Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Fonetika
Azərbaycan dili şivələri fonetik xüsusiyyətlərinə görə ədəbi 
dillə ümumi və fərqli cəhətlərə malikdir. Dialektoloji ədəbiyyatda 
fonetik dialekt fərqləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırılır: 
1) Saitlərin uzun, qısa və burun variantlarının mövcudluğu.
2) Ədəbi dildəki samitlərdən əlavə, velyar ŋ, dişarası ž, qovu-
şuq 
zd

, ц, dilortası 
'
x
, qoşadodaq w samit səslərinin işlənməsi.
3) Ahəng qanununun pozulması, bəzi şivələrdə dodaq ahəngi-
nin güclü olması. 
4) Səslərin dəyişməsində qalınlaşma, incələşmə, labiallaşma, 
delabiallaşma, karlaşma, cingiltiləşmə, novlaşma və s. hadisələ-
rin meydana çıxması 
5) Assimilyasiya, dissimilyasiya, səsartımı, səsdüşümü, yer-
dəyişmə, söz köklərində samitlərin qoşalaşması və s. fonetik ha-
disələrin dialekt fonetikasında əsas yer tutması 
Saitlər və variantları
Azərbaycan dili şivələrində işlənən saitlərin ədəbi dil tələffü-
zündən başqa, uzun, qısa və burunda tələffüz olunan variantları 
da vardır. 
Saitlərin uzun tələffüz olunması türk dillərinə xas qədim xü-
susiyyətdir. Uzanma hadisəsi iki növə ayrılır: 1) ilkin uzanma, 2) 
sonrakı uzanma. 
Azərbaycan dili şivələrində uzun saitlərin mövcudluğundan 
ilk dəfə N.İ.Aşmarin bəhs etmişdir. O, 1926-cı ildə çap etdirdiyi 
əsərində Nuxa (Şəki) şəhər şivəsində Ta:rı, qa:rı
i
, a:rı
i
, sa:rı
i
, ya:-
zı
i
, ba:rı
i
, ya:ğı “düşmən” sözlərində ilkin uzun saitlərin və sə:n, 
ra:zı, o:çi, ildı:z, özu:z, dö:lətdi, bizo:, pilo: və s. sözlərdə sonrakı 
uzanmanın mövcud olduğunu göstərmişdir. İlkin uzun saitlər (sa-
itlərin pratürk və ya ümumtürk uzanması) ümumxalq Azərbaycan 
verdux, gəldux; əvəzliklər: mən, sən, o, biz, siz, onlar, kim, nə, 
bu, hansı, hamı, kimsə, hancarı, qansı, qamusi, işbu, bilə; ismin 6 
halı vardır, təsirlik halda –ı,-nı,-yı şəkilçilərinin işlənməsi: qızıyı, 
qapıyı; mənsubiyyət şəkilçiləri: -ım, ımız, -ın,- ınız, -ı,-sı; şəxs- 
xəbərlik şəkilçiləri: -am, ıq/ ux/ız ( qalırıx, deərux, verəriz),- san/-
ax (qalırax, dearax, alırax),- sınız, - dır, - dırlar; indiki zaman- ır 
şəkilçisi ilə ifadə olunması: alır, baxır, verir; keçmiş zamanın –dı, 
mış, - ıb şəkilçiləri ilə düzəlməsi: gördü, alıb, çixartmış; gələcək 
zamanın- ar, -acaq şəkilçiləri ilə düzəlməsi: alar, yazar, də:cək, 
baxacaq; feili bağlamanın- ıb,- yıb,- a,-ə,- ya,-yə, -ınca,- araq, 
-dıqca,-madan - caq,- cək, adı,- ədi,- madı, -mədi şəkilçiləri ilə 
ifadə olunması və s. (153,s.4-11)
Lüğət tərkibi: in-yuva, cəviz, qavın, yeralma, güz- payız, 
örmə- hörgü, ölük- ölü, diyarmen- dəyirman, dingil- təpə, çərçi- 
xırdavatçı, çen- qoz içi, camız- camış, bidər- toxum, ağar- ağır, 
arısili- tərtəmiz, al- hiylə, sayru- xəstə, öznə- kürəkən, varmak- 
getmək, yağlık- dəsmal, yazlak- sərin yer, yesir- dustaq, yitik- it-
kin və s.

---

56
57
Uzun