "Tahir  Rasizadə"  (2005),  "Turan  Cavidin  son  söhbəti...  Son 
yaşantıları... Son günü" (2005), "Əzəl-axır dünya türkün dünyası" (2007), "Yorğun 
şəhərin  işığı"  (Türk,  ingilis  və  rus  dillərində.  İstanbul-2007),  "Hüseyn  Cavid" 
(2007). "1918-ci ilin 31 günü" (2008) və s. 
"Əli bəy Hüseynzadə" müəllifin 24-cü kitabıdır. 
A.Turan eləcə də Prezident Heydər Əliyevin sərəncamı ilə çəkilmiş "Səma 
şairi"  (Hüseyn  Cavid)  sənədli  filminin  ("Yaddaş"  studiyası,  2003)  və  Ömər  Faiq 
Nemanzadəyə  həsr  olunmuş  "İşığımız  sönməsin"  (Lider  TV,  2003),  "Birinci 
Türkoloji  Qurultay"  (İctimai  Televiziya,  2006)  sənədli  televiziya  filmlərinin,  "İki 
dünyanın atası - İbrahim peyğəmbər" televiziya tamaşasının (Az TV, 1992) ssenari 
müəllifidir.  "Bakıfilm"  studiyasında  çəkilməsi  nəzərdə  tutulan  "Əli  bəy 
Hüseynzadə" sənədli filminin ssenarisini də A. Turan yazmışdır. 
 
 
 

191 
 
 
Азер Туран 
(Абилов Азер Имамверди оглу) 
«АЛИ БЕК ГУСЕЙНЗАДЕ» 
(на азербайджанском языке) 
 
 
 
 
 
Корректор: Э. Алекперова  
Верстка: Р. Аббасов  
Дизайн обложки: Э. Исаев 
 
 
 
 
 
 
Подписано в печать 05.02.2008. 
Формат 60x90/16. Печать офсетная. Усл. п. л. 17,5 
Тираж 5000 экз. Заказ № 6513 
 
 
 
 
 
Отпечатано с готового оригинал-макета ОАО «Ордена Октябрьской 
Революции, Ордена Трудового Знамени «Первая Образцовая Типография» 
115054, г. Москва, ул. Валовая, 28