Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Çıxışlıq hal
Azərbaycan dili şivələrində çıxışlıq halın qrammatik əlaməti- 
dan,- dən şəkilçisidir; məs.: hovadan, dovadan, ərəbədən, qədeş-
dən (B.), arvatdan, çarho:zdan, corafdan, dəyədən, kətəməzdən, 
“ağartı növü” (Qaz.), boşqafdan, yıxadan, giyəvdən, cəvizdən 
(Nax.), çubandan, xatundan, dəhrədən, kürpidən (Dər.).
Meğrinin Nüvədi kənd şivəsində çıxışlıq hal şəkilçinin - dan 
variantı üstünlük təşkil edir: gecidan, tülkidan, tuxlıdan və s.
- daŋ, - dəŋ. Çıxışlıq halın ən qədim forması olan - daŋ, - dəŋ 
şəkiləçisinə qərb qrupu şivələrində rast gəlinmişdir; məs.: qapı-
daŋ, qaramadaŋ, barxanadaŋ “ev əşyaları”, üşşədəŋ, dələmədəŋ 
“ağartı növü” (Qaz.); eşix’dəŋ, əppəydəŋ, yaloydaŋ, tufardaŋ 
(Bar.) və s.
Çıxışlıq halın velyar ŋ səsli forması Altay, xakas və şor dillə-
rində ədəbi dil səviyyəsində işlənir; məs.: tağdaŋ, paladaŋ, kime-
deŋ və s.
Qədim və orta əsrlər türk yazılı abidələrində çıxışlıq hal öz ifa-
dəsini - dan//-tan, dən//-tən, dın//tın, - din//-tin şəkilçilərində tap-
mışdır. Çıxışlıq hal Orxon abidələrində bir neçə sözdə meydana 
çıxmış, uyğur abidələrində (-dın, - din, - tın, - tin, - dan, - dən) - 
arealı genişlənmiş, XI əsrdən başlayaraq hal paradiqmasında öz ye-
rini möhkəmləndirmişdir. M.Kaşğari ilk öncə dan//tan şəkilçisinin 
oğuz dili üçün xarakterik olmasını qeyd edir və həmçinin göstərir 
ki, oğuzlar “anda” sözünün sonundakı əlifi “nun” ilə əvəz edirlər: 
anda - andan (MK, I c., s.133, 150). Bundan sonra bir sıra türko-
loqlar çıxışlıq halın - dan//tan şəkilçisinin mənşəyini yerlik halın 
- da//ta şəkilçisi ilə əlaqədə izah etmişlər. - dan//-tan şəkilçisinin n 
ünsürünə münasibət isə müxtəlif olmuşdur. M.Rəsənin - n samitini 
qədim alət halın əlaməti (178,s.177), M. Qıpçaq isə istiqamət halın 
şəkilçisi hesab edirlər (167,s.23). B.Serebrennikov və N.Hacıyeva-
ya görə, - dan//-tan, şəkilçisinin qədim çıxışlıq-yerlik halın - da//-ta 
formasına istiqamət halın - n şəkilçisini əlavə etməklə düzəlmişdir. 
Müəlliflər bunun sübutu üçün qazax, qırğız və Qaraqalpaq dillərin-
də əvəzliklərin tərkibində qədim yönlük - istiqamət halın - ğan şək-

---

110
111
XI əsrdən etibarən türk dillərinin, eləcə də Azərbaycan dilinin 
möhtəşəm yazılı abidələrində - ın şəkilçisi əsasən zaman məzmu-
nunun yaradılmasına xidmət edir; məs.: Yazın doğan çocuğa da 
körpe oğul denir; - Kışın kar az bulunur (MK, I c., s.415, 464); 
- Məgər, sultanım, genə yazın buğayı saraydan çıxardılar (KDQ, 
s.36); Günüzin özlərin gizlərlər idi, Dün olsa yolların gözlərlər idi 
(Dastani-Əhməd Hərami).
Orta əsrlərdə alət halın - ın əlamətinin birgəlik mənası tam 
arxaikləşmişdir. Bu səbəbdən də orta əsrlər yazılı abidələrində - 
ın şəkilçisi ilə qoşması ilə yanaşı işlənmişdir; məs.: Turdı Yusif 
anlarınla görüşər; - Anlarınla belə bindi bəgləri (Zərir, s.207). 
Qədim alət halın izləri Qaraqalpaq (117,s.122), yakut (189,s.113), 
qazax dilinin qərb dialektlərində (129,s.117) qərbi Sibir tatarları-
nın barabin dialektində (187,s.33) - ın, - in şəkilçisinin ifadəsində 
görünür. Tuva dilində - ın, - in şəkilçisi zərf əmələ gətirən leksik 
şəkilçilərin sırasına daxil edilir; məs.: kıjın küzün
Azərbaycan dili şivələrinin əksəriyyətində ilə qoşması - nan, 
- nən, - ınan, - ynan şəklində birgəlik mənasını ifadə edir; məs.: 
-Uşağınan duruf oturan elə özü də uşax kimi adamdı; - Bajaynan 
səhəngi saller da hamısını sule:r (Zb.), - Oğlan atasiynən qızın 
atası aparıllar zaqsə, zaqsdən çıxannan so:ra kəbin də kəssirillər 
(Ord.), - Qazağa atnan gedərdix’, haravıynan gedərdix’; - Gör-
düx’ göyün üzünnən bir ala şey gəlir (Tov.); - Murad qılıncınan 
hücum eliyər; - Yumurtaynan sumax yaxşı olur (Ş.); - Muni hök-
minən gətirib gəlillər padşahun qulluğına; -Di:r ki, nəki bağda ar-
mud ağaci vardu, lapatgeynən kötüglərini qazacegəm, palteynən 
ulari kötügdən diblərini vıracegəm ((B.); -Taxılın yerin draxdır-
nan sürrüg, maleynan malale:rux (S.) və s.
F.Cəlilov ilə qoşmasının - ın, - in şəkilçisinin mövqeyində iş-
lənməsini onun mənşəyi ilə əlaqələndirir: “…birgəlik - alət halın 
çoxçeşidli şəkilçiləri - be, - la, - n, ŋ arxetiplərindən törəyən mor-
femlərin qovuşmaları ilə yaranmışdır. Sonralar - la morfemi birlə 
(bir-lə) və ilə (i-lə) qoşmasının, - be morfemi isə - bıla//-bılan 
məzmunlu eyni və ya yaxın fonetik tərkibli müstəqil sözün aqlyu-
tinativləşməsi yolu ilə əmələ gəlmişdir. Bunun bariz nümunəsini 
Altay dilləri ilə qohumluq əlaqəsi iddia olunan Koreya dilində 
görmək olar. Koreya dilində türk dillərindəki - dan//- tan şəkil-
çisinin məna və vəzifəsini “yan, kanar” mənası bildirən tan sözü 
ifadə edir; məs.: ciptan “evdən” (177,s.43).
2) Çıxışlıq hal forması yerlik halın qrammatik əlamətinə (-da, 
- ta) fərqləndirici ünsür kimi - n samitinin əlavəsi ilə yaranmış-
dır. d və t samitləri ilə məxrəc cəhətdən eyni olan - n samiti çıxış 
məzmunu ilə əlaqədar yarandığından müasir dövrümüzədək hə-
min məzmunda qavranılır.