Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Azərbaycan dilinin tayfa mənsubiyyətini saxlayan dia-
lektləri. Azərbaycan dilinin dialektləri tayfa dillərinin müxtəlif 
ərazilərdə saxlanması yolu ilə əmələ gəlmişdir. Lakin yüzilliklər 
boyu inkişaf nəticəsində tayfa dillərinin xüsusiyyətləri bir- birinə 
qarışmış, yalnız oğuz və qıpçaq elementləri cüzi şəkildə bir- bi-
rindən fərqlənir. Hazırda Azərbaycan dilinin tayfa mənsubiyyəti-
ni indiyə kimi qoruyub saxlayan ayrım, Kərkük- türkman, qaşqay, 
əfşar, qacar, eynalı, qaraqaqaq, xalac və s. dialektləri müxtəlif 
ərazilərdə yayılmışdır. Azərbaycan Respublikasında yalnız Gədə-
bəy, Daşkəsən və b. bölgələrdə məskunlaşan ayrımlar öz qədim 
tayfa mənsubiyyətini və dialektlərini qoruyub saxlamışlar. Ay-
rım dialekti dilimizin qərb ləhcəsinin xüsusiyyətlərinə uyğundur. 
Azərbaycan dilinin bu qəbildən olan digər dialektləri Azərbaycan 
Respublikasının sərhədlərindən kənarda İran və İraq ölkələrində 
də yayılmışdır. E.Əzizov bu dialektlərin bir qismini tədric olun-
muş dialektlər adlandırır Onun fikrincə, “oğuz dillərinin dialekt-
lər sistemində Kərkük- türkman, qaşqay, eynallı və əfşar dialekt-
ləri tədric olunmuş dialektlər sayıla bilər. Bu dialektlər özgə dil 
şivələr yerləşir. Çünki dialektologiyada Biləsuvar şivələri Muğan 
şivələrinin tərkibində şivələrin şərq qrupuna aid edilsə də əslin-
də bu şivələrdə cənub ləhcəsinin xüsusiyyətləri də yayılmışdır. 
Ümumiyyətlə, Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı və Zəngilan şivələrində 
müxtəlif dialekt qruplarının əlamətləri özünü göstərir. İmişli ra-
yonu şivələri də Azərbaycan dilinin cənub, qərb və şərq şivələri-
nin təsir dairəsindədir. Q.Bağırov Qərbi Azərbaycanda Qarakilsə 
rayonundakı Azərbaycan dili şivələrini öyrənərkən kənd şivələri-
nin üç qrupa ayrıldığını və Qarakilsə rayonundakı şivələrin keçid 
xarakterli olduğunu müşahidə etmişdir. 
Keçid şivələr yalnız bir dilin sərhədlərində olan dialektləri 
arasında deyil, qohum dillərin sərhədində də mövcud olur. Tür-
kiyə Respublikasında Qars əhalisinin nitqi Azərbaycan və türk 
dilləri arasında keçid şivə xarakterinə malikdir. Bu proses Azər-
baycan və türk dillərinin qarışması nəticəsində baş verdiyindən 
E.Əzizov “qarışıq şivələr” adlandırır. “Keçid (qarışıq) şivələr 
təkcə konkret bir dilin dialektlərinin bilavasitə kontaktda oldu-
ğu zonada yaranmır. Qarışma yaxın qohum dillərin əhatəsində 
olan dialektlərdə də özünü göstərə bilər, çünki yanaşı yerləşən 
iki qohum dilin sərhədləri birdən-birə qurtarmır, sərhəd zonada 
bir dildən digər dilə tədrici keçid olur. ...Eləcə də Qars zonasın-
da Azərbaycan dili ilə türk dili arasında qarışıq xarakterli şivələr 
var (40,s.315-316). Qars bölgəsində Azərbaycan və türk dilləri 
bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərir. Son dövrlərdə türk dilinin təsiri 
güclənmiş, Azərbaycan dilinin mövqeyi zəifləmişdir. M.Erginin 
fikrincə, “Doğu Anadolunun konuşma dili Azəri, yazı dili tebii 
Türkiye Türkçesidir. Azeri türkçesinin xüsusiyyetleri və tesiri 
Karsdan başlayarak Samsun- Sivas- İskenderun cizgilerine, be-
zen de Orta Anadolunun içlerine kadar hiss edilir. Fakat bu tesir 
doğudan batıya doğru getdikce zeifleyir (206,s. 9).
Keçid şivələr dillərin və dialektlərin sərhədlərini aydın göstə-
rir, bir- birinə təsirin səviyyəsini müəyyənləşdirir. Hazırda Qars 
keçid şivəsi yalnız həmin əyaləti deyil, İğdır, Ardahan və Ərzu-
rum bölgələrini də əhatə edir. Türk dillərində bu tipli keçid və 

---

46
47
yaya görə sual cümlələri və s. dialektlərimiz üçün ümumi olub, 
əksəriyyətində müxtəlif kəmiyyətdə yayılmışdır.
Bu gün dilimizin qədim və möhkəm fonetik və qrammatik qu-
ruluşu öz sabitliyini Təbriz və Kərkük şivə qruplarının timsalında 
aydın göstərir.Yad dillərin əhatəsində olmasına və onların güclü 
təsirlərinə baxmayaraq, hər iki dialektdə qeyiş, ərağ, qəmçi, hü-
cüm, duşman, duvar, av, buynız, devə, ğürbət, tamğa, göül, almas, 
budax, polat, çardax və s. sözlərdə səs dəyişmələri, incə saitlərin 
ahənginin pozulması, bir sıra fonetik hadisələrin tipləri eyni dərə-
cədə fəallığa malikdir. Hər iki dialektdə morfoloji xüsusiyyətlər 
də əsasən eyniyyət təşkil edir. Hətta elə xüsusiyyətlər vardır ki, 
arealı yalnız Təbriz və Kərkük dialektləri ilə məhdudlaşır. İsmin 
yerlik və çıxışlıq hallarında şəkilçilərin kar variantları,ikinci şəxs 
mənsubiyyətin ayaxlarıy, dədəyiz, gözüvə, babavız formasında, 
bilə qayıdış əvəzliyi, feilin keçmiş zamanının yedıx, gördux, gəl-
mişıx, bilmişıx; indiki zamanın gəlisın,gedisən alıri; qeyri-qəti 
gələcək zamanın verrəm, mindirrəm, gedəsən, düşəsən,qalı,yan-
dırı, istəməm, kəsməm şəkllərində ifadəsi eyni səviyyədə yayıl-
mışdır. İki dialekt arasında oxşar xüsusiyyətlərin sırası genişdir, 
bunlar türkmanların soykökü, yurd yerləri, dialekti barədə söy-
lənilən fikirlərin doğruluğunu təsdiqləyir. Dilin lüğət tərkibi nis-
bətən dəyişməyə meylli sahədir. Cəmiyyətdə siyasi-iqtisadi mü-
nasibətlərin,qohum və ya əcnəbi dillərin təsiri ilə lüğət tərkibində 
yeniləşmə baş verir. Kərkük dialektinin leksikası bu vasitələrlə 
zənginləşsə də, qədim sözlər də öz fəallığını saxlamışdır. Bura-
da işlək olan xatın, ini ”qardaş arvadı”, egə “ər, sahib”, göy ” 
kürəkən”, yığlamağ ”ağlamaq”, sırt ” arxa”, qutlu ” xoşbəxt”, irağ
“uzaq”, bulmağ ” tapmaq”, varmağ ” çatmaq”, ulaşmağ ”yetiş-
mək”, qonmağ ”oturmaq”, ismarla “ tapşırıq” və s. sözlər qədim 
türk yazılı abidələrin və klassiklərin dili ilə səsləşir.