Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Adlıq hal əşyanın adını, ümumilik və qeyri-müəyyənlik bilid-
rir: - əşyanın adını bildirməsi; məs.: - Taxılı piçif dərz bağle:rıx, 
yerin içində pəncə (otuz dərz taxıl) pəncəle:rik ki, sümbülü yağış 
görməsin (Qaz.); Sənə elə bir ələngə (yoğun çubuq) çəkərəm ki, 
qoşmasının formalaşmasında iştirak etmişidr ki, həmin qoşmalar 
da birgəlik- alət halının funksiyasını daşıyır” (30,s.219).
Qədim alət halın - ın şəkilçisinin yiyəlik halın analogiyası liə 
feillərlə idarə əsasında meydana çıxmasını güman etmək olar. - 
ın şəkilçili sözlər (yiyəlik hal) adlarla əlaqələndiyindən, feillər-
lə idarə alət halı passiv mövqeyə keçirmiş və nəticədə öz yerini 
başqa formalara verməli olmuşdur.
Qədim yönlük - istiqamət halın - ğaru şəkilçisi Lerik və Ağdam 
şivələrində “dişğarı”, Zaqatala şivəsində “tişqarı”, İraq türkman-
larının şivəsində “tişarı” sözündə qalmışdır. - ğaru şəkilçisi bəzi 
türk dillərində, o cümlədən də Azərbaycan dilində arxaikləşmiş, 
öz məna və funksiyasını itirərək sözün tərkibində rudiment kimi 
qalmışdır. Lerik və Ağdam şivələrində həmin söz - ğaru şəkilçi-
sindən sonra - ya şəkilçisi qəbul edərək, istiqamət bildirir; məs.: 
Nənon çağırey dışğaruya /dışğaruvə qal (27,s.58); - Otur evdə 
dişğarıya çıxma, so:xdu (ADDL, s.146). İraq türkmanlarının şi-
vəsində isə şəkilçi - arı şəklində mühafizə olunmuş və qədim mə-
nasını saxlamışdır; məs.: - Öncə siz boynunuzdakı gərdənliyi ti-
şarı atın, taki sizə kömləgi atım; - Gülzar incili sehir anaxtarı olan 
gərdənliyi tişarı atar, kömləgi alar; - Çirçilpaq Gülzar geyinir və 
tişarı çıxır (59a,s.149). Azərbaycan dili şivələrində “cücərmək” 
mənasında işlənən dişərmax (Ş.), dişərməg (Kr., Sab., S., Şr.), 
dişərti (Qf.) sözünün tərkibində - ər şəklinə düşmüşdür.
- ğaru şəkilçisi digər türk dillərində də eyni inkişaf yolu keç-
mişdir: taşkarı (özbək), tışkarı (tatar), tıskarı (Qaraqalpaq), dış-
kar (qumuq), tasxar (xakas), taşqar (Tuva), dışarı (türk), tışkara 
(şor) və s.