Azər Turan

11. "Atatürkün portreti" 
Feyzavər Alpsarın İstanbuldakı evindədir. 
12. "Natürmortla mənzərə" 
Feyzavər Alpsarın evindədir. 
13. "Saidanın portreti" 
Feyzavər Alpsarın evindədir. 
14. "Topqapı sarayı" 
Yağlı boya. Feyzavər Alpsarın evindədir. 
Və üzərinə "Quran" ayələri yazılmış xəttatlıq nümunələri və s. 
 
P.S.  Tədqiqatçılardan  biri  yazır  ki,  Ə.Hüseynzadə  məşhur  Azərbaycan 
yazıçısı Hacı Zeynalabdin Marağayinin "İbrahimbəyin səyahətnaməsi" adlı əsərinə 
xüsusi  sifarişlə  şəkillər  çəkmişdir".
180
  Bu,  yanlış  məlumatdır.  Əli  bəy  yazırdı  ki, 
"bir gün bənə bir hacı müraciət etdi ki, "Səyahətnameyi-İbrahim bəy" ünvanlı kitab 
üçün  bir  neçə  şəkil  çəkim.  Zənnimə  görə  mühəqqəq  indi  də  deyə  bilmiyoram,  bu 
hacı "Səyahətnameyi-İbrahim bəy"in müəllifi idi... Hər nə isə, kim bilir. Bəlkə bən 
də  böylə  bir  ali  vəzifəyi  dərəhdə  edə  idim  və  bu  gün  böylə  müfid  bir  kitabın 
müsəvviri bulunmaq şərəfinə nail olaydım!.. Ancaq o müsaid olmadı".
181 
"...Bəzi  mənbələrdə  göstərilir  ki,  Ə.Hüseynzadənin  rəsm  əsərlərinin  xeyli 
hissəsi Şamaxı hadisəsində kitabxanasıyla bərabər yanmışdır".
182
 
Müəllifin  hansı  mənbələrə  istinad  edərək  belə  yazdığını  aydınlaşdıra 
bilmədik.  Bizcə,  məlumat  dəqiq  deyil.  Çünki  Əli  bəy  Hüseynzadə  heç  vaxt 
Şamaxıda yaşamayıb. Şamaxıda Əli bəyin xalası Fatmanın evi olub. Fatma Əli bəy 
Hüseynzadənin qardaşı İsmayıl müəllimin qayınanasıydı.  Eyni müəllif yazılarının 
birində "Əli bəy Hüseynzadənin əmisi İsmayılın qızı Mina xanım danışırdı ki..."
*
 — 
deyə  bir  xatirə  söhbətini  vurğulayır.  Əli  bəyin  İsmayıl  adında  əmisi  yox,  qardaşı 
vardı və Mina xanım da İsmayılın həyat yoldaşıydı. Yalnız İsmayılın oğlu Bəhram 
1913-1918 illərdə Şamaxıda yaşamış və burdakı realnı məktəbdə təhsil almışdı. 
 
* * * 
 
Əli  bəyin  rəssamlıqla  bağlı  mütaliə  etdiyi  mənbələr  də  kifayət  qədər 
düşündürücüdür.  Karl  Robertin  "L'aquarelle"  (1879);  "Traite  d'aquarelle  par 
Cassagne"  (1875)  əsərləri  akvarel  janrının  texnikasını  öyrənmək  baxımından  o 
dövrdə  sənətşünaslıqda  əsas  kitablardan  idi.  Əli  bəyin  xatırlatdığı  "Fəlsəfəyi-
sənayei-nəfisə" əsəri isə  rəssamlığın  və  ədəbiyyatın sosiologiyası ilə  məşğul olan 
fransız filosofu İppolit Tenin məşhur "Rəssamlığın fəlsəfəsi" (1865) əsəriydi. 
                                                           
*
 Mina xanım 1958-ci ildə rəhmətə gedib — müəllif.  
 

87 
 
Əbu Turab və Jan Jak Russo 
 
1905-ci ildə Əli bəy Hüseynzadə Əbu Turabın "Bizə hansı elmlər lazımdır" 
yazısını dərc etdi və aləm bir-birinə dəydi. Qarasınca deyinənlər Əli bəyin özünü 
Əbu Turabın nüfuz dairəsindən kənarda saxlaya bilməməsində suçlayırdılar. 
Ancaq  həqiqət  bu  idi  ki,  Əli  bəy  həyatı  boyu  heç  kəsin  nüfuzu  altında 
olmamışdı.  Əksinə,  onun  özünün  nüfuz  dairəsində  böyük  bir  mədəniyyət  və 
ədəbiyyat axımı cərayan edirdi. Hər halda, Əbu Turabın yazısını dərc etdiyinə görə 
onu çoxları, o cümlədən böyük müasiri Mirzə Cəlil də qınamışdı. 
Ancaq  əslində  Əbu  Turabın  məqaləsini  qəzetinin  səhifələrinə  çıxaran  Əli 
bəyin  qəsdi  başqaydı.  Axı  Əbu  Turab  kimi  şəxsiyyətlər  ənənəvi  molla  silkinin 
nümunəsi deyildilər və Əbu Turabın məqaləsini dərc etməklə Əli bəy cəmiyyətdə 
mövcud olan təsəvvürləri də kökündən dəyişdirməklə məşğuldu. 
Əbu  Turabın  böyük  söz-söhbətə,  fikir  dartışmalarına  səbəb  olan:  "Bizim 
oxucularımız  Avropa  əhalisini  insaniyyət  və  mədəniyyətə  dərəcəyi-kəmalə 
yetiribdirlər, amma mən deyirəm, Avropa əhalisi qanuni-siyasiyi-ilahiyyədən azad 
olduqlarına görə eyni vəhşətdədirlər... Hikməti-təbii bilməklə insan olmaq olmaz, 
hikməti-ilahi  ilə  kamil  olmaq  insanı  insan  edər...  Əgər  insan...  dəyanəti-
islamiyyəyə  alim  və  arif  ola  və  ülumə  cahil,    əlbəttə,  insaniyyətə  zərər 
yetirməyəcəkdir...  Əgər  bir  şəxs  tamam  ömrünü  ülumi-riyazi  və  hikməti-təbii 
təhsilində sərf edə,  müəllimi-əvvəl Aristotalis məqamını dərk edə, əlbəttə,   təriqi-
übudiyyətə,  həqtəalayə,  alim  və  arif  olmayacaq  və  insaniyyət  və  mədəniyyət 
şəhrinə  daxil  olmayacaqdır"    —    mülahizələrinə  Əli  bəy  tamam  başqa  və 
gözlənilməz  aspektdən  nəzər  yetirirdi.  Hüseynzadə  Əbu  Turabın  qənaətlərini  Jan 
Jak  Russonun  fikirləri  ilə  qiyaslandırıb,  xatırladırdı  ki,    18-ci  əsrin  ortalarında    
Fransanın Dejon Akademiyası elm və mədəniyyətin tərəqqisi bəşəriyyətin əxlaqına 
müsbət,  yoxsa  mənfi  təsir  göstərir?  —  sualına  cavab  tapmaq  üçün  bir  yazı 
müsabiqəsi keçirmiş və  həmin  müsabiqədə  eynən bu  gün  Əbu Turabın dayandığı 
mövqedən  çıxış  edən  bir  yazısıyla  Jan  Jak  Russo  fransız  Akademiyasının 
mükafatını 
qazanmışdı. 
Hərgah 
Akademiya 
Russonun 
fikirləri 
ilə 
hesablaşmamışdı, mükafat isə onun yazısındakı üsluba — fəsahətinə və bəlağətinə 
görə  verilmişdi.  Əli  bəy  xatırladırdı  ki,  Russonun  hökmü  elm  və  fənnin  ziddinə, 
əleyhinə idi...  Lakin Əbu Turab Axund bu qədər irəli getmir!.. Buyurur ki, elm və 
fənni, müsbət elmləri öyrənmək lazımdır, ancaq həm də o yetişir ki, dini elmlərə də 
haqqıyla vaqif olaq. 
 
* * * 
 
Axundun  fikirləri  ətrafında  az  qala  yetmiş  il  davam  edən  mübahisələr 
açmağa ehtiyac belə  yoxdu.  Sadəcə,  məsələyə  münasibət  yeniydi.  İlk dəfə  idi  ki, 
Azərbaycanda bir axund fransız sentimentalizminin dahisi ilə qiyaslandırılırdı. Jan 

88 
 
Jak  Russoya  da,  Axund  Əbu  Turaba  da  avtoritet  olaraq  münasibət  göstərməkdən 
təbiəti  etibarı  ilə  çox-çox  uzaq  olan  Əli  bəy  üçün  başlıca  meyar  həqiqət 
axtarıcılığında ehkamlara tənqidi münasibətdi. Hətta yazılarının birində çox böyük 
dəyər  verdiyi  Əhməd  Midhət,  Əbu  Ziya  Tovfiq,  Uşşaqizadə  Xalid  Ziya,  Əli 
Kamal,  Əbdülhəq  Hamid...  kimi  millət  xadimlərinin,  ədəbiyyat,  sənət  və  siyasət 
böyüklərinin  fikirlərinin  ümumosmanlıların  fikrini  təmsil  etmədiyini,  olsa-olsa 
osmanlılardan kiçik bir firqənin hissiyyatını ifadə etdiyini bildirirdi. 
 
* * * 
 
Əbu  Turabın  "Bizə  hansı  elmlər  lazımdır"  yazısını  dərc  edən  Əli  bəy 
Hüseynzadə hadisələrə o dövrdə başqalarından fərqli olaraq daha geniş müstəvidə 
yanaşmağı  bacarmışdı.  Dini  elmlərin  tədrisini  istəməyənləri  də,  dünyəvi  elmlərin 
öyrənilməsinə  qarşı  çıxanları  da  məmləkətin  ruhani  həyatını  onun  elmi  həyatı  ilə 
bərabər  miqyasda  tənzim  etməyin  tərəfdarı  olan  Hüseynzadə  eyni  dərəcədə 
qınayırdı... 
 
* * * 
 
Əbu  Turab  məsələsinin  başqa  bir  maraqlı    aspekti  də  var.  "Müsahibeyi-
islamiyə",  "İslam,  Axund  və  Hatiful  Qeyb",  "Əl-kitabu  fil-islami",    "İslamın 
təfriqəsi  səbəbləri"  kitablarının  yazarı Əbu Turab ədəbiyyat, tarix, təbiət, fəlsəfə, 
coğrafiya, məntiq, riyaziyyat elmlərinə aşinaydı,  fars, ərəb və  rus  dillərini  bilirdi.  
Tarixdə əbuturablarımız çox olmayıb. "Quran"ı, hədisləri bilənlər və üç xarici dildə 
sərbəst  danışanlar  Əbu  Turab  adlandırıla  bilərdi  və  maraqlı  dediyimiz  məqam  da 
ondan  ibarətdir  ki,  ona  bu  şərəfli  adı  Əli  bəyin  ulu  babası,  yəni  Axund  Əhməd 
Səlyaninin qayınatası və əmisi  şeyxülislam  Axund  Məhəmmədəli    1846-cı ildə 
Tiflisdə  vermişdi.  Əslində  Əbu  Turab  da  Hüseynzadələrin  milli  tariximizdəki 
fəzilətli izlərindən biriydi... 
 
Turan məfkurəsinin şeyxi 
 
O,  ilk  Turani  idi.  Təriqət  səviyyəsində  bir  ideologiya,  ideologiya 
səviyyəsində bir təriqət qurmuşdu. 
"Osmanlı  imperatorluğunun  ümmət  politikası  ilə  ayaqda  dura  bilməyəcəyi 
anlaşılınca  vicdanlarda  bir  vətən  olaraq  Turan  yolunu  Əli  bəy  Hüseynzadə 
göstərdi"
183
 (Səməd Ağaoğlu). 
 
* * * 
 

89 
 
Cəmiyyətə təlqin imkanları çox geniş olan Hüseynzadənin milli özünüdərk 
davası  təkcə  mətbuat,  məktəb,  siyasət,  sənət,  tibb,  beynəlxalq  konqreslərdəki 
məruzələr, dövlət başçıları ilə görüşlər... müstəvisinə sığmırdı. Əli bəyin milliyyət 
havasına  köklənmiş  şeirləri  hətta  dərviş  təkkələrinə,  zaviyələrinə  qədər  sirayət 
edib, yayılırdı... 
"Son illərin dərviş repertuarından misal göstərdiyimiz şeir nümunəsi onların 
xalqa  hansı  əhvalı  aşıladığını  ifadə  edir"
184
  —  deyən  görkəmli  rus  şərqşünası 
Konstantin Smirnov 1934-cü ildə yazdığı bir araşdırmasında naxçıvanlı dərvişlərin 
dilindən Turani ləqəbi ilə məşhur olan Əli bəy Hüseynzadənin "Hali-vətən" şerini 
Cavanşir  bəy  Qayıbovun  yardımı  ilə  rus  dilinə  tərcümə  edib  öz  tədqiqat  əsərinə 
daxil etmişdi. 
Hüseynzadənin  "Hali-Vətən"  şerini  söyləyən  dərvişlərin  təkkəsi  20-ci 
yüzilin  əvvəllərində  Naxçıvanda  Əlixan  məhəlləsində  qurulmuşdu  (Hüseyn 
Cavidin doğulub böyüdüyü ev də həmin bu Əlixan məhəlləsindəydi).
185
 
O  da  çox  düşündürücüdür  ki,  gizli  bir  təriqətin  mənsublarından  irəvanlı 
dərviş  İsmayıl  Naxçıvanın  küçə  və  meydanlarında,  təkkələrdə  Namiq  Kamalın 
"Vətən", Əli bəy Hüseynzadənin "Hali-Vətən" şerlərini oxuyurdu. 
 
* * * 
 
Davranışındakı  hədsiz  sükutun  da,  təbiətindəki  guşənişin  ovqatın  da  adi 
prosesə  bənzəmədiyi  Əli  bəy  XX  yüzilin  əvvəllərində  Qafqazda  hürriyyətin 
mürşidi-kamilinə, istiqlal düşüncəsinin, Turan məfkurəsinin şeyxinə çevrildi. 
Onu bir Əli Turan olaraq yetişdirən hicrət etməyi bacarsa da ölməyi şəninə 
sığışdırmayan türkün ruhani əxlaqıydı. 
 
«Hali-Vətən», yaxud «Yurd qayğısı» 
 
Əli bəy Hüseynzadə məşhur "Ucundadır dilimin" misrası ilə başlayan şerini 
iki versiyada yazıb. "Hali-vətən" və "Yurd qayğusu". Bu gün Azərbaycanda dillər 
əzbəri  olan  şerin  "Hali-vətən"  şəklidir.  Hüseynzadə  şerin  1935-ci  ildə  yazdığı 
əlyazmasında belə bir qeyd vermişdir: "Bu şeir, bir az fərqli olaraq, Misirdə çıxan 
"Türk" qəzetəsinin, 24 təşrinisani tarixli 56-cı nömrəsində nəşr edilmişdir". 
Bəziləri "Yurd qayğısı"nın 1913-cü ildə yazıldığı qənaətindədir. Ancaq şeir, 
bir neçə dəfə, hətta 1906-cı ildə qabaqca "Hali-vətən" şəklində Bakıda nəşr olunan 
"Dəbistan" jurnalının 16-cı sayında, yenə həmin ildə "Tərcüman" qəzetində, daha 
əvvəllər Misirdə çıxan "Türk" qəzetində, 1909-cu ildə "Füyuzat" qiraət kitabında, 
1912-ci  ildə  —  əvvəl  "Türk  yurdu"  dərgisində,  sonra  isə  "Tərcümani-həqiqət" 
qəzetində  və  s.  dərc  edilmişdi.  Hüseynzadənin-Turaninin  bu  şeri  barədə  kövrək 
təəssüratlar  doğuran  mənbələr  də  var.  Memuar  yazarları  Əli  bəyin  "Səadət" 

90 
 
məktəbində  çalışdığı  dönəmdə  bu  şeirə  həmin  məktəbin  nəğmə  müəllimi  Üzeyir 
bəy Hacıbəylinin musiqi bəstələdiyini qeyd edirlər.
186
 
Lakin  bu  şeirlə  bağlı  daha  maraqlı  məqam,  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi, 
iyirminci  yüzilin  əvvəllərində  onu  Naxçıvanda  mövcud  olan  sufi  təriqət 
mənsublarının ilahi kimi oxumaları olub. 
"Hali-vətən"lə "Yurd-qayğısı"nın fərqi ufacıq olsa da, hər halda diqqəti cəlb 
edən fərqlərdir. Müqayisə üçün şerin hər iki versiyasını təqdim edirik: 
 
 
Hali-vətən 
 
Ucundadır dilimin,  
Həqiqətin böyüyü.  
Nə qoydular deyəyim,  
Nə kəsdilər dilimi. 
 
Bilirmisən cühəla 
Nə etdilər vatana?  
Nə qoydular uyuya,  
Nə qoydular oyana. 
 
Durur bila-hərəkət,  
Rəvamı bir diriyə?  
Nə getmədə iləri,  
Nə dönmədə geriyə. 
 
Ədu qırır qapıyı,  
Biz evdə bixəbəriz.  
Nə başqa başqalarız,  
Nə ittihad edəriz. 
 
Ayıltmadı qələmim.  
Şu türk ilə əcəmi.  
Nə qoydular yazayım,  
Nə qırdılar qələmi. 
 
 
 

91 
 
Yurd qayğusu 
 
Ucundadır dilimin  
Həqiqətin əzəmi.
*
  
Nə qoydular söyləyim,  
Nə kəsdilər dilimi!.. 
 
Bilirmisən cahillər  
Nə etdilər vatana?  
Nə qoydular uyusun,  
Nə qoydular uyana. 
 
Böylə durmaq uyuşuq,  
Rəvamı bir diriyə!?  
Nə getmədə iləri,  
Nə dönmədə geriyə. 
 
Düşman qırar qapıyı  
Biz içərdə qayğusuz.  
Nə evləri ayırır,  
Nə bir evli oluruz. 
 
Ayıltmadı qələmim  
Şu türk ilə əcəmi.  
Nə qoydular yazayım,  
Nə qırdılar qələmi. 
 
Amerika qızıldərililəri 
 
Əli  bəy  Hüseynzadənin  düşüncələrində  cərəyan  edən  Qızılalma 
bağlarımızın  coğrafiyasında  hüdudlar  daha  genişdir.  Hüseynzadənin  Turan  aləmi 
Balkanların  türklər  məskunlaşan  qismini,  Kiçik  Asiyanı,  Krımı,  Qafqazı, 
Dağıstanı,  Astarxanı,  Volqaətrafını,  Saratovu,  Samaranı,  Kazanı,  Ufanı, 
Orenburqu,  Sibiri,  Monqolustanı,  Çin  və  Rusiya  Türküstanını,  Buxaranı,  Xivəni, 
Xorasanı,  Xəzərin  cənub  sahillərini,  otaylı-butaylı  Azərbaycanın  və  Türkiyə 
ərazilərinin hüdudlarını aşırdı. 
 
* * * 
                                                           
*
  Ə.Bayatın  göstərilən  kitablarında  əzəm  sözü  əvəzinə  izam  yazılmışdır.  Hüseynzadəyə  aid  olan 
əlyazısında misra "həqiqətin əzəmi" kimi verilib — müəllif. 
 

92 
 
 
Amerika  qitəsində  yaşayan  və  dilinin  lüğət  tərkibində  çoxlu  türk  sözləri 
olan  yerli  qızıldərili  qəbilələr  haqqında  məlumat  türk  oxucusuna  və  türk 
cəmiyyətinə  ilk  dəfə  Əli  bəy  Hüseynzadənin  qələmindən  ötürülürdü.  Sonralar 
Atatürk  də  bu  problemə  maraq  göstərdi.  Axı  Atatürk  dönəmində  "Türk  tarixi 
incələnirkən prototürklərin  yayılma  alanları  və  köç  yolları  diqqəti çəkmiş, Güney 
Amerikada  da  bir  çox  türkcə  yer  adının  bulunduğu  görülmüş  və  Atatürk 
yaxınlarından  birinə  Maya  Təpə  soyadını  vermişdi  (bu  orta  Amerikada  bir 
qızıldərili şəhərinin adıdır)".
187
 
Ancaq  hələ  1905-ci  ildə  Əli  bəy  Hüseynzadə  "Həyat"  qəzetində  (N
Q
129)
 
"Kristof  Kolumbmu,  yoxsa  türklərmi?!"  məqaləsindən  başlayaraq  bu  məsələ  ilə 
ciddi və əsaslı şəkildə məşğul olurdu və yazırdı: "Məlumdur ki, Amerikanın kəşfi 
şərəfi  Kristofor  Kolumba  aiddir.  Bir  neçə  millət  vardır  ki,  bu  şərəfə  iştirak 
iddiasında  bulunuyorlar...  Lakin...  türklərin  Kolumdan  çox  əvvəl  Amerikaya 
getmiş  olduqları  anlaşıyor.  Amerikayi  cümhuriyyətlərindən  olan  Meksikanın 
üləmayi-lisaniyuni  Meksikanın  vəsətlərindən  bəzi  qəbilə  və  əşirətlərin  türkcə 
danışıb  söylədiklərini  kəşf  edib,  fövqəladə  düçari-heyrət  olmuşlardır.  Bunun 
üzərinə  üləmayi-mümaun-ileyhim,  ticarət  qəsdilə  Meksika  şəhərində  iqamət 
etməkdə olan istanbullu bir ruma müraciət edib məsələyi həll etmək üçün özləri ilə 
bərabər türkcə danışan qəbilələrin nəzdinə getməsini təklif etmişlər. Rus taciri dəxi 
təklifi qəbul edib oraları üləmanın rəfaqətində ixtiyari-səfər etmiş və qəbilə əfradı 
tərəfindən  söylənən  sözlərin  tamamilə  türkcəyə  müşabeh  olduğunu  müşahidə 
eyləmiş və bir az qəbilənin şivəsilə kəsbi-ülfət etdikdən sonra Meksikanın bədəvi 
ilə türkcə təkəllümə başlayıb kəmali-sühulətlə təatiyi-əfkar eyləmişdir". 
Sonra yenə 1905-ci ildə Amerikadan Bakıya gəlmiş mətbuat vəkilləri mister 
Hovard  Tomson,  Feliks  Kerson  cənabları  ilə  söhbətində  Əli  bəy  yenə  də  həmin 
məsələyə diqqəti cəlb edirdi. 
Amerikalı  həmkarları  ilə  söhbətində  Əli  bəy  "...bir  tərəfdən  üləmayi-
ətrakşünasanın  Baykal  gölü  mavərasında  "Orxon  mədəniyyəti"  namilə  qədim  bir 
türk mədəniyyəti kəşf etmiş olduqlarını və digər tərəfdən Sibiryanın əqsayi-Şərqinə 
qədər, daha  doğrusu, Şərqi-şimali  müntəhasına  qədər  yakuti qəbilələri  kibi ancaq 
türk əqvamının müntəşir bulunduğunu və Amerikaya min-əl-qədim Berinq boğazı 
vasitəsilə  ancaq  Sibiryanın  müntəhasından  yol  olduğunu  nəzəri-mülahizəyə 
alırsaq" məsələnin ciddi müzakirəyə səbəb olacağını bildirirdi. Əli bəyin qonaqları, 
xüsusən "iştə müşarüleyh Hovard Tomson cənabları da bu fikri təkid etmək üçün 
buyurublar  ki,  Amerika  elmi-bəşəri  və  elmi-əhvali  əqvam  üləmasından  olub,  axır 
zamanlarda  vəfat  edən  Kuşinq  nam  alim  dəxi  Meksikadakı  əqvami-bədəviyyənin 
əhvalını mütaliə üçün gedib məzkur qəbailin içində 15 iyul qədər tövən və iqamət 
edib bunların hörmətinə dəxi müzhir olmuş idi. Bu alim Meksikadan evə dönəndə 
özü  ilə  bir  çox  asari  ətiqə,  üzərində  heroqlif  yazısı  olan  daşlar,  rəsmlər, 

93 
 
fotoqrafiyalar  və  sairə  gətirdi.  Bu  asar  bu  gün  cəmahiri-müttəfiqə  paytaxtı  olan 
Vaşinqtonda əqvam muzəsində hifz olunmaqdadır. 
Bu asarın rəsmləri dünyanın hər tərəfindən arzu edənlərə göndərilir. Bu növ 
asari-maddiyyədən  başqa  Kuşinq  məzkur  əqvamın  əhvalına  dair  bir  çox  hekayət, 
rəvayəti-tarixiyyə  və  lojand  məqaqib  cəm  eyləmişdir.  Bunların  cümləsi  vasitəsilə 
isbat  etmişdir  ki...  Zuni  nam  qövmi  Berinq  boğazından  keçib  Meksikaya  ... 
gəlmişlərdir. Hətta bunların hekayət və mənaqiblərində gəldikləri yollara dair işarət 
və  məlumat  vardır.  Bu  qövmün  şayani-diqqət  adətlərindən  biri  də  xanələrini  dik 
qayalar  başlarında  daşdan  tikmələridir.  Feliks  Kerson  cənablarının  söylədiklərinə 
görə bu xüsuslarda Rusiya üdəbasından olub, bir xeyli vəqt Meksikada əmrari-vəqt 
etmiş bulunan Belmondun "İskusstvo" nam məcmuənin axırıncı nüsxələrində nəşr 
etdiyi asar dəxi şayani-mütaliədir. Bu əsərlərin dəxi Meksikadakı əqvamın hekayət 
və mənaqibindən bəhsdir". 
Nəhayət,  bu  məsələ  ilə  əlaqədar  fikrini  yekunlaşdıran  Əli  bəy:  "türk 
qövmünə təəllüqü olan bu növ həvadisə kəsbi-vüquf etdikcə... Meksikaya qədər bir 
əhvali-ətrak ilə iştiqal edən... bir heyəti-elmiyyə ezam"
188
 etməyin gərəkliliyindən 
bəhs edirdi. 
Əli  bəyin  həmin  məsələlərə  həsr  olunmuş  yazılarından  70-80  il  sonra 
Amerikada  qızıldərililərə  məxsus  Araz,  Bərdə,  Alma,  Çala,  Çənə,  Sapul,  Kara, 
Kara  Ayaq,  Keçə,  Törə  kimi  800-ə  yaxın  yer  adını  öyrənən  bugünkü  elmin  də 
müəyyən mənada Əli bəy Hüseynzadənin nişan verdiyi — bildirdiyi yola çıxdığını 
düşünmək olar. Hələ üstəlik Azərbaycan türklərinin "Göyçək Fatma", Amerikanın 
qızıldərili  Zuni  qəbiləsinin  "Matsakılı  fəqir  qız"  nağıllarının  demək  olar  ki,  eyni 
düşüncənin məhsulu olduğu da artıq tədqiqatçıların diqqətini cəlb etməkdədir.
189
 
Onu da unutmayaq ki, ötən əsrin əvvəllərində Kuşinq və Belmond kimi, Əli 
bəy  Hüseynzadə  də  zunilərin  Berinq  boğazı  vasitəsi  ilə  Amerika  qitəsinə  keçmiş 
Sibir  türkləri  olduğunu  yazırdı.  Müasir  elm  də  qızıldərililərin  14-18  min  il  əvvəl 
Berinqdən Amerika qitəsinə keçdikləri qənaətindədir. 
 
Maarifçilik. Romantizm. Ədəbi tənqid 
 
Dünya  hərbinin  astanasındakı  Türkiyəni  və  Azərbaycanı  mənəvi,  fikri 
baxımdan  gələcək  və  zəruri  dünya  qloballaşmasına  hazırlayan,  zərrədən  bütövə 
doğru düşüncə keçidini təmin edən Əli bəy Hüseynzadəydi. 
Əli  bəy  Hüseynzadə  Azərbaycan  ədəbiyyatçılarının  düşüncə  sistemini 
Avropa fəlsəfi fikrinə, ictimai səmtin Avropa tərzinə yönəldilməsi baxımından çox 
iş görmüşdü. Mübahisəli görünsə də, belə bir fikrin üzərində israrla dayanmaq olar 
ki,  Azərbaycanda  maarifçilik  görüşlərinin  bir  sistem  halına  gətirilib  hərəkata 
çevrilməsi də daha çox Əli bəy tərəfindən gerçəkləşmişdi. Azərbaycan romantik 
mədəniyyət  məktəbinin  təməlini  də  Əli  bəy  Hüseynzadə  qoymuşdu.  İngiltərədə 
Göl  məktəbinin,  yaxud  Almaniyadakı  İen  məktəbinin  —  "Ateney"  jurnalının 

94 
 
(1798-1800)  gördüyü  işləri  burada  Əli  bəy  Hüseynzadənin  "Füyuzat"  məcmuəsi 
görürdü.  1798-ci  ildə  Vordsvortun  və  Kolricin  "Lirik  balladalar"  mənzum 
məcmuəsi  ilə  romantik  ədəbiyyat  axımı  necə  vüsət  almışdısa,  1906-cı  ildən 
etibarən "Füyuzat"la da Azərbaycanda oxşar proseslər başlayırdı. 
Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığında  belə  bir  tarixi  və  danılmaz  həqiqət  ya 
heç etiraf olunmur, ya da çox ehtiyatla etiraf olunur. Ancaq bunun belə olduğunu 
görənlər  hələ  20-ci  illərdə  vardı.  Əli  Nazim  "Füyuzat"ın  təmsil  etdiyi  ədəbiyyat 
axımı haqqında yazırdı ki, "1905-ci ildən sonra Azərbaycanda Əli bəy Hüseynzadə 
baş  olmaq  üzərə,  yeni  bir  ədəbi  cərəyan  başlamışdı.  Əvvəlcə  "Həyat"  qəzetəsilə 
kəndisini  göstərən  bu  cərəyan,  bilaxirə  1906-cı  sənədən  etibarən  32  nömrə  qədər 
nəşr  edilə  bilən  "Füyuzat"  məcmuəsində  öz  həqiqi  simasını  bulmuşdu.  Bundan 
dolayı,  yeni  Azərbaycan  ədəbiyyatının  bu  mərhələsinə  Əli  bəy,  yaxud  "Füyuzat" 
dövrəsi  deyilir...  Bu  ədəbiyyat  Mirzə  Fətəlidən  etibarən  davam  edən  xalqçı 
ədəbiyyatın  qarşısına  romantik  guzidələr  ədəbiyyatı  kimi  çıxmış  və  həyata 
girmişdir".
190 
...Azərbaycanın  dünyaya  qovuşmasının,  milli  mədəniyyətimizin  Avropa 
mədəniyyətinə  inteqrasiyasının təməli "Füyuzat" tərəfindən atılırdı.  Milton, Höte, 
Şiller,  Bayron,  Heyne  Əli  bəyin  ölkəsinə,  necə  deyərlər,  Əli  bəyin  evindən  daxil 
olurdu. 
Qərb  və  Şərqin,  daha  doğrusu,  islam  və  xristianlığın  ayrı-ayrılıqda  təmsil 
etdiyi  sivilizasiyaların  yaxınlaşması,  sintezi  alman  maarifçiliyinin  Şərqə  xeyli 
yaxın gəlmiş dahisi Hötenin olduğu kimi, Qərb uyğarlıqlarına çox yaxınlaşmış Əli 
bəy Hüseynzadənin də problemlərindən biriydi. 
Almaniyada  Höte  romantiklərlə  əlaqələrdə  nə  dərəcədə  məsafə 
saxlamışdısa,
191
  Azərbaycanda  da  Əli  bəy  Hüseynzadə  o  dərəcədə  məsafə 
saxlamışdı.  Bəlkə  də  bu  ondan  irəli  gəlirdi  ki,  Höte  öz  yaradıcılıq  kredosuna, 
təmsil etdiyi fəlsəfəyə kifayət qədər bağlıydı və  başqa  yolun,   problemə  başqa  
müstəvidən    yanaşmanın  mümkünlüyünü  qəbul  etmirdi.  Əli  bəy  Hüseynzadə  də 
gördüyü  işin  artıq  yalnız  bir  ədəbiyyat  hadisəsi  olmadığını,  həm  də  məfkurə 
məsələlərinə  yönəldiyini  bilirdi.   Lakin  buna  rəğmən,   Əli bəy Hüseynzadəni 
Azərbaycanda romantik məktəbin   qurucusu adlandırmaq olar və belə bir təyinat 
zəruridir.  Əli  bəy  ədəbiyyatına  psixoloji  cəhətdən  kamil  bir  xarakter  verən  onun 
həm  məfkurəyə  yönəlmiş  bir  ədəbiyyat  olması,  həm  də  estetik  ruhu  ideolojiyə 
güzəştə  getməməsiydi.  Əli      bəy  milli  varlığımızın  və  milli  kimliyimizin  bütün 
aspektlərini ehtiva edən çox ağır və qapsamlı bir işin altına girmişdi.