AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu



Yüklə 5,21 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə28/37
tarix26.02.2017
ölçüsü5,21 Mb.
#9665
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   37

Kənd  təsərrüfatı. A zərbaycanda kənd təsərrüfatının yenidən qurulması 

üçüncü  beĢillikdə  əsasən  baĢa  çatdırıld ı,  onun  istehsalat-texn iki  bünövrəsi  xey li 

möhkəmləndirild i.  1940-cı  ildə  respublikada  kəndli  təsərrüfatların ın  99  faizini 

özündə  birləĢdirən  3429  kolxo z  və  50  sovxo z  var  idi.  Üçüncü  beĢilliy in  üç  il 

yarımı  ərzində  kənd  təsərrüfatına  dövlətin  və  ko lxo zların  birlikdə  qoyduqları 

kapital 52,7 milyon manat olmuĢdu

32



1939-cu  ilin  oktyabrında  respublikanın  Ģimal-Ģərq  hissəsində  Samur-



Dəvəçi  kanalın ın  çəkiliĢinə  baĢlanması  böyük  hadisə  oldu.  Kanalın  tikintisində 

otuz  min  kolxo zçu  iĢtirak edird i.  Böyük hidro -texniki tikinti olan Samu r-Dəvəçi 

kanalının  çəkilməsinin  təĢəbbüskarları  Quba  rayonu  kolxozçu ları  olmuĢ,  onlara 

Qusar,  Xaçmaz,  Xızı,  Dəvəçi  və  respublikanın  d igər  rayonlarının  kolxo zçu ları, 

həmçinin fəh lə sinfi  kö mək etmiĢdi

33

. Kanalın 100 km u zunluğunda olan birinci 



növbəsinin  çəkiliĢi  1940-cı  ilin  aprelində  -  altı  aya  baĢa  çatdırıldı  və  67  min  

hektar sahəni suvarmaq imkanı yarandı

3

 . 


Respublikanın  digər  rayonlarında  da  kolxo zçular  suvarma  arxları 

çəkməyə  baĢladılar.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  və  Qazax  rayonunda  y erli 

zəh mətkeĢlərin  səyi  ilə  arxlar  qazıld ı.  1940-cı  ilin 

 

suvarılan  əkin  sahəsi  1124 



min hektara  çatdı, bu, 1937-c i ildəkinə nisbətən 15 min hekta r ço x id i

35



Kənd təsərrüfatını yeni əsaslar üzərində qurmaq  iĢində MTS-lər   dayaq 

nöqtəsi  olaraq  qalmaqda  idi.  1937-1940-cı  illərdə  MTS-lərin  sayı  67-yə, 

sovxozlarda  traktorların  sayı  isə  6,1  minə  çat mıĢdı.  Respublikanın  əkin  

sahələrində  687  ko mbayn,  min lərlə  səpin  maĢınları  fəaliyyət  göstərirdi.  Kənd 

təsərrüfatında  texnikanın  tətbiqi  böyük  zəh mət  tələb  edən  istehsal  proseslərinin  

mexanikləĢdirməyə imkan yaradırdı.  Ən ağır və  zəh mət tələb edən pambıq əkini 

üçüncü  beĢilliyin  ilk  illərində  də  xeyli  mexanikləĢdirildi

6

.  Lakin  respublikanın  



kənd  təsərrüfatına  texnikanın  fəal  və  geniĢ  tətbiqi  müharibə  ərəfəsində  ləngid i. 

Müdafiə  məqsədləri  üçün  metala  tələbat  artdığı  bir  Ģəraitdə  traktor  istehsalı 



352 

 

Ġkinci beĢilliyə nisbətən ilk dəfə azaldı.  Yenə əvvəllərdə o lduğu kimi, öncə ağır 



çətinliklərə kənd təsərrüfatı, kəndlilər məruz qaldılar. 

Üçüncü  beĢillikdə  respublikada  əsasən  Lənkəran,  Masallı,  Zaqatala, 

Balakən  və  Qazax  rayonlarında  çayçılıq  və  digər  sitrus  bitkiləri  təsərrüfatları 

təĢkil  edilirdi.  A zərbaycan  XKġ  və  Azərbaycan  K(b)P  MK  1938-ci  il  avqustun 

15-i  və  16-da  respublikada  sitrus,  evkalipt  bitkilə ri  təsərrüfatının  geniĢ  inkiĢafı 

üçün  xüsusi  qərarlar  qəbul  etdi

37

.  Bundan  sonra  partiya  və  təsərrüfat  orqanları 



konkret  tədbirlər  həyata  keçirərək,  A zərbaycanda  subtropik  təsərrüfatının 

gələcək  tərəqqisi  üçün  mühü m  zə min  yaratdıla r.  1939-cu  ildə  a rtıq  çayçılıq  

kolxo z  və  sovxozları  ölkəyə  123  ton  yaĢıl  çay  yarpağı  verird i.  Beləliklə, 

Azərbaycan  ölkənin  neft  və  pambıqdan sonra  tədricən yeni  bir  bazasına  - sitrus 

bitkiləri bazasına da çevrildi. 

La kin  hə min  illərdə  kənd  təsərrüfatı  istehsalında  çətinliklər  qalmaqda  

idi,  ko lxo zlarda  məhsuldar  qüvvələrin  inkiĢaf  səviyyəsi  kolxo zçuların  tələb ini 

ödəmirdi,  onların  maddi  maraq  prinsiplərin i  pozurdu,  kəndlilər  həyətyanı 

sahələrin  köməy i  ilə  ağır  vəziyyətdən  çıxa  bilird ilər.  Bəzən  bu  sahələr  kolxo z 

təsərrüfatlarına  məxsus  olan  ictimai  torpaqlar  hesabına  geniĢləndirilird i.  Belə 

hallar  Bə rdə və Qonaqkənd rayonlarında, Na xç ıvan MSSR-də və DQM V-də baĢ 

vermiĢdi.  Həyətyanı  sahələrin  satılması  və  icarəyə  vcrilməsi  halları  bəzi  ko lxo z 

üzvlərinin  ictimai  istehsal  sahəsindən  yayınmasına  da  səbəb  olurdu.  Bu  isə 

kolxo z ict ima i təsərrüfatına təsirsiz qalmırdı. Ona görə də  1939-cu  ilin  may ında 

ÜĠK(b)P M K və  SSRĠ XKġ Ko lxo z ictimai torpaqlarının dağıntılardan  müdafıə 

olunması  haqqında  qərar  çıxard ıla r.  Bu  qərara  uyğun  olaraq,  iki  mindən  artıq 

partiya və sovet iĢçisi rayonlara göndərildi. Onların kö məyi ilə

 

rayonlarda 92 min  



hektardan  artıq  torpaq  sahələri  həyətyanı  sahə  sahiblərinin  əllərindən  alınaraq  

kolxo zlara qaytarıld ı.  Kolxo zlarda əmək  intizamını  möhkəmləndirmək üçün qəti 

tədbirlər  həyata  keçirild i.  1940-cı  ilin  may ına  qədər  iĢə  çıxmayan  qırx  mindən 

artıq  ko lxo zçu  ko lxo zlara  qaytarıldı.  Yalnız  in zibati  rəhbərliyi  güclən dirmək 

yolu ilə təsərrüfat planların ı çətinliklə yerinə yetirmək  mü mkün olurdu. 1939-cu  

ildə  pamb ıqçılıq la  məĢğul  o lan  ancaq  60  briqada  hər  hektardan  50  sentner 

pambıq  toplaya  bildi.  1940-cı  ildə  1937-ci  ilə  nisbətən  çay  əkin  sahələri  və 

toplanan məhsul iki dəfə artdı. 

Üçüncü beĢilliy in  ilk  illərində  maldarlıq üzrə bir sıra tədbirlərin həyata 

keçirilməsinə baxmayaraq, bu mühüm sahə çox ləng inkiĢaf edirdi.  Əgər 1940-cı 

ildə  xırdabuynuzluların - qoyun və keçilərin sayı 1937-ci  ilə n isbətən 467,9  min  

baĢ  artmıĢdısa

38

,  iribuynuzlular  178,3  min  baĢ  azalmıĢdı



39

.  Bu,  əsasən, 

maldarların  əməy inin  aĢağı  səviyyədə  ödənilməsi,  onlarda  iĢə  maddi  maraq  

yaradılmaması, heyvanları saxlamaq üçün münasib həyətlərin, otlaqların, yemin  



353 

 

çatıĢmaması və bunlarla əlaqədar olaraq ictimai maldarlıqda məhsuldarlığın xeyli 



aĢağı olması ilə bağlı idi. 

Mərkəz  qarĢıya  Azərbaycanı  və  Orta  Asiya  respublikaların ı 

"ümu mittifaq  bostanına"  və  ölkə,  birinci  növbədə  Ģimal  vilayətləri  əhalisinin  

tərəvəzə  artmaqda  olan  tələbatını  ödəmək  bazasına  çevirmək  vəzifəsini 

qoymuĢdu.  Azərbaycanın  kənd  təsərrüfatı  rayonları  "beynəlmiləlçi  borcunu" 

ödəmək  naminə  Rusiyanın  Ģimal  rayonlarına  faraĢ  tərəvəz  və  pomidor  Ģirəsi 

göndərməyə baĢladı, hətta 1940-cı ildə tərəvəz və kartof p lanı xeyli artırıldı. 

Həmin  illərdə  yeni  kənd  təsərrüfatı  mütəxəssisləri  -  aqronomlar, 

zootexniklər,  mal  həkimləri,  mexan izatorlar  hazırlan mıĢdı.  1940-cı  ilin  

baĢlanğıcında  respublikanın  kənd  təsərrüfatında  ikı  minə  qədər  mü xtəlif 

mütəxəssis  çalıĢırd ı.  Dörd  minə  qədər  azərbaycanlı  qadın  traktor  sürücüsü 

ixtisasına yiyələnmiĢdi

40



Kolxo zların 



təĢkilat-təsərrüfat  iĢlərində 

müəyyən  irəliləyiĢlərə 

baxmayaraq, respublikanın  kənd təsərrüfatı istehsalında məsarif var id i.  Üçüncü 

beĢilliyin  ilk  illərində  pambıq  plan ı  ardıcıl  surətdə  yerinə  yetirilmirdi.  1938-ci 

ildə respublikada 1937-ci ilə nisbətən 17,4 min ton az pambıq toplan mıĢdı. 1939-

cu  ildə  pambıq  planı  artıq laması  ilə  yerinə  yetirilmiĢ  -  229,3  min  ton  pambıq  

yığılmıĢdı.  1940-cı  ildə  isə  pambıq  toplanması  yenə  azalmıĢ,  154,2  min  ton 

olmuĢdu


41

,  həmin  illərdə  buğda  məhsulu  da  xeyli  azalmıĢdı.  1940-cı  ildə 

sahələrdən  götürülən  buğda  məhsulu  298  min  ton,  yəni  1937 -ci  ildəkindən  51 

min ton az olmuĢdu

42

. Bu, suvarılan buğda əkinləri hesabına texniki və subtropik 



bitkilər üçün sahələrin geniĢləndirilməsi ilə bağlı id i. 

Müharibə  ərəfəsində  Azərbaycanda  kənd  təsərrüfatı  ilə  bağlı 

məsələlərin  ço xu  tam  həll  olun mamıĢdı.  Respublikanın  aqrar  sektoru  amansız 

mərkəzləĢdirməyə,  in zibatçılığa  məruz  qalmıĢ,  direktiv  iqtisadiyyat ın  tərkib  

hissəsinə çevrilmiĢ, faktiki olaraq,  müstəqil yaradıcı istehsal  fəaliyyətindən və öz 

torpaqlarının sahibkarı hüququndan məhru m edilmiĢdi. 



Maddi-mə dəni  vəziyyət.  Üçüncü  beĢilliy in  baĢlanğıcında  əhalinin  

məiĢətində müəyyən irəliləyiĢlər var id i. Milli gəlir artmıĢdı, belə ki, Azərbaycan 

SSR-in dövlət büdcəsinin gəliri  1939-cu ildə 995,3  milyon  manat idi və  1937-c i 

ilə  nisbətən  13,1  faiz,  1940-cı  ildə  isə  1122,9  milyon  manat  olub,  1939-cu  ilə 

nisbətən 12,8 faiz artmıĢdı

43



Bu,  sosial  xərclər  fondunun  artırılmas ına  səbəb  oldu.  Məsələn,  sosial-

mədəni  xərclər  1940-cı  ildə 1937-ci  ildəki 486,5  milyon  manatdan 734,2  milyon 

manata  çatmıĢdı.  Bu,  fəh lələrin  və  qulluqçuların  əmək  haqqı  fondunun  və 

kolxo zçu ların  gəlirin in  artması  demək  idi.  1933-1940-cı  illərdə  fəh lə  və 

qulluqçuların  əmək  haqqı  sənayedə  orta  hesabla  2,5  dəfə,  tikinti  və  nəqliy yatda 

2,8 dəfə, kənd təsərrüfatında isə 2,3 dəfə ço xalmıĢdı

44

. Kolxo zların da gəliri a rtır, 



354 

 

yeni-yeni  milyonçu  kolxozlar  meydana  çıxırdı.  Qasım  Ġs mayılov  rayonunda 



Bəsti  Bağırovanın  iĢlədiyi  kolxo zun  gəliri  milyon  manatdan  artıq  idi

45



Mingəçevir  kənd  sovetində  bir  kolxo z

46

,  Kirovabad  rayonunda  isə  beĢ  kolxo z 



milyonçu  olmuĢdu.  Kolxo zlar  ö zlərin in  elektrik  stansiyalarını  tikirdilər,  təkcə 

1938-c i  ildə a ltı be lə ele ktrik stansiyası iĢə salınmıĢdı

47

. BeĢilliy in üç ili ərzində 



yaĢayıĢ  evləri  tikintisinə  52,8  milyon  manat  xərclən miĢ,  yəni  ikinci  beĢliyə 

nisbətən təxminən iki dəfə artıq o lmuĢdu

48



Bakı  və  onun  rayonlarında  yaĢayıĢ  evlərinin  tikintisi  geniĢlən miĢdi. 



Mənzil  haqqı  zəh mətkeĢlər  üçün  çox  ölkə lərlə,  hə mç inin  inq ilabdan  qabaqkı 

dövrlə  müqayisədə  çox  ucuz  idi.  1939-cu  ildə  Bakıda  neftçi  fəhlənin  mən zil 

haqqı onun ailə büdcəsinin 1,6 fazini təĢkil edirdi, halbuki 1909-1910-cu ildə bu, 

20,5  faizə  bərab  id i

49

.  Lakin  mənzil  proble mi  hələ  ta m  həll  olun ma mıĢdı. 



Ümu miyyətlə,  Bakıda  yaĢayıĢ  evləri  tikintisi  əhalin in  olduqca  böyük  sürətlə 

artmasından daim geri qalırdı. 

Sovet  hakimiyyəti  illərində  mənzil  məsələsi  bütün  ölkədə  həmçinin  

Azərbaycanda  da  zəhmətkeĢlərin  ən  kəskin  həyat  problemlərindən  biri  kimi 

qalmaqda idi. 

BaĢ  plan  üzrə  1938-1941-ci  illərdə  Bakın ı  nü munəvi  Ģəhərə  çevirmək 

üçün onun yenidən qurulmasına baĢlanmıĢdı

50

. BaĢ plan üzrə sənaye tikililəri ilə 



əlaqədar  Bakın ın  yaxın lığında  yeni  Ģəhər-Sumqayıt  yaranırdı

51

.  1939-cu  ildə  



Bakıda  trolleybus  xəttinin  layihələĢdirilməsi,  höku mət  evinin  tikilməsi 

planlaĢdırılmıĢdı

52



Ġctimai  yeməkxanalar  Ģəbəkəsi  geniĢlənirdi.  On ların  sayı  1940-cı  ilin  



axırında  1933-cü  ildəki  1268-dən  2308-ə  çatmıĢdı

53

.  Ġctimai  yeməkxanalar 



Ģəbəkəsi dövriyyəsi 1932-ci  ilə n isbətən 1940-cı  ildə beĢ dəfədən çox artmıĢdı

54



Bakı ətrafında iri tərəvəzçilik və heyvandarlıq bazaları yarad ılırdı

55



Əmək Ģəraitinin yaxĢılaĢdırılmasına ayrılan vəsaitdən istifadə olun ması 

artırd ı. 

Əmək  Ģəraitinin  yaxĢılaĢmasına 

məbləğ  ayrılmasının  həyata 

keçirilməsin in  böyük  təsiri  oldu.  Əgər  1938-ci  ilin  b irinci  yarısında  Azərneft 

istehsal  birliyi  ü zrə  əməy in  müdafiəsi  tədbirləri  və  təhlükəsizlik  texn ikası  üçün 

ayrılmıĢ  illik  məbləğin  15  faizdən  azı  istifadə  olunurdusa,  1939-cu  ildə  bu,  46 

faizə  çatmıĢdı

56

.  Hökumətin,  həmkarlar  təĢkilatların ın  və  baĢqa  ictimai 



təĢkilatların əmək  mühafızəsi və texn iki təhlü kəsizlik üzrə nəzarətin güclən məsi 

nəticəsində  iĢ  vaxtından  kənar  iĢlər,  əmək  qanunlarının  pozu lması  halları  xeyli 

azald ı. Bununla belə  mərkəzi  idarələrə tabe olan,  xüsusən müdafiə sənayesində, 

tikintidə və b. sahələrdə iĢ vaxtından artıq iĢlər davam edirdi

57



Sənaye  müəssisələrinin  mexanikləĢdirilməsi  və  avtomatlaĢdırılması, 



həmçinin  fəh lə  sinfin in  mədəni-texn iki  səviyyəsinin  yüksəldilməsi  sənayenin 

355 

 

bütün sahələrində  xəstəliklə rin və zədələn mələrin sürətlə azalmasına səbəb oldu. 



Bu  istiqamətdə  görülən  iĢlər

 

özünün  müsbət  nəticələrin i  verirdi,  Azərbaycanın 



neft trestlərində zədələn mələr azalırdı.  Təkcə   1940-cı   ildə  Azərbaycanın neft 

mədənlə rində  istehsalat  zədələnmə ləri  1938 -ci  ilə  n isbətən  qırx  fa iz  aĢağı 

düĢmüĢdü

58

. Neft emalı zavodlarında isə 1939-cu ildə onlar 29,7 faiz azalmıĢdı



59

Respublikada  əməkçilərin  sağlamlığ ını  qoru maq,  insanların  mədəni-



məiĢət  həyatını  yaxĢılaĢdırmaq  üçün  mühüm  tədbirlər  həyata  keçirilir,  bədən 

tərbiyəsi  və  idmanın  inkiĢafına  ciddi  fikir  verilird i.  Yen i  sənaye  mərkə zlərində, 

kənd  rayonlarında  müalicə -profilaktika  müəssisələri  Ģəbəkəsi  yaradılırdı.  1939-

cu ildə səhiyyənin ehtiyaclarına  182,9  milyon manat ayrılmıĢdı

60

. Halbuki 1933-



cü  ildə  bu  rəqəm  23,9  milyon  manat  idi.  Xəstəxanalarda  çarpayı  yerlərinin  sayı 

1940-c ı  ildə  12618  oldu,  yəni  1932-ci  ilə  nisbətən  iki  dəfə  artdı

61

.  Tibb 


kadrla rın ın sayı 1940-cı ildə 1928-c i ildəki 1227 nəfərdən 3083 nəfərə  çatdı

62



Höku mətin  xüsusi  qayğılarından  biri  də  ana  və  uĢaqları  qorumağa 

yönələn  tədbirləri  oldu.  Bu  yalnız  pulsuz  tibbi  yardımdan  ibarət  deyildi.  Qadın  

əməy inin,  ana  və  uĢaqların  sosial-hüquqi  mühafizəsi  haqqında  qanuna  əsasən 

bütün  qadınlara  doğumdan  qabaq və sonra ödəniĢli  məzuniyyət  verildi.  1940-cı 

ildə A zərbaycanda 88 ana və uĢaq məsləhətxanası fəaliyyət göstərirdi

63



Qadınların  əmək  və  məiĢət  Ģəraitini  yaxĢılaĢdırmaq  üçün  dövlət  uĢaq 

müəssisələri Ģəbəkəsini geniĢləndirdi. 1940-cı ildə respublikada 15200 yerlik 389 

körpələr evi və 48832 yerlik 909 uĢaq bağçası var idi

64



Bu  illər  ərzində  malyariyaya  qarĢı  mübarizə   sahəsində  böyük  iĢ 

aparılmıĢdı. Traxo ma  kimi,  malyariya  xəstəliyi də 1920-ci ilədək Azərbaycanda 

geniĢ yayılmıĢdı.  Hələ  ikinci beĢillik dövründə malyariya ilə  mübarizə üçün baĢ 

plan iĢlənib hazırlan mıĢ

65

, onun həyata keçirilməsi gediĢində respublikada tropik 



stansiyalar,  malyariya  dispanserləri,  həkimlərdən,  orta  tibbi  heyətdən  ibarət 

malyariya  ilə  mübarizə  dəstələri  təĢkil  edilmiĢdi.  Malyariya  ilə  mübarizəyə 

respublikanın  bütün  əhalisi  səfərbər  olun muĢ,  xeyli  vəsait  ayrılmıĢdı.  Xalq  

Ko missarları  Sovetinin  nəzdində  malyariya  ilə  mübarizə  üzrə  xüsusi  komitə

66



Naxçıvan  MSSR  MĠK,  DQM V  Ġcraiyyə  Komitəsi  və  iri  sovxo zların  nəzd ində 



analoji  ko mitələr  təĢkil  edilmiĢdi,  malyariya  ilə  mübarizəyə  operativ  rəhbərlik 

Xalq  Səhiyyə Ko missarlığ ı və Trop ik Ġnstituta (1931) həvalə edilmiĢdi.  Yevlax, 

Ləki,  Ucar,  Kürdə mir  kimi  malyariya  ocaqlarına  xüsusi  diqqət  verilirdi.  Eyni 

zamanda  yeddi  malyariya  rayonu  ayrılmıĢdı.

 

Salyan-Muğan,  Qarabağ-Mil, 



ġirvan, Qazax-Gəncə,  Xaçmaz-Dəvəçi,  Naxçıvan,  Lənkəran.  Yerlərdə  malyariya 

ilə  mübarizəyə

 

bilavasitə  rəhbərlik  məqsədilə  Xalq   Səhiyyə  Ko missarlığının  



səlahiyyətli nü mayəndələri rayonlara göndərilmiĢdi.  

Malyariya  əleyhinə  keçirilən  tədbirlər  nəticəsində  30-cu  illərin  

axırlarında  bu  sahədə  görülən  iĢlər  daha  planlı  və  sistematik  aparıldı  və 


356 

 

respublikanın  bir  sıra  rayonlarında  malyariyadan  ölüm  halları  aradan  qaldırıldı. 



Malyariya ilə  xəstələnmən i azaltdı.  Belə ki, əgər 1934-cü ildə  xəstəlik göstəricisi 

respublika  üzrə  10  min  nəfərdən  1837,8  nəfər  təĢkil  edird isə,  artıq  1940-cı  ildə 

bu  göstərici  743,0  nəfər  idi.  Bununla  belə,  Böyük  Vətən  müharibəsi  illərində 

malyariya  əleyhinə  tədbirlər  azaldığ ı  üçün  xəstəliy in  bir  qədər  artımı  qeydə 

alın mıĢdı

67



Bədən  tərbiyəsi  və  id manın  hərtərəfli  inkiĢafı  zəh mətkeĢlərin 

sağlamlığ ına  qayğının  təzahürü  idi.  Respublikada  16  mindən  çox  id mançın ın 

məĢğul  olduğu  "Neftçi"  könüllü  id man  cəmiyyəti  və  "Dinamo",  "Spartak", 

"Fırtına  quĢu"  cəmiyyətlərinin  Ģöbələri  açıldı,  üç  stadion və  yüzdən  çox  id man 

meydançası fəaliyyət göstərirdi

68



Lakin  dünyada  yaranmıĢ  gərgin  hərbi  atmosfer,  yaxınlaĢ maqda  olan 

müharibə  təhlükəsi  maddi-mədəni  rifah ın  ağırlaĢ masına,  müharibə  ərəfəsində 

vətəndaĢların  real  gəlirlərinin  kəskin  surətdə  azalmasına  səbəb olurdu.  Ölkənin 

müdafiəsini  möh kəmləndirmək  üçün  xalq  yeni  məhru miyyət  və  məĢəqqətlərlə 

üzləĢ məli, üzücü həyata dözümlə alıĢmalı oldu.  

 

 



 

§ 2. MĠLLĠ DÖVLƏT QURUC ULUĞU VƏ  



ĠCTĠMAĠ-SĠYAS Ġ HƏYAT 

 

Azərbaycan  SSR-in  Yeni  Konstitusiyası  və  Ali  Sovetə  seçkilər. 

SSRĠ-nin  yeni  Konstitusiyasının  qəbul  olunması  ilə  Zaqafqaziya  Federasiyası 

ləğv  olundu:  Azərbaycan  SSR,  Gü rcüstan  SSR  və  Ermənistan  SSR  h ər  b iri 

müttəfiq  respublika  kimi  SSRĠ-nin  tərkib ində  qaldılar.  SSRĠ-nin  yeni 

Konstitusiyası  əsasında  Azərbaycan  SSR-in  Konstitusiyası  hazırlandı  və  IX 

Respublika Sovetlər qurultayında (1937-ci il martın 14-də) təsdiq olundu. 

Yeni  Konstitusiya  vətəndaĢlara  əmək,  istirahət,  təhsil,  mən zil,  təqaüd, 

tibbi xid mət təminatları verildiyin i bəyan etdi.  

Konstitusiyada  yenə  sovetlər  sosialist  cəmiyyətinin  siyasi  əsası  elan 

edilir  və  göstərilird i  ki,  sosializm  Ģəraitində  bütün  hakimiyyət  zəh mətkeĢ 

deputatları sovetlərin in Ģəxsində Ģəhər və kənd sovetlərinin ə lində cə mləĢdirilir. 

Azərbaycan  SSR  Konstitusiyasının  88-ci  maddəsində  zəhmət keĢ 

deputatların  yerli  Sovetinin  vəzifələri  müəyyənləĢdirilird i:  "Zəh mətkeĢ 

deputatlarının yerli  Sovetləri  (rayon, Ģəhər,  kənd) öz ərazisində  mədəni-siyasi və 

təsərrüfat  quruculuğuna  rəhbərlik  edir,  yerli  büdcəni  müəyyənləĢdirir,  ona  tabe 

olan  orqanların,  idarələrin  fəaliyyətinə  rəhbərlik  edir,  dövlət  qaydalarının  

mühafizəsini  təmin  edir,  ölkənin  müdafiə  qabiliyyətinin  möhkəmlən məsinə 



357 

 

kö mək  edir,  qanunlara  riayət  olunmasın ı  və  vətəndaĢların  hüquqlarının  



müdafiəsini təmin edir"

69



Yeni  Konstitusiyanın  qəbul  olunması  ilə  Sovetlər  bəzi  dəyiĢikliklə rə  

məruz  qaldı.  Onlar  əsil  sinfi  təĢkilatdan  ümu mxalq  təĢkilatına  çevrildi  və 

"zəhmətkeĢ  deputatları  soveti"  adlanmağa  baĢladı,  əvvəllər  isə  "fəhlə,  kəndli, 

qızıl əsgər və matros deputatları soveti" adlanırd ı. 

Yeni  Konstitusiya  seçki  hüququnda  olan  məhdudiyyətləri,  o  cü mlədən  

səs  hüququ  məsələləri  ilə  məĢğul  olan  yerli  ko missiyaları  ləğv  edərək,  ü mu mi, 

bərabər və gizli səsvermə hüququnu təsbit etdi.  

Sovetlərin  təĢkilati  quruluĢu  sadələĢdirild i.  Rayon  qurultayları  əvəzin ə 

rayon  sovetinin  sessiyaları  çağırılırdı.  Sovetlərin  bölmələri  daimi  ko missiyalar 

adlandırıldı  və  onlar  bütün  kənd  sovetlərində  təĢkil  olundu.  Sovetlər  bölmələrə 

münasibətdə inzibati hüquqa malik id ilər, lakin bu, ko missiyalara aid ed ilmədi

70



Yeni  Konstitusiya  qəbul  edildikdən  sonra  Sovetlərin  deputat  q rupları 

ləğv olundu. Bu səhv addım  id i.  Onlar Sovetlərdə  mütəĢ əkkil strukturlardan biri 

idi  və  sovetlərlə  kütlələr  arasında  əlaqələrin  yaxĢılaĢ ması  və  inkiĢafında  böyük 

rol  oynayırdı.  Deputat  qruplarının  saxlan ması  Sovetlərin  fəaliyyəti  üçün 

əhəmiyyətli  olardı.  Yeni  konstitusiya  Sovetlərin  hüquq  və  qanunvericilik 

vəzifələrin i,  təsərrüfat  quruculuğuna  rəhbərliyin i  müəyyən  dərəcədə  daraldırd ı. 

Ġnzibati-amirlik rejimi, bütün hakimiyyətin rəsmi  məmurların əlində  cəmləĢməsi 

Ģəraitində  Sovetlərin  hüquqları  getdikcə  məhdudlaĢdırılır,  əslində  partiya 

orqanları  tərəfındən

 

mənimsənilirdi.  Sovetlərə  yaln ız  sosial  məiĢət  problemləri 



ilə  məĢğul  olmaq  qalırd ı.  Konstitusiyanın  bəzi  maddələri  -  söz,  mətbuat 

yığıncaqlar,  iclaslar,  küçə  mitinqləri,  nü mayiĢlər  və  s.  barədə  maddələr 

deklarat iv  xa rakter  daĢıyırd ı.  Rəs mi  ideologiyadan  fərqli  fikirləĢən  vətəndaĢlar 

təqib  edilir,  mətbuatda  hakim  siyasi  ideologiya  nəzarəti  gücləndirilir,  dindarlar 

da,  hətta  dini  inamları  olan  ko msomo lçu  və  kommunistlər  də  təqiblərə  məru z 

qalırd ılar. 

1937-c i  il  sentyabrın  17-də  Na xçıvan  MSSR  X  Fövqəladə  Sovetlər 

qurultayı respublikanın yeni Konstitusiyasını təsdiq etdi

71



1938-c i  ilin  fevralında Azə rbaycan SSR MĠK-in sessiyası "Azərbaycan 



SSR  Ali  Sovetinə  seçkilər  haqqında  Əsasnamə"ni

72 


eyni  za manda  Na xç ıvan 

MSSR  MĠK-in  XI  sessiyası  "Naxçıvan  MSSR-in  Ali  Sovetində  seçkilər 

haqqında Əsasnamə"ni təsdiq etdilər

73



Seçkilər  haqqında  Əsasnaməyə  uyğun  olaraq,  Azərbaycan  SSR-in   Ali 

Sovetinə seçkilər üçün 310 seçki dairəsi

74

, Naxçıvan MSSR Ali Sovetinə seçkilər 



üzrə 66 seçki dairəsi təĢkil olundu

75



Respublikanın  partiya,  sovet  və  ictimai  təĢkilatların ın  həyata  keçird iyi 

kütləvi-siyasi  iĢi,  ənənə  üzrə  hər  Ģeydən  əvvəl  zəh mətkeĢlərin  əmək  və  siyasi 



358 

 

fəallığ ını qaldırmaq, dövlət planların ı yerinə yetirmək, sosialist vətəni üçün min 



tonlarla  neft,  pambıq  və  baĢqa  mühüm  mallar  verməyə  həvəsləndirmək  Ģüarları 

ilə baĢlandı. 

Ġnzibati-totalitar  sistem  Ģəraitində  seçicilərin  hüquqları  həqiqətdə  tam 

ödənilmirdi. Seçicilər öz namizədlərin i irəli sürmək imkan ından əslində məhru m 

idilər.  Bu  hüquq  Kommunist  partiyasının  ixtiyarında  idi,  o  özünün  "əvəzsiz" 

namizədlərini irəli sürür, seçicilər isə formal o laraq onlara səs verirdilər.  

Yeni  Konstitusiya  ilə  seçki  sistemində  dəyiĢikliklər  edild ikdən  sonra, 

1938-c i il  iyunun 24-də, Azə rbaycan SSR A li  Sovetinə seçkilər  keç irild i.  Qeydə 

alın mıĢ 1575389 seçicidən 1562790-n ı, yəni onların 99,2  faizi seçkilərdə iĢtirak 

etdi


76

Bu  seçkilərdə  Azərbaycan  Respublikasının  A li  Sovetinə  310  deputat 



seçildi;  onlardan  107  nəfə r  (34,53  fa iz)  fəhlə,   88  nəfə r  (28,9  faiz)  kəndli,  115 

nəfər  (37,9  faiz)  qulluqçu  və  ziyalı  nü mayəndələri,  82  nəfər  (26,4  faiz)  partiya 

üzvü  olmayanlar

77

,  72  nəfər  qadın,  onlardan  52  nəfər  azərbaycanlı  id i



78

Deputatlar sırasına 206 a zərbaycanlı, 38 ermən i,  36  rus, 8 ukraynalı,  7 yəhudi, 7 



ləzgi, 3 gürcü, bir kü rd, bir udin, b ir saxu r, b ir avar daxil id ilər

79



Naxçıvan  MSSR  A li  Sovetinə  siyahıya  alın mıĢ  62263  seçicidən  s əs 

vermədə  62212  nəfə r,  yəni  seçicilərin  99,9  fa izi  iĢtira k  et miĢdi

80

.  Seçkilər 



nəticəsində  Naxçıvan  MSSR-in  Ali  Sovetin in  tərkibinə  66  deputat  seçildi. 

Onlardan  14-ü  fəh lə  (21,2  faiz),  41-i  kəndli  (62,1  fa iz),  11-i  qulluqçu  və 

ziyalıların  nü mayəndələri  (16,7  faiz),  22  nəfər  partiya  ü zvü  olmayanlar  (33,3 

faiz)


81

, qadınlar (17 faiz) idilər

82

. Deputatların sırasına 54 azərbaycanlı, 8 ermən i, 



2 rus, 2 nəfər isə baĢqa millətlə rin nü mayəndələri idilər

83



1938-c i  il iyulun  14-də birinci çağırıĢ Azərbaycan SSR A li Sovetinin  1 

sessiyası  açıldı

84

.  Sessiyada  Azərbaycan  SSR  Ali  Sovetinin  Rəyasət  Heyəti, 



Rəyasət  Heyətinin  sədri  isə  M.B.Qasımov  seçildi.  Sessiyada  Respublika 

hökuməti H.Rəh manovun baĢçılığı altında Xalq Ko missarları ġurası yaradıldı

85



Ġyulun  24-27-də  birinci  çağırıĢ  Naxçıvan  MSSR  A li  Sovetinin  I 



sessiyası  keçirild i.  Burada  9  deputatdan  ibarət  Ali  Soveti  Rəyasət  Heyəti,  Ali 

Sovetin Rəyasət Heyətinin sədri isə R.Q.Rəh imov seçildi

86

. Naxçıvan MSSR Ali 



Sovetinin  tərkib inə  mü xtə lif  millətlə rdən  olan  istehsal  qabaqcılları,  elm, 

mədəniyyət xad imləri seçild ilər.  



Yüklə 5,21 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin