AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

§ 1. XALQ TƏHS ĠLĠ VƏ MAARĠF Ġġ Ġ 

 

Savadlılıq  uğrunda kütləvi  hərəkat.  Respublikada savadsızlığ ın  ləğvi 

sahəsində ilk  müvəffəq iyyətlər əldə edilmiĢdi. Təhsil səviyyəsi bütövlükdə aĢağı 

idi.  Müasir  həyat  quruculuğu,  xalq  təsərrüfatının  yenidən  qurulması  vəzifələri 

savadsızlığın  tezliklə  ləğv  edilməsinin  baĢa  çatdırılmasını  sürətləndirməy i, 

ümu mi  təhsilin  tətbiqini  tələb  edird i.  Savadsızlığın  ləğv  edilməsi  sahəsində  iĢ 

sisteminin təkmilləĢdirilməsində "Savadsızlığı  ləğv etmək  iĢi haqqında" 1929-cu  

il mayın  17-də qəbul ed ilmiĢ partiya qərarında milli respublikalarda savadsızlığın  

ləğv  edilməsi  bütün  mədəni  iĢin  əsas  və  ən  mühüm  vəzifəsi  kimi  xüsusi  qeyd 

olunmuĢdu

1

. 

Azərbaycan  SSR  Xalq  Maarif  Ko missarlığ ı  və  Dövlət  Plan  Ko mitəsi 

iĢin  planauyğun  təĢkili  məqsədilə  yarım  milyona  qədər  adamın  savadsızlığ ını 

ləğv  etməyə  dair  beĢillik  plan  tərtib  etdilə r

2

.  Xalq  Ko missarları  Soveti  yanında 

savadsızlığı  ləğv  etmək  iĢinə  rəhbərlik  etmək  üçün  hökumət  baĢçısı 

Q.Musabəyovun sədrliyi altında 1928-ci ildə xüsusi respublika ko missiyası təĢkil 

edilmiĢdi.  Ko missiyanın  tərkibinə  partiya,  AHĠġ,  Xalq  Maarif  Ko missarığı, 

Mərkəzi  Kolxo z  Ġdarəsi,  Dövlət  Plan  Ko mitəsi,  "Rədd  olsun  savadsızlıq" 

cəmiyyəti  və  "ġəhərin  kəndlə  rabitəsi  cəmiyyəti"nin  (ġKRC)  nümayəndələri 

daxil  idi.  Azərbaycan  zəhmət keĢləri  savadsızlığı  tezliklə  ləğv  etmə k  çağırıĢını 

müsbət  qarĢıladı.  Hər  yerdə  -  Ģəhər  rayon  və  kəndlərdə  keçirilən  toplantılarda 

fəhlə  və  ko lxo zçular  fəal  sürətdə  savad  qruplarına  və  dərnəklərinə  yazılırd ılar. 

1928-c i  ildə  AHĠġ-in  mədəniyyət  Ģöbəsi  "Rədd  olsun  savadsızlıq"  Respublika  

Cəmiyyəti ilə b irlikdə  Bakı və onun rayonlarında  savadsızlığı ləğvetmə qrupları 

yaratmıĢdı.  Suraxanı  rayonunda  iyirmi  belə  qrup  açılmıĢdı

3

.  Bibi-Heybət 

rayonunda  29  savadsızlığ ı  ləğvetmə  kursu  fəaliyyət  göstərirdi

4

.  Mədən  iĢçiləri 

Həmkarlar  Ġttifaqın ın  təĢkil  etdiyi  dərnəklərə  5285  nəfər  savadsız  və  altı  min  

nəfər  azsavadlı  fəhlə  cəlb  edilmiĢdi

5

.  Fəhlə lərin  təhsilə  böyük  həvəsi  nəzərə 

çarpırdı.  Kəndlilərin  də  savada  marağı  güclənird i.  Xüsusilə  "Kənd  təsərrüfatı 

kollektivləri"nin  üzv ləri  o lan  kəndlilər  savad  dərnək  və  kurslarına  geniĢ  cəlb 

edilird i"

6

.  RSFSR-də  nəĢr  edilmiĢ  "Muzdur  əlifbası"  yerli  xüsusiyyətlər  nəzərə  

alın maq la  təcili  Azərbaycan  dilinə  tərcümə  edildi.  1929-cu  ilin  avqustunda 

Azərbaycan  istehlak  kooperasiyasının  Mərkəzi  Ġdarə  Heyəti  bütün  payçıların  

savad  kurslarına  yazılması  çağırıĢı  ilə   "Azərbaycan  SSR-in  bütün  kooperativ 

277 

 

fəhlələrinə,  mu zdurları  və  mu zdur  qadın larına"  müraciətin i  qəbul  etdi.  Təkcə 

həmin il A zərbaycan istehlak kooperasiyası 275-dək savad məntəqəsi açmıĢdı

7

. 

Ko msomol  mədəni yürüĢlərin təĢkilin in təĢəbbüsçüsü kimi çıxıĢ ed irdi. 

Birinci  belə  yürüĢ  1928-c i  ilin  mayında  keçirild i.  Hə min  ilin  sentyabrında 

Azərbaycan  ko msomolu  ü mu mittifaq  mədəni  yürüĢündə  iĢtirak  etdi.  YürüĢ 

zaman ı  savad  məktəb  və  kursları  22  min  nəfərədək  adamı  əhatə  etmiĢdi

8

. 

Azərbaycanda  "hər  bir  savadlı  ko msomolçu  b ir  savadsızı  öyrətməlidir"  - 

ko msomolun əsas Ģüarı idi. 

Bu  tədbirlər  sayəsində  1928-1930-cu  illərdə  212836  nəfər  savad  alıb  

yazmaq,  o xu maq  öyrəndi.  Bu  isə  20-ci  ildən  sonrakı  yeddi  ildəkindən  iki  dəfə 

çox id i. Savadlan ma hərəkatı sonrakı illərdə də davam etdi. 

Savadsızlığın  ləğv  edilməsi  uğrunda  mübarizə  faktiki  olaraq  həyati 

tələbat xarakteri ald ı. Ancaq bu iĢdə çoxlu formalizm, tələsiklik, sünilik ünsürləri 

var  idi.  Qəzalarda,  kənd  əhalisi  içərisində  mövhumatı,  patriarxal  ünsürlərin  

müqavimətini aradan qaldırmaq lazım id i. Bu qüvvələrin təzyiqi altında,  xüsusilə 

azərbaycanlı  qadınların  təhsildən  uzaqlaĢması  müĢahidə  edilird i.  On lar  savad 

məntəqələrində  dərsləri  po zur,  dərslər  keçirilən  binaları  yandırır,  böhtançı 

Ģayiələr  yayır,  " mədəni  əsgər"ləri  təqib  ed ir,  döyür,  bəzən  isə  öldürürdülər. 

AğdaĢ, Göyçay və digər rayonlarda belə hallar baĢ vermiĢdi

9

. Savadsızlığın  ləğv 

edilməsin in  Azərbaycan  dilində  həyata  keçirilməsi  haqqında  Xalq  Ko missarları 

Sovetinin  göstəriĢləri  hər  yerdə  yerinə  yetirilmird i.  1930-cu  ilin  oktyabrında 

savadsızlığın  ləğv  edilməsinin  təĢkilini  yaxĢılaĢdırmaq  və  nöqsanları  aradan 

qaldırmaq  məqsədilə  respublika  Xalq  Maarif  Ko missarlığı  nəzdində  xüsusi 

mədəni quruculuq ġurası yaradıld ı. Onun birinci  iclasında otuz təĢkilat  müqavilə 

imzaladı.  Bu  müqavilədə  hər  bir  təĢkilatın,  ilk  növbədə,  fəhlə  və  kolxozçu lar 

içərisində  savadsızlıq la  mübarizədə  iĢtirakı  və  görəcəyi  iĢin  həcmi  müəyyən 

edildi

10

. 

AHĠ  və

 

Azərbaycan  kolxo z  b irliyi  savadsızlığı  ləğvetmə  məktəbləri 

Ģəbəkəsinin  təĢkilinə  maddi  yardım  göstərmək,  savad  məktəblərin i  dərslik,  dərs 

ləvazimatı və kadrlarla təmin etmək sahəsində konkret  tədbirlər görürdülər.  Xalq  

Maarif  Ko missarlığ ı  Nu xa,  AğdaĢ,  Quba,  Qaza x,  ġuĢa,  Zaqatala,  Lən kəran, 

Göyçay  və  Naxçıvanda  savadsızlığın  ləğv  edilməsi  iĢlərində  çalıĢan  müəllimlər 

üçün  kurslar  təĢkil  etdi.  Ali  təhsil  müəssisələrinin  tələbələri  kənd  təĢkilatlarına 

kö mək  məqsədilə  kəndə  göndərilir,  mətbuat  ictimaiyyətin  savadsızlığ ı  ləğv 

etmək vəzifələrin in həllinə səfərbər ed ilməsində  mühüm  rol oynayırdı. Qəzetlər 

əlifbanı  öyrənənlər  üçün  xüsusi  səhifələr  ayırır,  metodiki  məqalələr  çap  edir, 

qabaqcıl "mədəni əsgərlərin‖ iĢ təcrübəsini yayırdılar. 

1930-cu  ildən  baĢlayaraq  bir  çox  savad  məktəb  və qruplarında  əlifbanı 

öyrətməklə  yanaĢı,  "siyasi  dərslər"  keçirilir,  ölkədəki  vəziyyət,  partiyanın  

278 

 

siyasəti  izah  edilirdi.  Savadsızlığın  ləğv  edilməsi  iĢin in  zəh mətkeĢlərin  siyasi 

maariflənməsi  ilə əlaqələndirilməsi partiya və hökumətin  maraqlarına tam cavab 

verməli  idi.  Çünki  bu  yolla  hakim  "siyasət  və  ideologiya"  kütlələrin  Ģüuruna 

yeridilməli, onlar "sosializm" in tərəfdarları kimi tərb iyələndirilməli idilər.  

Bu  illərdə  A zərbaycanda  geniĢ  yayılmıĢ  savadlanma  uğrunda  kütləvi 

hərəkatın  mü xtəlif formaları sayəsində 980  min nəfərədək adamın savadsızlıq və 

azsavadlılığın ı  ləğv  etmək,  bütün  respublika  əhalisi  içərisində  isə  savadlılığı 

18,5-dən  50,9  fa izədək

11

  qaldırmaq  mü mkün  oldu.  Lakin  xa lq  təsərrüfatının  

yenidən  qurulması,  yeni  texnikanın  mənimsənilməsi  zərurəti  və  xalq ın  ümu mi 

təhsil  səviyyəsinin  yüksəlməsi  savadsızlıq  və  azsavadlılığ ını  ləğv  edilməsinin  

tezliklə  baĢa  çatdırılmasın ı  tələb  edirdi.  1933-cü  ilin  iyununda  Azərbaycan  KP 

MK, Xa lq Maarif Ko missarlığ ı və AHĠġ əmə kç ilə ri bu iĢə daha geniĢ cəlb etmək 

məqsədilə  "elliklə  savadlanma"  istiqrazı  buraxd ılar

12

.  Ġstiqrazın  yayılmasında 

tələbələr  xüsusi  fəallıq  göstərirdilər.  O  zaman  1320  tələbə  rayon,  kolxo z  və 

sovxozla rda  30100  nəfərin  savadsızlığını  ləğv  etməy i  öhdələrinə  götürdülər

13

. 

Azərbaycanda nəinki kənd əhalisinin əksər hissəsi, hətta kənd kommunistləri  və  

ko msomolçu larının  bir  qis mi  hələ  də  savadsız  id i.  Kənddə  baĢ  verən  yeni 

proseslər  kənd  zəh mətkeĢlərinin  bilik  və  təhsilə  yiyələn məyə  can  atmalarına 

Ģərait  yaradırdı.  Ağdam,  Gəncə,  Zaqatala,  Qazax,  Qaryagin  (indiki  Fü zuli), 

Salyan,  Cəbray ıl,  Dəstəfur,  Kə lbəcər  və  Laç ın  rayonlarında  bu  əhvali-ruhiyyə 

xüsusilə  güclü  id i.  1933-cü  ildə  bütün  rayonlarda  kənd  sovetləri  nəzd ində 

savadsızlığı ləğvetmə qərargahları bu iĢə xeyli kö mək göstərdi

14

. 

Fəhlələrin  də  texniki  savadının  yüksəldilməsi  zəruriyyəti  onların  

əlilbanı  tezliklə  öyrən mələrin i  daha  da  ciddiləĢdirirdi.  1933-cü  ildə  neftçi 

fəhlələrin 25 faizi əlifbanı bilmirdi

15

. Buna görə də "mədəni əsgər"lər, respublika 

fəhlə  sinfin in  əsas dəstəsinin  -  neftçi  fəh lələrin  savadsızlığının  ləğv  edilməsinə 

kö mək üçün səfərbərliyə alındılar. 

Kənddə  mədəniyyət  uğrunda  mübarizə  ən  mü xtəlif  formalarda  həyata 

keçirilird i.  Kənd  sovetləri  kəndin  abadlaĢdırılması,  kəndlilər  içərisində  

savadsızlığın  ləğv  edilməsi,  mədəni-maarif  müəssisələri,  məktəb,  sağlamlıq  

ocaqları tikintisini öhdələrinə götürürdü. 

1936-c ı  il  yanvarın  16-da  ÜĠK(b)P  MK  və  SSRĠ  Xa lq  Ko missarları 

Sovetinin "savadsız və azsavadlıların təhsili iĢi haqqında" qərarı  16 yaĢı  50-dək 

olan  əməkçilərin  savadsızlığını  iki  ildə  tamamilə  ləğv  etmək  vəzifəsini  qarĢıya 

qoydu. Bu direktiv əsasında AK(b)P MK və Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları 

Soveti  1936-c ı  ilin  fevra lında  "Azərbaycan  SSR-də  savadsız  və  azsavadlıla rın  

təhsili  iĢi haqqında" qərar qəbul etdi

17

. Qərarda  1936-cı  ildə respublikan ın yaĢlı 

əhalisi  içərisində 216  min savadsız və 94  min azsavadlın ın təhsilə cəlb edilməsi 

vəzifəsi müəyyənləĢdirildi.YaĢlıların təlimini təkmilləĢdirmək məqsədilə ikiay lıq  

279 

 

savad məktəbləri əvəzinə onaylıq təhsil kursunu əhatə edən savad məktəblərinin  

yaradılmasına  baĢlandı.  Bu  mə ktəblər  müdavimlərə  müəyyən  istehsalat 

vərdiĢləri də verməli idi. Bu  məktəblərin bazasında xüsusi və ixtisas fənləri daxil 

olmaqla ibtidai  məktəbin tam kursu həcmində, təlim  keçilən  məktəblər yaradıld ı. 

Bu  məktəblərdə  hər  il  minlərlə  fəhlə  təhsil  alırdı.  Müəssisələrdə  istehsalın 

xüsusiyyətini nəzərə almaqla növbə məktəbləri təĢkil edilirdi. 

Ġkinci  beĢillikdə  Azərbaycan  SSR-də  1178,5  min  nəfər  savad 

məktəbləri, kursları və mü xtəlif təhsil metodları ilə əhatə olunmuĢdu

18

. 

Mədəni  quruculuğun  bu  cəbhəs ində  həlledici  hücum  1938-1941-c i 

illərdə həyata keçirildi. 1938-ci ilin iyununda Kirovabad (indiki Gəncə) Ģəhərinin  

fəhlə,  ko lxo zçu,  ko mmunist  və  komsomolçu ları  respublika  zəh mətkeĢlərinə 

savadsızlığa  son  qoymaq,  öz  səhərlərin i  elliklə  savadlanma  Ģəhərinə  çevirmək 

çağırıĢı  ilə  müraciət  etdilər

19

.  Bütöv  rayon  və  kəndlər  savadsızlığını  ləğv 

edilməsin i  tezliklə  baĢa  çatdırmaq  üzrə  "sosializm  yarıĢına"  qoĢuldular. 

Müəllimlər,  savadlı  ko mmunist  və  komsomolçu lar,  kənd  sovetləri  və  həmkarlar 

Ġttifaqların ın üzvləri  mədəni əsgərlər sırasına qoĢuldular. Bir nəfər savadlının 20-

30  savadsıza  təhsil  verməsi  uğrunda  "yarıĢ"  geniĢ  v üsət  aldı.  Həmkarlar 

təĢkilatları 

mədən  və  zavodlar  arasında  bütün  fəhlələrin  tezliklə 

savadlandırılması ü zrə "sosializm yarıĢı" təĢkil edird ilər. 

Savadsızların  təhsili  sahəsində  məktəb  müəllimləri  savadsızlar  üçün 

dərnəklər  yaradır,  yaylaqlarda  heyvandarlar  içərisində  savadsızlığın  ləğv 

edilməsi  iĢini təĢkil etmək  məqsədilə bütün yay mövsümündə dağlara gedirdilər. 

Təkcə  1940-cı  ildə  yaylaqlarda  müəllimlərin  kö məy i  ilə  23175  nəfər  savada 

yiyələn miĢdi

20

. 

Beləliklə,  1938-ci  ildən 1940-cı  ilin iyununadək 530  min nəfər savadsız 

və azsavadlı təhsil almıĢdı

21

. 1939-cu ildə bütün respublika əhalisin in savadlılığı 

1926-c ı  ildəki  18,1  faizə  qarĢı  73,8  faiz  təĢkil  edirdi

22

.  Eyni  zamanda  Ģəhər 

əhalisi  içərisində  savadlılıq  83,2  faizə,  kənd  əhalisi  içərisində  isə  66,8  faizə 

bərabər  idi.  Azərbaycan  əhalisi  içərisində  savadsızlığın  ləğv  edilməsi  mədəni 

həyat  üçün  xüsusilə  böyük  əhəmiyyətə  malik  mühü m  nailiyyət  id i.  Sovet 

hakimiyyəti  illərində  azərbaycanlılar  içərisində  savadlılıq  9,3  faizdən  65,5  faizə 

yüksəldi.  1926-cı  illə  müqayisədə 1939-cu  ildə Azərbaycanlı qadınlar  içərisində 

savadlılığ ın  3,1  faizdən  54,7  faizə  yüksəlməsi  diqqətəlayiq  hal  idi

23

.  Təhsilə 

savad dərnəklərindən baĢlayan bir ço x a zərbaycanlı qadınla rın taley i  ma raqlıdır. 

Belə  ki,  məĢhur  pambıqçı,  SSRĠ  Ali  Sovetinin  deputatı,  pambıq  tarlalarında 

Sta xanov  hərəkatının  təĢəbbüsçüsü  Bəsti  Bağırova  təhsil  yolunu  savad 

dərnəyindən  baĢlamıĢdı.  15  yaĢlı  Xəd icə  Əliyeva  adlı  b ir  qız  atasından  gizli 

savad  məktəbinə  gedird i.  O,  sürətlə  savad  əldə  edərək  digər  azərbaycanlı 

280 

 

qadınlara savad öyrətməyə baĢladı. Məktəb ona Tibb institutunun tələbəsi olmaq  

arzusunu həyata keçirməyə yol açdı. 

1941-c i ilin fevralında yaĢlı əhali içə risində savadsızlığın hələ ta ma milə  

ləğv  edilməd iyini  nəzərə  alaraq  "Savadsızlıq  və  azsavadlılığın  ləğvinə  dair 

tədbirlər  haqqında"  xüsusi  qərar  qəbul  edild i  Qərarda  göstərilird i  ki, 

Azərbaycanda savadsızlığın  ləğvi 1942-ci  ildə tam Ģəkildə baĢa çatdırılmalıdır

24

. 

La kin  1941-c i  ilin  iyununda baĢlayan  Böyük  Vətən  müharibəsi  nəzərdə  tutulan 

planların həyata keçirilməsinə bir müddət mane oldu.  

Müharibəyə  qədərki  illərdə  savadsızlığın  ləğvi  sahəsində  əldə  edilən 

nailiyyətlər  maarifin,  xalq ın  ümu mi  təhsil  səviyyəsinin  yüksəliĢinə,  onun 

mədəni-yaradıcılıq  fəaliyyətinin  in kiĢafına  əsas  yaratdı.  Bu  sahədə  bütün  iĢin 

hakim  Ko mmunist  partiyasının  direktiv  orqanların  əlində  həddindən  artıq 

cəmləĢməsinə,  nəticədə  müəyyən  amiranəliy in  və  məhdudluğun  mövcudluğuna 

baxmayaraq,  ictimai  təĢkilatların,  konüllü  cəmiyyətlərin  və  əhalinin  qabaqcıl 

hissələrinin savadsızlığın ləğvi iĢində fəal iĢtirakı nıühü m rol oynamıĢdı. Belə ki, 

savadsızlığın  ləğvi  prosesi,  sözsüz,  sovetlər  dövründə  Azərbaycan  xalq ının  

təhsil, mədəniyyət sahəsində qazandığı in karedilməz uğurlarından biri idi.  

Ümumi ibtidai təhsil. Xalq maarif ko missarı Ruhulla A xundov 1927-ci 

ilin  noyabrında  AK(b)P-nin  VIII  qurultayında  bəyan  etdi:  "Hesab  edirik  ki, 

partiyamızın  ü mu mi  icbari  pulsuz  təhsil  məsələsini  qoymaq  vaxtı  gəlib  

çatmıĢdır"

25

.  Xalq  Maarif  Ko missarlığ ının  hazırladığ ı  ümu mi  təhsilə  keçilməsi 

planı  A zərbaycan  MĠK-in  III  sessiyasında  (1928-ci  ilin  fevralı)

26

  təsdiq  edild i. 

Planda  1927/ 28-ci  tədris  ilindən  baĢlayaraq  on  il  müddətində  ü mu mi  icbari 

ibtidai  təhsilin  həyata  keçirilməsi  nəzə rdə  tutulmuĢdu.  Bakıda  və  onun  mədən-

zavod rayonunda, Salyan dairəsində

27

 ibtidai təhsilin həyata keçirilməsinə 1928-

ci ilin payızında baĢlandı. 

VI Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayı (1929-cu ilin apreli) d igər Ģəhər 

və dairələrdə də ü mu mi təhsilin tətbiq edilməsin in zəruriliyin i qeyd etdi

28

. 

30-cu  il  avqustun  29-da  A zərbaycan  Xalq  Ko missarları  ġurası  ü mu mi 

ibtidai  təhsilin  tətbiq  edilməsi  haqqında  qərar  qəbul  etmiĢdi.

29

  1930/ 31-ci  ildən 

bütün  respublika  üzrə  hər  yerdə  beĢillik  ibtidai  məktəb  kursu  həcmində  8-9-10 

yaĢlı  uĢaqlar  üçün  ümumi  məcburi  ibtidai  təhsilə  keçilməsi  nəzərdə  tutulurdu. 

Həmin  tədris  ilində  ümu mi  ibtidai  təhsil  Gəncə,  Salyan,  Zaqatala,  Nu xa  və 

ġirvan, 1932/33-cü tədris ilində isə bütün qalan rayonlarda tətbiq edildi.  

Beləliklə,  ü mu mi  ibtidai  təhsil  qanuni  oldu.  A zərbaycan  hökuməti 

ümu mi  təhsilin  həyata  keçirilməsi  üçün  22  mln  508  min  manat  ayırdı  və  

Q.Musabəyovun  baĢçılığı  altında  respublika  ko mitəsi  yarandı.  Ümu mi  təhsilin  

tətbiqini  əhali  rəğbətlə  qarĢıladı.  Xalq  nümayəndələrinin  fəal  iĢtirakı  ilə  yalnız 

1928-1932-c i illə rdə respublikada 214 yeni mə ktəb binası tikildi

30

. 

281 

 

Azərbaycanda ümu mi təhsilin həyata keçirilməsi yenə də  kifayət qədər 

pedaqoji  kadrla rın,  xüsusilə  qadın  pedaqoqların  çatıĢma zlığı,  a zərbaycanlı  

qızların  tədris  ocaqlarına  zəif  gəlməsi  kimi  çətin liklərlə  rastlaĢırdı,  

Azərbaycanda  qızların  oğlanlarla  birlikdə  təhsil  alması  nəzərdə  tutulduğuna 

baxmayaraq,  ilk  va xt lar  b ir  sıra  rayonlarda  qızlarla  dərslə ri  ancaq  qadın  

pedaqoqlar aparma lı olurdular. 

Ümu mtəhsil  məktəblərin i  yeni  pedaqoji  kadrlarla  təmin   etmək 

məqsədilə  II  dərəcəli  məktəblərin  bazasında  pedaqoji  texn iku mlar  açıldı.  ġuĢa, 

Gəncə və Nu xada müəllim hazırlayan yay kursları təĢkil edildi

31

. 

Azərbaycanda  ümumi  təhsilin  tətbiqi  hər  yerdə  asan  getmirdi,  yenə  də 

bir sıra ucqar rayonlarda,  xüsusilə kənd yerlərində bu tədbirə düĢmən münasibət 

qalmaqda  idi.  Yeni  quruluĢdan  narazı  olan  bəzi  qüvvələr  geridə  qalmıĢ  

ünsürlərdən  istifadə  edərək  məktəblərdə  dərsləri  pozur,  kəndliləri  uĢaqlarını 

məktəbə buraxmamağa təhrik edir

32

, kənd müəllimlərinə mane olur, bəzi hallarda 

isə  onlara  divan  tuturdular,  Zaqatala,  Zəyəm,  Nu xa  və  Balakəndə  hətta 

müəllimlərin  öldürülməsi  halları  da  baĢ  vermiĢdi.  Kənd  müəllimini  təqib lərdən  

müdafiə etmək və ona normal iĢ Ģəraiti yaratmaq məqsədilə respublika höku məti 

1931-c i il yanvarın 25-də Azə rbaycan SSR kənd müəllimləri üçün müvafiq  Ģərait  

yaradılmasın ı,  onların  hüquqlarının  qorunmasın ı  tə min  edən  xüsusi  qərar  da 

qəbul  etmiĢdi.  Ancaq  xalqın  böyük  əksəriyyəti  ümu mi  təhsilin  gediĢinə  baxıĢ  

ongünlükləri  və  aylıqları,  onun  hər  yerdə  tezliklə  baĢa  çatdırılması  üçün 

"sosializm  yarıĢı"  və  hamilik  tədbirlə ri  keçirirdilər.  Ümu mi  təhsilin  gediĢinə 

baxıĢ aylığı,  məktəblərin təmiri ü zrə  iməciliklər təĢkil ed ilir,  xeyriyyə  məqsədilə 

keçirilən  konsert  və  tamaĢalardan  toplanan  vəsait  ümumt əhsil  ehtiyacları  üçün  

sərf  edirdi

33

.  Kənd  əhalisinə  Bakı  fəhlələri  hərtərəfli  kö mək  göstərirdilər: 

məktəblərin tikintisi üçün vəsait toplayır, tikinti  materialları hazırlay ır, uĢaqlara 

maddi  yardım  ed ird ilər.  Ko mso mol  bir  ço x  rayonlarda  ü mu mi  təhsilə  hamilik  

edirdi.  Bu  tədbirlər  nəticəsində  1932/33-cü  tədris  ilində  ibtidai  məktəblərə  

369536 nəfər, o cü mlədən, 88933 Azərbaycanlı məktəbli cəlb olun muĢdu. 

Sonrakı  dövrdə  Azərbaycanda  ümu mi  ibtidai  təhsil  daha  böyük  vüsət 

aldı. Maarifə yeni pul vəsaiti ayrıldı. Belə ki,  1937-ci ildə  maarifin ehtiyaclarına 

320377  min  manat,  1940-cı  ildə  isə  bu  sahəyə  484900  min  manat  vəsait 

ayrılmıĢdı.  VIII  Ümu mazərbaycan  Sovetlər  qurultayı  (1935-ci  ilin  yanvarı)  

zəh mətkeĢlərin  vəsait  və  qüvvələrini  səfərbər  edərək  məktəb  tikintisini 

geniĢləndirdi,  məktəb binaların ı tutmuĢ idarə və təĢkilatlardan onları boĢaltmağı 

tələb etdi. 

Ġcraiyyə  ko mitələri  və  kənd  sovetləri  partiya,  həmkarlar,  təsərrüfat 

qurumları  və  ictimai  təĢkilatlar  maarif  iĢinə  fəal  qoĢuldular.  Beləliklə,  təkcə 

ikinci  beĢillikdə  Azərbaycanda  408090  Ģagird  yeri  olan  336  yeni  məktəb  binası 

282 

 

tikild i  və  onla rdan  260-ı  kənd  yerlərində  id i.  Pedaqoji  Ġnstitut  (APĠ),  Dövlət  

Universiteti  (ADU)  və  pedaqoji  məktəblərdə  müəllim  kadrların ın  hazırlan ması 

geniĢləndirildi.  Artıq  1936/37-ci  tədris  ilində  respublikada  15137  müəllim  var 

idi

34

. 

SSRĠ  MĠK  və  XKS-n in  1936-cı  il  11  aprel  tarixli  qərarı  əsasında 

əməkdar ibtidai və orta məktəb müəllimi fəxri ad ları təsis edildi

35

. 

Məktəb  təhsilini  geniĢləndirmək  tədris-tərb iyə  iĢinin  yenidən  

qurulması,  tədris  metodlarının  ya xĢılaĢdırılması,  məktəb  proqramları  və 

dərsliklərinin  keyfiyyətinin  yüksəldilməsi  ilə  sıx  Ģəkildə  əlaqədar  idi.  Tədris 

metodlarının 

müəyyən 

edilməsi 

gediĢində 

Ģagirdlərin 

təhsilinin  

humanistləĢdirilməsinə, demokratik prinsiplərə  ziyan vuran xeyli ciddi əyintilərə 

yol verilmiĢdi. Tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsində ÜĠK(b)P MK-nın 1932-

ci  il  25  avqust  tarixi  "Ġbtidai  və  orta  mə ktəbdə  rejim  və  tədris  proqramları 

haqqında"'  və  1933-cü  il  12  fevral  tarixli  "Ġbtidai  və  orta  məktəblər  üçün 

dərsliklər  haqqında"  qərarları

37

  mühü m  ro l  oynadı.  Bu  qəra rla rda  elmlə rin  

əsaslarına  yiyələnən  savadlı  adamların  hazırlan masının  konkret  vəzifələ rinə 

cavab verən sabit proqram və dərsliklə rin yaradılması  zə rurəti qeyd olunmuĢdu. 

1932/33-cü  tədris  ilin in  əvvəlində  Azə rbaycanda  ibtidai  mə ktəblə r,  yeddiillik 

məktəblər,  fabrik-zavod  və  kəndli  gənclər  məktəbləri  üçün  xüsusi  proqramlar 

tərtib edild i

38

. 

Azərbaycan  dilində  yeni  dərsliklərin  hazırlan ması  iĢində  ciddi 

əməliyyatlar  aparıldı.  Məktəb  proqramları  və  dərsliklərindən  ənənəvi  milli 

ideyaları  təbliğ  edən  materiallar,  milli  mənəvi  dəyərlərə  dair  müddəalar 

çıxarılırd ı.  Proqram  və  dərsliklər  ancaq  "sosialist  ideallarına"  sadiq  olan  gənc 

nəsil  tərbiyə  etmək  məqsədinə  uyğun olma lı  idi.  Yeni  dəyiĢikliklər  proqramları 

sosializm quruculuğu "beynəlmiləl" tərb iyə tələbi ilə u zlaĢdırmağa xid mət edirdi. 

ÜĠK(b)P MK və SSRĠ XKS-nin  1934-cü  il  16  may tarixli qərarı da bu  məqsədə 

yönəlmiĢdi.  Qərarda  məktəblərdə  tarix  və  coğrafiyanın  öyrədilməsinə  xüsusi 

diqqət  verilirdi.  Bu  fənlər  güclü  partiya  nəzarəti  altında  idi  və  "yeni  insa n"  - 

sosializm  cəmiyyəti  qurucusunun,  hər  Ģeydən  əvvəl  "SSRĠ  vətəndaĢı" 

formalaĢdırılması üçün ondan ideoloji silah kimi istifadə ed ilird i. Milli tarix  isə 

faktiki  olaraq  proqramlardan  çıxarılır  və  ya  qısaldılmıĢ  xarakter  daĢıyır,  "SSRĠ 

tarixi"  fənninə  "yamaq"  edilirdi.  Bütün  müttəfiq  respublikalarda  olduğu  kimi, 

Azərbaycanda  da  bu  qərara  uyğun  yeni  ümu mtəhsil  təlim  sistemi  -  ibtidai, 

natama m orta və orta məktəb yaradılırdı.  

Bu 

illərdə 

partiya 

müəllimlərin 

ü mu mtəhsil 

səviyyəsinin 

yüksəldilməsinə,  onların  daha  çox  siyasi  tərbiyəsinə,  "ideya"  möhkəmliy inə 

xüsusi  diqqət  yetirirdi.  Ən  "sədaqətli,  sadiq  müəllim  kadrlarını"  seçmək  

məqsədilə  1936-cı  ildən  baĢlayaraq  onların  attestasiyası  keçirilirdi.  Bu  tədbir,  

283 

 

sözsüz  ki,  məktəbləri  zəif  hazırlıq lı  müəllimlərdən  azad  etməyə,  tədrisin  

keyfiyyətini  yüksəltməyə  kö mək  edirdi.  Ancaq  bu  tədbir  həmçin in  keçmiĢdə 

mü xalifət  partiyaların ın  üzvü  olmuĢ  və  ya  "xalq  düĢmənləri"  elan  edilmiĢlərin  

yaxın  qohumları  olan  müəllimləri  məktəbdən  uzaqlaĢdırmaq  məqsədi  də 

güdürdü. 1937-ci  il - repressiyaların  zirvə  mərhələsi olan il  idi.  1937/38-ci tədris  

ilində  16392  müəllimdən  1938-ci  ilin  iyulunda  2525  müəllim  attestasiyadan 

keçmədi

39

. 1938-c i  il dekabrın 30-dan 1939-cu  il yanvarın 12-dək A zərbaycanın  

bütün  rayonlarında  keçirilən  müəllimlərin  ideya-siyasi  tərbiyəsi  məsələlərinə 

dair  müĢavirələr də bu məqsədə xid mət edirdi.  Bakı Ģəhəri ibtidai və orta məktəb  

müəllimləri  içərisində "ideya-tərbiyə" iĢinin vəziyyətinə dair  məsələ  1941-ci ilin  

iyununda AK(b)P MK-da mü za kirə ed ild i

40

. 

Məktəb  təhsili  sahəsində  inzibati-amirlik  metodunun  güclənməsi  ilə 

əlaqədar  böyük  çətinliklərə  baxmayaraq,  müəllimlər  vicdanla,  ləyaqətlə  öz 

borcların ı yerinə yetirirdilər. 1933/34-cü ildə ümu mi icbari ibtida i təhsilin həyata 

keçirilməsi  iĢində  həlledici  müvəffəqiyyətlər  əldə  edildi.  Belə  ki,  ibtidai 

məktəblərin  sayı  1930-cu  ildəki  1779-dan  2383-ə  çatdı.  Bu  məktəblərdə  təhsil 

alan 383470 nəfərdən 249251 nəfəri azərbaycanlı  idi. A zərbaycanlı qızların sayı 

onların içərisində 1930/31-ci tədris ilindəki 42182 nəfərə qarĢı 99242 nəfər təĢkil 

edirdi

41

. 

Ümu mtəhsil  məktəblərində azərbaycanlı qızların sayının intensiv artımı 

(onların  sayı  iki  dəfədən  çox  artmıĢdı)  keçmiĢ  geriliyin  bu  illərdə  aradan  

qaldırılması,  məiĢət  Ģəraitin in  dəyiĢməsi,  bütövlükdə  Azərbaycan  qadınının  

köləlik  və  mövhumatçılıq  buxovlarından  azad  edilib  yeni  qadın  nümunəsinə 

çevrilməsi üçün görülən iĢlərin nəticəsi id i. Azərbaycanda ümumi ibtida i təhsilin  

həyata  keçirilməsində  əldə  edilən  nailiyyətlər  ü mıımi  icbari  yeddiillik  təhsilə 

keçmək üçün əsas oldu. 

Azərbaycanda  təhsilin  bütün  pillələrində  Ģagirdlərin  sayı  ildən-ilə 

artırd ı.  Buna  görə  sonrakı  illərdə  məktəb  tikintisi,  pedaqoji  kadr  məsələs i  daha 

böyük kəskinliklə qarĢıda dururdu. Səciyyəvi haldır ki, respublikada  məktəblərin  

tikintisi  xalqın ö z təĢəbbüsü ilə  xey li vüsət almıĢdı.  Kəndlilər özləri  məktəblərin  

tikintisi üçün vəsait toplanmasını təĢkil edir,  lazımi  miqdarda tikinti  materialları 

hazırlay ır,  tikintidə  bilavasitə  iĢtirak  edird ilər.  Məsələn,  Bərdə  rayonu  Xanabad 

kənd  sovetinin  kolxozçu ları  öz  təĢəbbüsləri  ilə  üç  məktəb  binası  tikmiĢdilər

42

. 

Bütövlükdə,  1938-1940-cı  illərdə  respublikada  103  yeni  məktəb  binası 

tikilmiĢdi

43

.  1939-cu  il  yanvarın   1-nə  respublikan ın  mə ktəblərində  19  min  

nəfərdən  çox,  o  cü mlədən  2098  nəfər  ali  təhsilli  müəllim  çalıĢırdı.  Sovet 

məktəblərində təhsil almıĢ bu müəllimlər, sözsüz, mövcud hakimiyyətə sədaqətli, 

"sosialist  ideologiyası"  ruhunda  tərbiyə  almıĢ  partiya  və  hökumətin  tələblə rini 

yerinə yetirməyə hazır olan yeni nəslin formalaĢ masına  xid mət etmiĢlər.  Onların  

284 

 

tərbiyə  etdiklə ri  Ģagird lər  içərisində  faĢizmə  qarĢı  müharibənin  ağır  illərində 

könüllü  olaraq  Ģagird  partasını  qoyub  cəbhəyə  gedən  azərbaycanlı  balaları  az 

olmamıĢdı. 

1939-cu  ildə  kənd  məktəblə rində  uĢaqların  tərbiyəsi  və  tədris  iĢinin 

yaxĢı  təĢkili  sahəsində  böyük  müvəffəqiyyətlərə,  kəndin  ictimai  həyatında  fəal 

iĢtirakına  görə  Azərbaycanda  400  nəfərdən  ço x  kənd  müəllimi  təltif  edilmiĢdi. 

Bu,  müəllimlərin  yeni  "sovet  ideallarının"  intiĢarı  naminə  çəkdikləri  ağır 

zəh mətə göstərilən diqqət və qayğının təzahürü id i.  

Məktəb  quruculuğu,  pedaqoji  kadrlar  hazırlan ması  sahəsində  görü lən 

iĢlər A zərbaycan  xalqının  mədəniyyəti və  maarifin in in kiĢaf perspektiv ləri üçün 

fundamental  əhəmiyyətə  malik  idi.  1940/41-ci  tədris  ilində  respublikanın  1668 

ibtidai  məktəbində  406153;  1240  yeddiillik  məktəbində  192825;  3575  sayda 

bütün  ümumtəhsil  məktəbində  isə  653071  Ģagird  o xuyurdu

44

.  Bakı,  Naxçıvan, 

Xankəndi,  Nu xa,  Kirovabad  (Gəncə)  Ģəhərlərində  ümu mi  yeddiillik  təhsilin  

həyata keçirilməsi mühü m nailiyyət idi. Salyan və Lənkəranda isə bu istiqamətdə 

nəzərəçarpacaq addımlar atılmıĢdı. 

Latın əlifbasına keçilməsi. Rus-kiril qrafikasının tətbiqi. Azərbaycan 

MĠK və Azərbaycan SSR XKS  1928-ci  il  iyulun 21-də "Azərbaycanda yeni türk 

əlifbasının  icbari  və  qəti  olaraq  tətbiq  olunması"  haqqında  qərar  qəbul  etdi

45

. 

ZəhmətkeĢlər  onu  rəğbətlə  qarĢıladılar.  Bakı  fəh lələri  yazırdılar:  "Azərbaycanın 

əldə edəcəyi ü mu mi savadlılıq yaln ız yeni əlifba sayəsində mü mkündür"

46

. 

Azərbaycan  MĠK-in  IV  sessiyası  1929-cu  il  o ktyabrın  11-də 

Azərbaycan MĠK və XKS-nin 1928-ci il 21 iyul tarixli qərarın ı təsdiq etdi və onu 

həyata  keçirmək  üçün  xüsusi  komissiya  yaratdı.  Komissiyanın  tərkibinə 

S.Ağamalıoğlu  (sədr),  Q.Musabəyov,  Ə.H.Qarayev,  A.Məmmədov,  Ġ.KonuĢkin, 

Q.Hüseynov, K.ĠĢkova və M.Qu liyev daxil idilər.  

1929-cu  il  yanvarın  1-dən  Azərbaycan  SSR-in  yeni  ə lifbaya  keç məsi 

rəsmən  elan  olundu.  Hökumətin  "Azərbaycanın  bütün  fəhlələri  və  kəndlilərinə" 

müraciətində  qeyd  edilirdi  ki,  yeni  əlifbanın  tətbiqi  savadsızlığın  ləğv  edilməsi 

iĢini  xey li  asanlaĢdıracaq,  kütlələrin  maariflən məsinin  yüksəliĢinə  böyük  maraq  

yaradacaq

47

. 

Azərbaycanın ardınca Özbəkistan, Qazaxıstan və bir sıra digər  müttəfiq  

və  mu xtar  respublikalar,  vilayətlər  də  yeni  əlifbaya  keçdilər.  M.Qo rki 

Azərbaycanın  bu  iĢdə  qabaqcıl  ro lunu  xarakterizə  edərək  yazırd ı:  "Azərbaycan 

xalq ı bütün ġərq  xalq larının gözü önündə qəti addımlar atmıĢ və əlifbanı həyata 

keçirməklə  bütün  xalq lara  gələcəyin  yolunu  gös tərmiĢdir"

48

.  Yeni  ə lifbaya 

münasibət birmənalı deyild i.  Bir sıra "Müsavat", "Ġttihad" partiya nümayəndələri 

və  baĢqa  dini  xad imlər,  ziyalılar  yeni  əlifbaya  qarĢı  çıxırdılar.  Bəziləri  Ģayiə 

yayırdılar  ki,  guya  xalqa  yad  olan  latın  dilin i  Azərbaycana  sırımaq  istəyirlər. 

285 

 

Türkiyədə  məskən  salmıĢ  müsavatçılar  Ġstanbulda  nəĢr  etdirdikləri  " Yeni 

Kavkasiya"  qəzeti  vasitəsilə  Azərbaycanda  ərəb  əlifbasının  tərəfdarlarını  fəa l 

müdafiə edirdilər"

49

. 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyətini  devirmək  və  onu  Türkiyəyə 

birləĢdirmək  məqsədini  qarĢıya  qoymuĢ  "Gənc  A zəri"  gənclər  təĢ kilatı  yeni 

rejimin  millətin  keçmiĢinə  qarĢı  yönəldilmiĢ  tədbir  kimi  yeni  əlifbanın  tətbiqini 

boykot  edirdi

50

.  1930-cu  ildə  Nu xa-Zaqatala  rayonunda  yeni  əlifba  və 

kollektivləĢ məyə  qarĢı  birgə  açıq  çıxıĢlara  cəhdlər  olmuĢ,  hətta  yeni  əlifbanın  

fəal tərəfdarlarının, b ir sıra müəllimlərin ö ldürülməsi halları da baĢ vermiĢdi

51

. 

Əlbəttə,  qədim  mədəniyyət  abidəsi  olan  ərəb  əlifbasından  imtina 

etməmək də olard ı.  Lakin nəzərə almaq vacibdir ki, geniĢ kütlələr bu əlifbanı da 

bilmirdi,  zaman  isə  xalqın  tezliklə  savadlanmasını  tələb  edirdi.  Demək,  latın  

əlifbasına  keçilməsi  heç  də  müsəlman  aləmində  böyük  bir  yazılı  ədəbiyyat 

xəzinəsi o lan ərəb əlifbasına qarĢı durmaq və ya onu rədd etmək deyildi, ancaq 

savadsız  kütlələrin  maarifə  yiyələn məsini,  əhalin in  böyük  əksəriyyətinin  

savadsızlığın  ləğv edilməsin i, A zərbaycan dilində tez b ir vaxtda nəĢ riyyat iĢinin  

qaydaya salınmasın ı sürətləndirmə k üçün zə ruri bir vasitə id i.  

S.Ağamalıoğlu yeni əlifbanın həyata keçirilməsindən bəhs edərək qeyd 

edirdi:  "Artıq  Azərbaycanın  təcrübəsi  göstərdi  ki,  latın  əsasında  əlifba  fəhlə  və 

kəndlilər,  geniĢ  zəh mətkeĢ  kütlələr  içərisində  necə  böyük  həyati  qiy mət  kəsb 

edir, onlar ö z yeni əlifbasına necə  məhəbbətlə münasibət bəsləyirlər.  Əgər əhali 

bu yeni əlifbanın  mənimsənilməsində böyük rahatlıq və vaxta böyük qənaət əldə 

etməsəydi, bütün bunlar baĢ verə bilməzdi"

52

. 

Yeni  əlifbanın  Azərbaycanda  ilkin  tətbiq  olunması  xəbəri  onun 

sərhədlərindən  kənara  çıxd ı.  Yen i  əlifbaya  keçilməsi  hərəkatı  Türkiyədə  də 

baĢlandı.  1928-ci  ilin  əvvəlində  "ƏĢ-ġura"  qəzeti  xəbər  verird i  ki,  Türkiyə 

ictimaiyyətinin  səlahiyyətli  nümayəndələrinin  Ġstanbulda  keçirilən  konfransı 

qərara  almıĢdı  ki,  "türk  dili  latın  əlifbasından  istifadə  etməlid ir"

53

.  Həmin  ilin  

iyununda  məclisin  sessiyası  yeni  əlifbaya  keçilməsini  hazırla maq  üçün  xüsusi 

ko missiya  ayırdı,  payızda  isə  Türkiyə  latın  əlifbasına  keçdi

54

.  Hətta  o  zaman  

Ġranda  çıxan  "Aftabi-ġərq"  ("ġərqin  GünəĢi")  qəzeti  Azərbaycanda  latın 

əlifbasının  uğurlarına  istinadən  Ġranda  da  əlifba  islahatın ın  zəruriliyin i  qeyd 

etmiĢdi

55

. Hətta "Foruad" Hindistan qəzeti latın əlifbası  xeyrinə baĢlayan hərəkat 

haqqında  1927-ci  ildə  yazırd ı  ki,  "bütün  dünya  həyəcandadır,  burada  gizli 

qüvvələr  gəziĢirlər  və  parçalamaqla  hədələyirlər.  SSRĠ  bu  musiq iyə  yeni  not 

verdi"

56

. 

Müsəlman ölkələrində latın qrafıkasına keçilməsi uğrunda geniĢ hərəkat 

Qərb ölkələrinin də d iqqətini cəlb etmiĢdi. Ġngiltərə Müstəmləkələr  Nazirliyinin  

orqanı  həftəlik  "Nir-Ġst"  ("Yaxın   ġərq")  müsəlman ların  dini  hisslərinə  to xunan 

286 

 

yazılar  dərc  edird i

57

.  "Taym  of  Ġndia"  qəzeti  Türkiyədə  yeni  əlifbaya  keçilməsi 

uğrunda hərəkatın baĢlanması ilə əlaqədar çaĢqınlıqla bəyan etmiĢdi: "Mollala rın  

kafirlərin  bu  sonuncu  küfrünə  qarĢı  çıxma ma ları  bizi  həddən  artıq 

təəccübləndirir"

58

. 

Vahid Ģəklə salın mıĢ  latın əlifbası Azərbaycanda 1932-ci ilin  iyununda 

qəbul  edildi.  Ancaq  30-cu  illərin  əvvəllərində  diqqətlə  hazırlan mıĢ  və  bir  çox 

cəhətdən  təkmilləĢdirilərək  vahid  Ģəklə  salın mıĢ  latın  əlifbası  təəssüf  ki,  u zun 

müddət davam etmədi. Artıq  30-cu illərin ortalarında Mərkəzin  xüsusi müĢavirə 

çağırıb  təkidli  diktəsi  əsasında,  Ġttifaqın  latın  əlifbasını  qəbul  etmiĢ  digər 

respublika  və  vilayətlərində  olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da  rus -kiril  yazı 

qrafikasına  keçilməsi  uğrunda  "hərəkat"  baĢlandı.  Rus  qrafikasına  keçilməsinə  

heç bir  zəruriyyət yox  idi, ancaq o, "hakim Ģovinist iddiasından doğan", əslində 

məcburi tədbir id i. 

Unitar  sosialist  dövlətində  mü xtəlif  millətlər  arasında  əməkdaĢlığın  

möhkəmlən məsi  və  inkiĢafında  hakim  rus  dili  və  əlifbasının  mühü m  ünsiyyət 

vasitəsi  olması  kimi  obyektiv  fakt  tam  inkar  edilməzdir.  Artıq  o  zaman  Sovet 

Ġttifaqı  xalqları  içərisində rus dilini öyrən məyə, rus  mədəniyyətinə yiyələn məyə 

güclənən  meylin  nəzərə  çarp ması  təəccüblü  deyildi.  Ancaq,  təəssüf  ki,  bu 

obyektiv prosesdən "böyük Ģovinist millətçilik" tərəfdarları  milli dillərin  inkiĢafı 

mənafey inə zidd ruslaĢdırma siyasəti vasitəsi kimi  istifadə edird ilər.  Hətta 1938-

ci  ilin  ma rtında ÜĠK(b)P və  SSRĠ XKS qeyri-rus mə ktəblərində rus dilini icbari 

qaydada öyrənmək haqqında xüsusi qərar qəbul etmiĢdi

59

. 

Azərbaycan  SSR  Ali  Sovetinin  növbəti  sessiyası  1939-cu  ilin  iyulunda 

latın  əlifbasının  kirillə  əvəz  edilməsi  haqqında  qanun qəbul  etdikdən sonra  (bu 

qanun 1940-c ı il yanvarın 1-dən qüvvəyə mindi) rus dilin in fəa liyyət dairəsi daha 

da  geniĢləndi.  Belə liklə,  tarixən  qısa  bir  za manda  Azərbaycanda  iki  dəfə  əlifba  

dəyiĢildi. 

Sonrakı illərdə A zərbaycan yazısı  rus qrafıkası  məcrasında in kiĢaf etdi. 

Bu,  mürəkkəb  mah iyyətli,  ço xcəhətli  proses  idi.  Onu  da  inkar  etmək  olmaz  ki, 

yeni əlifba vasitəsilə rus dilinə, rus mədəniyyətinə, onun elmi potensialına, elmi-

texn iki fikirlə rinə yol aç mıĢdı.  Bu ə lifba  ilə  ana dilimizdə elm və  mədəniyyətin 

bütün sahələrinə aid Azərbaycan xalqının  mədəni  irs xəzinəsinə daxil olan geniĢ 

sahəli elmi, texniki,  müasir bədii ədəbiyyat  xəzinəsi yaradılmıĢdır.  Kiril əlifbası 

əsasında Azərbaycan yazısının inkiĢaf prosesi xalqı  ö z doğ ma dili, tarixi  kökləri 

və milli dəyərlərindən ayıra bilmədi. 

Mədəni-maarif  iĢi.  Respublikada  mədəni  həyatının  yeniləĢməsi 

prosesində mədəni-maarif  müəssisələri, ələlxüsus klublar  mühü m  rol oynadılar. 

ġəhər  və  kəndlərdə  fəhlə,  kəndli  və  qadın  klublarının  Ģəbəkəsi  ildən-ilə 

geniĢlənirdi,  1932-ci  ildə  onların  sayı  228-ə  çatmıĢdı

60

.  Mədəni-maarif 

287 

 

sistemində  mü xtəlif  dərnək  və  studiyalar  fəaliyyət  göstərir,  ölkənin  daxili  və 

beynəlxalq  vəziyyətinə  dair  mühazirə  və  söhbətlər  keçirilir,  qəzetlər  buraxılır, 

klub  üzv lərinin  iĢtirakı  ilə  konsert,  görüĢ  və  gecələr  təĢkil  edilird i

61

.  Onlar 

insanların  həyatını  böyük  əhatə  dairəsinə  salıb  ideologiyalaĢdırmaq  üçün 

düĢünülmüĢ mərkəzlər id i. 

30-cu  illərdə  Ba kıda və Azə rbaycanın digər sənaye mə rkə zlərində yeni 

klub müəssisələri – mədəniyyət saraylarının yarad ılmasına baĢlandı. Təkcə 1932-

ci  ildə  Bakı  və  onun  rayonlarında  altı  mədəniyyət  sarayı  fəaliyyət  göstərir

62

, 

kütlələrin yarad ıcılıq özfəaliyyətinin inkiĢafında mühü m ro l oynayırdı.  

Kənddə də mədəni-siyasi iĢ  inkiĢaf edirdi, yo xsul və ortabab kütlələrin  

mədəni  və  siyasi  fəallıq  mərkəzi  o  zaman  qiraət  ko maları  id i

63

.  Kəndlilər 

mədəniyyətə getdikcə artan meyil göstərib, mədəni-maarif  müəssisələrinin iĢində 

fəal  iĢtirak  edərək,  hətta  öz  xərclərinə  Ġkinci  beĢilliy in  əvvəllərinə  500-ə  qədər 

qiraət ko ması tikmiĢdilər

64

. 

Azərbaycan  kəndində  "qırmızı  guĢələr"  və  "kəndli  qadın  guĢələri", 

yaylaqlarda  isə  "qırmızı  çad ırlar"  fəaliyyət  göstərirdi.  Respublika  fəhlələrinin  

kö məyi  ilə  MTS  siyasi  Ģöbələri  nəzdində  nümunəvi  qiraət  ko maları  yaradılırd ı. 

Təkcə  1933-cü  ildə  Bakının  sənaye  müəssisələrinin  həmkarlar  təĢkilatları 

hamilik  etdiklərı  MTS  və  kolxo zlarda  124  qırmızı  guĢə,  qiraət  koması  və  radio 

nöqtəsi  təĢkil  etmiĢ,  Bakıdan  kolxo zlara  19  bədii  təbliğat  briqadası 

göndərmiĢdi

65

.1934-cü 

ildə  leytenant  ġmidt  adına  (indiki  Səttarxan) 

maĢınqayırma  zavodunun  fəhlə  və  mühəndis -texniki  iĢçiləri  (MTĠ)  Rakı  və 

Gəncənin  bütün  müəssisələrinə  "kənddə    mədəniyyət  uğrunda  mübarizən i  daha 

yaxĢı  təĢkil  etməkdə  doğma  kolxo z  kəndimizə  kö mək  etmək"  çağırıĢı  ilə 

müraciət  etdi.  ġmidtçilər  konkret  öhdəliklər  götürərək,  ö z  sexlərində 

kolxo zçu ların  məiĢətdə iĢlətdikləri  zəruri əĢyaları düzəltməyi, qiraət  ko maları və 

klublar  təĢkil  etməyi  qərara  ald ılar.  Klub  müəssisələrinin  sayı  1930-cu  illərin  

sonlarında  1633-ə   çat mıĢdı  və  fəhlə lərə  mədəni  xid mət  sahəsində  böyük  iĢ 

görürdü.  Fəhlələ r  onlarda kı  dərnəklərdə  te xn iki  və  istehsalat  yeniliklə rinə  

yiyələnird ilər

66

. 1938-ci  ildə Ə.Bayra mov adına mərkə zi qadın klubunun köməyi 

sayəsində  yeni  qadın  klubları,  o  cümlədən  Naxçıvan  mərkəzi  qadın  klubu 

açılmıĢdı

67

. 

Mədəni-kütləvi  və  siyasi  maarif  iĢində  kitab xanalar  mühüm  ro l 

oynayırdılar.  1932-1933-cü  illərdə  respublikada  135  kitab xana  fəaliyyət 

göstərirdi

68

. Fəhlələr içərisində texn iki-istehsalat ədəbiyyatının təbliği ilə  məĢğul 

olan xüsusi həmkarlar kitabxanaları mühü m əhəmiyyət kəsb edirdi. 

Həmkarlar  Ġttifaqları  kənd  yerlərində  də  kitabxanaların  təĢkilinə  ciddi 

kö mək  göstərirdilər.  1933-cü  il  aprelin  23-də  AHĠġ  MTS  və  sov xozlarda 

müstəqil  və  səyyar  kitabxanaların  yaradılması  haqqın da  xüsusi  qərar  qəbul 

288 

 

etmiĢdi

69

. Azərbaycan XKS və MĠK-in kitab xana  iĢi haqqında 1935-ci  il  4  iyun 

tarixli  qərarı  əsasında  isə  bütün  respublikada  geniĢ  kitab xana  Ģəbəkəsinin 

yaradılmasına baĢlandı. 

Bu  illərdə  Ģəhər  və  həmkarlar  kitab xanalarının  kənd  kitab xanalarına 

kö məyi  və  himayəsi  daha  da  gücləndi.  1935-ci  ildə  həmkarlar  kitab xanalan  öz 

fondlarından  40  min  nüsxə  kitab  ayıraraq  kənd  kitab xan alarına  göndərdilər, 

həmçinin kolxo zlarda 35 qırmızı guĢə və səkkiz kitab xana yaratdılar

70

. 

Kəndə mədəni yard ımın artmasını,  kənddə mədəni-maarif obyektlərinin  

təĢkilinin vacibliyini nəzərə alaraq 1936-cı ildə partiya "Kənddə siyasi-maarif iĢi 

haqqında"

71

  qərar  qəbul  etdi.  Bu  qərarın  respublika  kənd  əhalisinə   mədəni 

xid mətin daha da canlanmasında mühü m əhəmiyyəti oldu. 

1940-c ı  ildə  A zərbaycanda  2613  min  nüs xə  kitab  fondu  olan  1838 

kitab xana var idi. M.F.A xundov adına Azərbaycan Dövlət ümumi kitab xanası on 

böyük kitab xə zinəsi oldu. 

Bu  illərdə  mu zey lərin  də  fəaliyyəti  geniĢlənməyə  baĢladı  1940-cı  ildə 

onların  sayı  22-yə  çatmıĢdı,  1937-ci  ilin  sonuna  muzeylərə  gələn lərin  sayı  121 

min nəfər idisə, 1940-cı ilədək onların sayı 3,8 dəfə artmıĢdı

72

. 

Mətbuat  və  radi onun  inkiĢafı.  NəĢriyyat  iĢi.  Həyatın  siyasiləĢməsi, 

insanların  ictimai  fəaliyyətinin  ideologiyalaĢdırılması  prosesində  partiya 

mətbuat, radio vasitələri və nəĢriyyata ciddi nəzarət edirdi. Müstəqil Azərbaycan 

partiya  nəĢriyyatı  yaranmıĢdı.  1934-cü  ildə  R.A xundovun  redaktəsi  ilə 

V.Ġ.Lenin in altıcildlik seçilmiĢ əsərlərin in Azərbaycan dilində nəĢri baĢa çatdı. 

1933-1940-c ı  illərdə  Azərbaycan  dilində  Marks  və  Engelsin  23  əsəri, 

V.Ġ.Lenin in isə 77 əsəri böyük tirajla nəĢr olun muĢdu. 

1933-1934-cü  illə rdə  Ba kıda  güclü  mətbəəsi  olan  "Mətbuat  sarayı", 

rayonlarda isə altı mətbəə fəaliyyət göstərirdi.  

Qəzetlər  rəs mi  dövlət  siyasətinin  "marksist-leninçi  ideyaların" 

yayılması,  "yeni  insanların  -  sosializm  qurucuların ın"  formalaĢ ması  üçün  güclü 

partiya silahı idi. Bu illərdə A zərbaycanda yeni qəzetlər - " VıĢka" (1928), "Xəzər 

bolĢeviki"  (1930),  həmçin in  "Müəllimə  kö mək"  jurnalı  nəĢr  olun mağa  baĢladı. 

1939-cu  ildə  Azə rbaycan  dilində  80-dən  art ıq  qəzet   çıxırdı.  Bir  ço x  müəssisə, 

kolxo z və sovxozların çoxtirajlı qəzetləri var idi. Kənd əhalisinə  xid mət göstərən 

rayon qəzetlərinin də sayı artmıĢdı.  1937-ci  ildə 834  min nüsxə tirajla  45  jurnal 

çıxırd ı

73

.  Fəhlə-kəndli  mü xb irləri  hərə katı  1934-cü  ildə  18  min  nəfəri  əhatə 

edirdi. 

Azərbaycanda iyirmi  rayonu əhatə edən radiolaĢdırma  xalq ın həyatında 

yeni  hadisə  oldu.  1940-cı  ilin  a xırlarında  Azərbaycanda  yüz  minə  ya xın  radio  

nöqtəsi var idi

74

. 

289 

 

Radio  zəh mətkeĢlərin həyat və  məiĢətinə daxil oldu,  kütləvi təbliğat və 

təĢviqat, siyasi informasiya vasitəsi, siyasi tərbiyə aləti oldu. 

Qadı n 

hərəkatı. 

Yeni  cəmiyyət  quruculuğunda  Azərbaycan 

qadınların ın  hərəkatı  ictimai-siyasi  və  iqtisadi  həyata  qovuĢması  ildən-ilə 

güclənirdi. On ların faktiki hüquq bərabərliy inə nail olmasında  mühüm addımlar 

atılırd ı. 1928/29-cu ildə respublika sənayesində iĢləyən azərbaycanlı qadının sayı 

artıq  870 nəfərə çatmıĢdı I 1930-cu  ildə tək A zərneft  müəssisələrində bilavasitə 

istehsalatda  3934  iĢçi  çalıĢırd ı.    900  nəfərədək  qadın  dəmir  yolunda,  3800 

Nəfərdən  artıq  isə  Azərbaycan   tikiĢ  fabriklərində  iĢləyirdi.  Ə.  Bayramov  adına 

klubun  nəzdində  qadın  əməyin in  istehsalata  tətbiqi  üçün  təĢkil  olun muĢ  tikiĢ 

arteli  böyüyüb  1500  nəfərədək  qadın  iĢləyən  mexan ikləĢdirilmiĢ  fabrikə 

çevrilmiĢdi

76

. Ümu miyyətlə,  1932-ci  ilin sonuna yaxın  respublikada istehsalatda 

çalıĢan qadınların sayı 23412 nəfər idi 

77

. 

Kolxo zların  ictima i təsərrüfat bölməsində də qadınların istehsalata cəlb 

edilməsi geniĢlənird i. 1930-cu ildə kolxozlarda iĢləyən qadınların ü mu mi sayı 37 

faiz

78

, 1933-cü ildə respublika  xa lq təsərrüfatında çalıĢan qadınların ü mu mi sayı 

isə  24  faiz  id i

79

.  Qadınlardan  sənayedə  iĢləyə  bilən  ixtisaslı  kadrlar  hazırlamaq  

məqsədilə Sənaye Akademiyasına qadınların qəbulu geniĢləndirildi. 1930-cu ildə 

təĢkil  olun muĢ  Bakı  Sənaye  Akademiyasının  məzunları  içərisində  Fatma 

Kərimova,  Qəmər  Rəhimova,  Nadejda  Dedulina,  Kubra  Mah mudova,  Aliya 

ġərəfutdinova,  Rəmziyə  Əlizadə  və  baĢqaları  kimi  ləyaqətli  istehsalat 

ko mandirləri var id i. 

Əməkçi  qadın ların  dövlət  idarəçiliyinə  cəlb  edilməsi  yollarından  biri 

onların sovetlərin  iĢində iĢtirakı  idi.  Bu iĢ ço xlu formal, rəs miyyətçi cəhətlərinə 

baxmayaraq  qadınların  siyasi  Ģüurunun  yüksəlməsinə,  sovet  iĢçi  kadrları  kimi 

formalaĢmasına kö mək ed ird i. 

Qadınların  sovet  iĢində  iĢtirakına  mühafizəkar  ünsürlərin  güclü 

müqavimətinə baxmayaraq, seçkiqabağı kampaniyalarda onların fəallığ ı ildən-ilə  

artırd ı.  Bu,  xüsusilə  Nu xa,  Göyçay  və  Quba  qəza larının  kəndlərində  daha  çox 

nəzərə  çarpırdı 

80

.  Fəal  qadınlardan  sovet  aparatı  iĢçiləri  formalaĢır,  onların  bir  

çoxu  kənd  soveti  sədri  seçilird ilər.  Məsələn,  təkcə  1929-cu  ildə  seçilmiĢ  1100  

nəfər kənd soveti sədrindən 116-sı qadın id i. Sovetlərin üzvü olan qadın kadr lar  

haqqında 1930-cu  ilin  martında SSRĠ MĠK-in qəbul etdiyi  xüsusi qərarı bu  iĢdə 

mühü m  rol  oynadı.  Qərarda  qadınların  sovetlərdə  rəhbər  iĢə  irəli  çəkilməsin in  

zəruriliyi  qeyd  olunmuĢdu

81

.  Artıq  1931-ci  ildə  sovetlərə  10360  qadın  

seçilmiĢdi.  On ların  6993  nəfəri  azərbaycanlı  idi 

82

.  Azərbaycan  SSR  sovetlərə 

seçilmiĢ qadınların sayına görə o dövrdə digər  müttəfiq  respublikalar içərisində 

üçüncü yeri tuturdu 

83

. 

290 

 

Qadın  klubları  onların  dövlət  və  ictimai  iĢlərdə  fəal  iĢtirakını  təmin 

etməyə Ģərait yaratmaq məqsədilə əmək və məiĢ ət komissiyaları vasitəsilə bir sıra 

qanunvericilik,  iqtisadi  və  mədəni  xarakterli  tədbirlər  keçirirdilər.  Respublikada 

azərbaycanlı  qadınların  özlərinin  təĢəbbüsü  ilə  çadranı  atmaq  uğrunda  hərəkat 

geniĢlənməyə baĢladı. Bu hərəkat əhalinin qabaqcıl hissəsi tərəfindən müdafıə edilirdi. 

Səciyyəvi  haldır  ki,  1928-ci  ilin  oktyabrında  toxucuların  konfransında  çıxıĢ  edən 

nümayəndə  -  Nadir  qızı  Gülcə  demiĢdi;  "Mən  çoxdan  çadranı  atmaq  istəyirdim,  

ancaq  qorxurdum.  Mən  bunu bütün həyatım  boyu  arzulamıĢam,  ancaq  indi qərara 

almıĢam and içirəm, b ir daha onu geyməyəcəyəm"

84

. 

Bu  Ģəraitdə  C.Cabbarlının  "Sevil"  əsəri  də  az  iĢ  görmür,  teatrların 

repertuarından düĢmürdü, hətta film çəkilirdi. 1928-ci ilin oktyabrında Bakıda çadra 

məsələsinə  həsr  edilən  yığıncaqda  Azərbaycan  SSR  MĠK-dən  xahiĢ  edilirdi  ki, 

qadınların çadra örtməsini qadağan edən dekret versin. Ümumilikdə respublikada çadra 

əleyhinə aparılan mübarizə nəticəsində 1928-ci  ildə  12573 nəfər, 1929-cu ildə isə 

20387 nəfər qadın çadradan imtina etmiĢdi 

85

. 

Azərbaycanın  ucqar  kəndlərində  çadranı  atmaq  hərəkatı  ciddi  maneələr, 

hədələr, hətta cəza və ölümlə qarĢılanırdı.  Ġrticaçı qüvvələr əhalinin geridə qalmıĢ 

təbəqələrinin  mövhumatçılığından  istifadə  edərək,  onları  qabaqcıl  qadınları 

öldürməyə təhrik edirdilər. 1930-cu  ilin  yanvarında  Ə.Bayramov  adına  klubun  tikiĢ 

fabrikinin iĢçisi Səriyyə Xəlilova mövhumatçı atasının əli ilə öldürüldü. S.Xəlilovanın 

dəfn mərasimi qadınların köhnə, patriarxal-mövhumatçı məiĢətinin dayaqlarına qarĢı 

ciddi  etiraz  nümayiĢinə  çevrildi.  S.Xəlilovanın  öldürülməsi  Azərbaycanın  bütün 

əməkçi kütlələrini ayağa qaldırdı. Fabrik, zavod, kolxoz və sovxozlarda iĢçi və kəndli 

qadınlar  S.Xəlilovanın  öldürülməsi  münasibətilə  dərin  hiddətlərini  bildirir  və  öz 

hüquqları  uğrunda  daha  inadla  mübarizə  aparacaqlarına  and  içirdilər.  Bu  cür 

vəziyyətin  səbəblərindən  biri  "çadranı  atmaq  kampaniyası"  zamanı  yol  verilmiĢ 

kobud  səhvlər  idi.  1929-cu  ilin  fevralında  Azərbaycan  partiya  rəhbərliyi  çadra 

geyinməyi qadağan edən dekret hazırlamaq niyyətində idi 

86

. Köhnəliyin hələ güclü 

olduğu  Azərbaycanda  belə  dekretin  nəĢri  ağır  nəticələrə  gətirib  çıxara  bilərdi. 

ÜĠK(b)P MK 1929-cu ildə Azərbaycanda qadınlarla aparılan iĢlə tanıĢ olaraq, çadra 

kampaniyasında  kobud,  inzibatı  metodlara  yol  verildiyini  pislədi,  gələcəkdə  belə 

səhvləri buraxmamağı tapĢırıb qeyd etdi ki, ancaq inandırma metodu və azərbaycanlı 

qadınların  həqiqətən  azad  olması  üçün  bütün  zəruri  Ģəraiti  yarat maqla  bu  iĢdə 

uğur qazanmaq o lar. 

Azərbaycan  MĠK  yanında  azərbaycanlı  qadınların  azad  edilməsi  üzrə 

komissiya  dövlət  büdcəsindən  Bakı  Ģəhəri  və  qəzalarda  uĢaq  bağçalarına  vəsait 

artırılması,  tikiĢ,  corab,  həmçinin  nümunəvi  quĢçuluq  artellərinin,  uĢaq 

meydançalarının təĢkili ilə bağlı daim tədbirlə r keçirirdi 

88

. 

291 

 

1930-cu  ilin  fevralında  SSRĠ  MĠK  Rəyas ət  Heyəti  qadınların  sosial 

müdafiəsi  tədbirlərini  gücləndirmək  barədə  qərar  verdi 

89

.  Bunun  ardınca 

Zaqafqaziya  MĠK  Rəyasət  Heyəti  həmin  il  martın  10-da  qəbul  etdiyi  qərarla 

ZSFSR-ə  da xil  olan  respublikaların  MĠK-lərin  qadınları  öldürənlərə  qarĢı,  əgər 

öldürmənin  köləlikdən  azadolma  zəminində  baĢ  verdiyi  dəqiq  təsdiq  olunardısa, 

"Dövləti  cinayətlər  haqqında  Əsasnamə"nin  8-ci  maddəsini  (bu  maddəyə  görə 

qadınların  öldürülməsi  əksinqilabi  akta  bərabər  tutulurdu)  tətbiq  etməyi  tövsiyə 

etdi

90

. 

Qadınların respublikada ictimai-siyasi və iqtisadi həyata cəlb olunmasında 

"ġərq  qadını"  jurnalının  böyük  rolu olmuĢdu.  Bu  mətbuat  orqanı öz  ətrafına bütün 

savadlı, oxumuĢ, mübariz qadınları toplamıĢ, qadın publisistlərin, Ģair və yazıçıların 

yetiĢməsi  üçün  bir  məktəb  rolunu  oynamıĢdı.  Elmə,  mədəniyyətə,  incəsənətə, 

təbabətə  marağı  olan  qadınların,  qızların  ilk  məqalələri  bu  jurnalın  səhifələrində  dərc 

edilmiĢdi.  Azərbaycanın  ilk  yazıçı və  jurnalist qadınları  ilə  bərabər, görkəmli  bədii 

söz  ustalarının  -  C.Məmmədquluzadə,  S.S.Axundov,  A.ġaiq,  S.Hüseyn, 

Y.V.Çəmənzəminli,  T.ġahbazi,  H.Cavid,  Qantəmir,  B.Talıblı,  H.Nəzərli  və  baĢqa 

yazıçıların  öz  hüquqları  uğrunda  mübarizəyə  qoĢuları  qadınların  həyatlarına  həsr 

etdikləri hekayə və Ģeirləri də jurnalda tez-tez çap olunurdu. 

Ġyirminci  illərin  sonları  və  otuzuncu  illərin  əvvəllərində  "ġərq  qadını" 

jurnalının mövzu dairəsi daha da geniĢlənirdi. Jurnalın kənd mü xbirindən  redaktoru 

səviyyəsinə  yüksəlmiĢ  Gülarə  Göylü  qızı  "ġərq  qadını  yeni  vəzifələr  qarĢısında" 

adlı məqaləsində qadınların çadradan xilas olması, savadlanması üçün jurnalın böyük 

xidmətlərini  vurğulayaraq  yazırdı  ki,  indi  qarĢıda  yeni  vəzifələr  durur.  Ġstehsalatda 

qadınların  rolunun  artması,  ictimai-siyasi  həyatda  fəallaĢması  və  onların  irəli 

çəkilməsi, yeni uĢaq bağçaları, körpələr evlərinin  təĢkili, qadınların mədəni-məiĢət 

iĢi  və  həyat  Ģəraitinin  yaxĢılaĢdırılması  və  baĢqa  problemlərin  həlli  jurnalın  əsas 

məqsədi olmalıdır. 

"ġərq qadını" 1938-ci il fevral ayından baĢlayaraq "Azərbaycan qadını" adı 

ilə  nəĢr olunmağa baĢladı.  Repressiya nəticəsində  həbs edilib sürgünə  göndərilmiĢ 

görkəmli ictimai xadim, alovlu publisist Gülarə Göylü qızından sonra 1940-cı illərdə 

o  zaman  hələ  lazımı  qədər  bilik  və  təcrübəsi  olmayan  Zəhra  Səlimova,  Barat 

Kərimova Züleyxa Əliyeva jurnalın redaktoru təyin edildilər. Jurnalın bir çox  mü xbir  

və yazı müəllifləri həbs olundular və o, böhran vəziyyətinə düĢdü 

91

. 

Klara  Setkin  Sovet  ġərq  respublikalarının  qadınlarını  azadlıq  uğrunda 

geniĢ hərəkata baĢlamaları  ilə əlaqədar salamlayaraq  yazırdı: "Biz Sizinlə birlikdə 

hiss edirik,  Sizin  mübarizəniz  necə  ağırdır  və  Sizə  necə  böyük  qurbanlar  vermək 

lazım  gəlir.  Ancaq,  biz  görürük  ki,  Sizin  azadlıq  və  iradəniz  və sizin  bəĢəriyyətin 

azad və mədəni nümayəndələrini tərbiyə etmək cəhdiniz bütün düĢmən səylərindən 

güclüdür. Biz inanırıq ki, siz qalib gələcəksiniz" 

92

. 

292 

 

Beləliklə,  bu  dövrdə  Azərbaycanda  qadınların  bəĢəri,  hüquqi  azad 

olunması, onların  ictimai-siyasi, iqtisadi və  mədəni həyata cəlb edilməsi yolunda 

mühüm  addımlar  atılarkən  qadın  probleminin  həllində,  o  cümlədən  qadın 

əməyindən  istifadə  olunmasında  tələskənliyə,  əyintilərə,  bayağılığa  yol  verilir, 

ənənəvi  dini  mənəviyyatla  ĢərtləĢən,  islam  mədəniyyətindən  doğan  milli 

xüsusiyyətlər,  əsrlərdən  qalmıĢ  və  yaĢamaqda  olan,  adət-ənənə,  milli-əxlaqi  irs 

nəzərə alın mırdı. 

Dinə münasibət. 20-ci illərin sonları və 30-cu illərin  əvvəllərində, bütün 

sovet  ölkəsinin hər yerində olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da din üzərinə  açıq hücum 

baĢlanmıĢdı.  Ġllər  keçdikcə  dinlə  mübarizə  daha  geniĢ  vüsət  alırdı.  1928-ci  ilin 

oktyabrında  AK(b)P  Bakı  ġəhər  Komitəsi  plenumunda  AK(b)P  MK  katibi  Y. 

Qasımov çıxıĢ edərək demiĢdi: "Bakı ruhaniləri o qədər həyasızlaĢmıĢlar ki, internatı 

olan  ruhani  məktəbi  açmağa  cürət  etmiĢlər"

93

.  Belə  ki,  ibadət  tikililərinin  alın ması 

üzrə irimiqyaslı kampaniya baĢlandı. 1928-cı  ilin dekabrında AK(b)P MK Rəyasət 

Heyətinin  iclasında  "Kəndlilərə  mədəni  ehtiyacları  üçün  verilmiĢ  məscidlər 

haqqında"  məsələyə baxıldı,  bir  sıra  məscidlərin  mədəni-maarif  müəssisələri  kimi 

kəndlilərə  verilməsi  bəyənildi.  Artıq  1929-cu  ilin  fevralında  Naxçıvan  MĠK-i  və 

XKS-nin kommunist fraksiyalarında, AK(b)P MK-da olduğu kimi, bu adda məsələni 

müzakirə  etdilər.  Müxtəlif  idarələrə  əmrlər,  habelə  "...lövhələr  sifariĢ  etmək 

(məscidlərə  Azərbaycan  (türk),  kilsələrə  rus  və  erməni  dillərində),  məscidlərdən 

"minbərləri"  və  kilsələrdən  "xaçları"  çıxarmaq,  ağartmaq  və  içərinin  hissə-hissə 

təchizatına  baĢlamaq"  üçün  əmr  verildi

94

.  Bütün  Ġttifaqda  olduğu  kimi, 

Azərbaycanda  da  məscid,  kilsə  və  sinaqoqların  kütləvi  bağlanmasına,  din 

xadimlərinin  təqib  olunmasına  baĢlandı.  Quran  zərərli  bir  kitab  kimi  qadağan 

edildi.  A zərbaycan  qəzalarında  elə  bir  məscid qalmadı  ki,  ya dağıdılmasın,  ya da 

anbara, kluba, kitabxanaya çevrilməsin. Quba qəzasında 1928-c i il dekabrın 15-dən 

1929-cu  il  yanvarın  6-dək  -  22  gün  ərzində  18  məscid  anbara  və  mədəni-maa rif 

idarələri binasına çevrilmiĢdi 

95

. 

Ümu milikdə  təkcə  1929-cu  ildə  Azərbaycan  qəzalarında  120  məscid 

binası zəbt edilib məktəb üçün istifadəyə verilmiĢdi 

96.

 

Bütün Azərbaycanda 1929-cu ildə seçki kampaniyası vaxtında 400 məscid 

bağlanmıĢdı

97

. Hələ vaxtilə Azərbaycan AK(b) P-nin II qurultayında N.Nərimanov 

öz  çıxıĢında qeyd  edirdi:  "Bizdə  elə  müsəlman  kommunistləri  var  ki,  kəndə girən 

kimi adamları  məsciddən qovur və deyir ki, məscidləri bağlayın. Bu faktdır və belə 

kommunistlər  öz  əməlləri  ilə  fəxr  edirlər  ki,  guya  böyük  iĢ  görürlər.  Onlar  elə 

güman  edir  ki,  bizim  inqilabımızı  geniĢləndirir  və  möhkəmləndirirlər.  Mən 

belələrini əksinqilabçı ad landırıra m, çünki bunlar bizim iĢlərimizi korlayırlar  

98

. 

Məscid və kilsələrin bağlanması və onların məktəb üçün uyğunlaĢdırılması 

əksər  hallarda  ruhanilərin,  dini  ideologiyanın  res publika  əhalisi  arasında  olan 

293 

 

nüfuzunu  qırmağa  çalıĢan  yerli  partiya  təĢkilatlarının  rəhbərliyi  altında  aparılır, 

onların  bəziləri  daha  çox  kilsə  və  məscid  bağlamaq  üçün  sosializm  yarıĢı 

metodlarından  istifadə  edirdilər.  Bir  sıra  qəza  yerlərində  bəzi  məscid  və  kilsələr 

inzibati  qaydada  mədəniyyət  müəssisələri  üçün  alınmıĢdı.  Bu  sahədə  inzibati-

amirlik  o  dərəcəyə  çatmıĢdı  ki,  "kollektiv ləĢmə"  ilə  eyni  zamanda  ictimai-siyasi 

vəziyyətin  kəskinləĢdiyini  nəzərə  alan AK  (b) P IX qurultayı (1929-cu ilin   martı) 

bu  iĢdə  əyintilərə  yol  verildiyini  göstərmiĢ  və  bu  cür  məsələləri  müstəsna  olaraq 

könüllülük  əsasında  həll  etmək  barəsində  xəbərdarlıq  etmiĢdi

99

.  Bu  xəbərdarlığa 

baxmayaraq, yenə də dinə qarĢı fəaliyyətlərdə ciddi təhriflər, yolverilməz hadisələr 

baĢ  verirdi:  zor  iĢlədilməsi,  ko msomolçuların    mollalara  hücum  etməsi  və  onları 

döyməsi; məscid və kilsələrə basqın edilməsi; məscid xadimlərinin təhqir olunması 

və s. bu kimi hadisələr. 

Bununla belə, partiya  öz  ateist  mövqeyinə sadiq qalaraq,  hər vəchlə  dinin 

rol  və  əhəmiyyətini  ictimaiyyətin  gözündən  salmaq  üçün  müxtəlif  vasitələrdən 

istifadə edirdi. Bakıda din tarixi və ateizm mu zeyi yaratmaqda məqsəd dinin tarixini 

öyrənmək,  tədqiq  etmək  əsasında  onun  əleyhinə  təbliğat  kampaniyası  aparmaq, 

"mürtəce"  rolunu göstərən  materiallarla  onu geniĢ  xalq  kütləsi qarĢısında  ifĢa  etmək 

idi

100

.  1938-ci  ildə  muzeyə  38  min  nəfərə  qədər  ekskursant  gəlmiĢdi 

101

.  Belə  bir 

muzeyin  Gəncədə də  açılması planlaĢdırılmıĢdı.  Hətta "Kommunist" qəzeti  yazırdı 

ki, "Rusiyada olduğu kimi, Azərbaycanın da milli və dini bayramları ləğv etmək və 

onları  inqilabi bayramlarla  əvəz  etmək  lazımdır!" 

102

.  Din pərdəsi altında bu  illərdə 

xalqın  yaddaĢında  kök  salmıĢ  Novruz  bayramı  da  yasaq  edildi.  Amma  buna 

baxmayaraq, xalq bu bayramı qoruyub saxlaya bildi. 

1929-cu  ildən  baĢlayaraq  dinə  qarĢı  mübarizə  daha  da   qüvvətləndi. 

Mərkəzdə  və  rayonlarda  "Allahsızlar  cə miyyəti"nin  iĢini  daha  da  sürətlə 

gücləndirmək  məqsədilə  xüsusi  plenum  çağırıldı.  Azərbaycan  K(b)P  1929-cu  il 

aprel  plenumu  dinə  qarĢı  mübarizə,  çadranın və papağın atılması ilə bağlı məsələni 

müzakirə etdi

103

. Plenumda göstərildi  ki, din lə  mübarizə  iĢlərin i qü vvətləndirmə k 

üçün  "Allahsızlar  cəmiyyəti"nin  iĢi  canlandırılmalıdır.  Onun  qərarında  deyilirdi: 

"Allahsızlar ittifaqının iĢi gücləndirilsin. Azərbaycan dilində  din  əleyhinə  müntəzəm 

iĢi  qaydaya salmaq  və  geniĢləndirmək,  kəndlərdə  qabaqcıl  ictimaiyyəti,  kolxozçu, 

komsomolçu və baĢqalarından ibarət cəmiyyət özəkləri təĢkil etmək lazımdır"

104

. 

Bir  qədər  sonra "Allahsızlar  cəmiyyəti"  "Mübariz  Allahsızlar  ittifaqına" 

çevrildi. Hətta kənddə "sinfi düĢmənə qarĢı mübarizə' "çadraya qarĢı mübarizə" ilə 

eyniləĢdirilir və onlara qarĢı birgə mübarizə aparmaq təklif o lunurdu. 

GeniĢ  oxucu  kütləsinin "Molla  Nəsrəddin"  adı  ilə  tanıdığı  jurnalın  adını 

dəyiĢdirib  "Allahsız"  qoymaq  istəyirdilər.  Aprel  plenumunun  qərarında  "Molla 

Nəsrəddin"  jurnalı  haqqında  yazılmıĢdı:  "Molla  Nəsrəddin"  jurnalı  din  əleyhinə 

oxunaqlı,  kütləvi,  ucuz  jurnal  kimi  yenidən  təĢkil  edilsin"

105

.  Buna  etiraz  edən 

294 

 

Mirzə  Cəlil  MK  katibliyinə  yazdığı  məktubda  jurnalın  "Allahsız"  adlandırılmasına 

etiraz  edir  və  xahiĢ  edirdi  ki,  onun  keçmiĢ  xidmətlərini  nəzərə  alaraq  jurnalın  

davamına icazə versinlər

106

. 

Plenu m sənət adamlarının qarĢısında belə b ir  məsələ qoyurdu  ki, onlar 

öz yaradıcılıqlarında dinin tənqidinə geniĢ yer versinlər.  Hələ 1925-ci ildə çəkilən  

"Bismillah"  filmi  ən  yaxĢı  əsər  kimi  bu  illərdə  təbliğ  edilirdi.  Bu  çağırıĢa  cavab 

olaraq mətbuatda dini atəĢə tutan Ģeirlər də dərc o lunurdu. 

1929-1937-ci  illərdə respublikada bağlanmıĢ külli  miqdarda  məscid, kilsə 

və s. dini obyektlərin tikililəri əksər hallarda məktəb, klub və ya anbar kimi istifadə 

edilirdi.  30-cu illərin sonlarında Azərbaycanda 20 məscid formal fəaliyyət göstərirdi 

ki, onların bəziləri müharibədən sonrakı illərdə də aç ıq id i. 

Bu  illərdə  Bakıda  Bib iheybət  məscidi  və  Əmircanda  ġəmsi  Əsədullayev 

məscidi,  müsəlmanların  etiqad  etdiyi  onlarla sitayiĢ  yerləri  və  pirlər,  Ağ  Ģəhərdə 

ġibayev  kilsəsi  və  Serkovnı  küçədə  (indiki  Vidadi  küçəsi)  donanma  kilsəsi, 

müqəddəs Məryəm katolik kostyolu, bir çox baĢqa məbədlər bağlanmıĢ, Suraxanı 

atəĢgah məbədi baxıms ız qalmıĢdı

107.

 

Əsrin əvvəllərində açılmıĢ və həm də müsəlman neft maqnatlarının pulu 

ilə  tikilmiĢ  Aleksandr  Nevski  soboru  -  35  il  "Təzə  pir"  məscidi  ilə  dinc-yanaĢı 

fəaliyyət  göstərən  "Qızıllı  kilsə"  1935-ci  ildə  dağıdılaraq,  din  üzərinə  total 

basqının qurbanı olmuĢdu. 

ġərqdə  məĢhur  olan  Bibiheybət  məscidinin  taleyi  də  acınacaqlı  idi.  Bu 

əzəmətli  dini  tikili  hələ  on  doqquzuncu  əsrin  ortalarında  inĢa  edilmiĢdi  və 

səkkizinci Ģiə imamı Həzrəti  Rzanın bacısının qəbri burada olduğundan dindarlar 

ona xüsusi ehtiram bəsləyirdilər. Baharda və payızın əvvəllərində bütün Qafqazdan 

buraya çoxlu zəvvar gəlirdi. Bu Ġslam ocağı və ġərq memarlığının incilərindən biri 

1936-cı ildə Bağırovun göstəriĢi ilə partladılmıĢdı

108

. 

Məscid  və  kilsələrin  bağlanması,  dini  tikililərin  sökülməsi  ilə  eyni 

zamanda ruhanilər də ağır təqiblərə məruz qalırdılar. 1936-cı illə müqayisədə 1937-

ci ildə bütün respublika ü zrə ―əksinqilabi" hərəkatlarda ittihamla həbs edilənlərin 

sayı artmıĢdı. 

Azərbaycanda  repressiyaların  ən  q ızğ ın  dövrü  1937-1938-c i  illə rə  

təsadüf edir. Azərbaycan keçmiĢ tttifaqın o biri respublikalarından daha çox  zə rər 

çəkmiĢdi.      1934-1938-ci    illərdə    A zərbaycanda  nəfər  repressiyaya  məru z 

qalmıĢdı  ki, onların arasında din  xad imləri də az deyild i

109

. Repressiyaya məru z 

qalanlar  və  güllənənlər  arasın  da  Quranı  Azərbaycan  dilinə  ilk  tərcü mə 

edənlərdən biri,  83 yaĢlı  Bakı qazısı Mir Məhəmməd  Kərimağa da var  id i

110

 O, 

Nargin adasında qətlə yetirilmiĢdi. 

Beləliklə,  20-ci  illərin  əvvəllərində  sovet  hakimiyyəti  tərəfindən 

"təntənə"  ilə  elan  ed ilən  v icdan  və  din  azadlığı  iĢdə  heçə  endirilirdi  və  bu, 

295 

 

mah iyyət  etibarilə,  əslində,  xalq ı  öz  mənəvi  kökləri  və  ənənələrindən  ayırmaq  

cəhdindən baĢqa bir Ģey deyildi. 

Lakin  xalqı  ö z  mənəvi  köklərindən  ayırmaq  cəhdi  baĢ  tutmadı. 

Azərbaycan  xalqı  ö zünün  tarixinə,  mənəviyyatına  bağlılığ ı  sayəsində  bu  illərin  

ağır sınağından çıxa, "ideolo ji" məngənəsindən xilas ola bildi.