Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

Cədvəl 2.2

Reqressiya tənliyinin parametrlərinin müəyyən

edilməsi üçün ilkin verilənlər

Göstəricilər	İllər
	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014
İstehlak qiymətlərinin toplu indeksi nəzərə alınmaqla ÜDM-un həcmi (x) Vergi daxilolmaları (y)	10669,0 1105,9	11395,5 1372,3	12700,6 1685,6	13947,5 1379,8	16770,6 1717,6	20533,3 2221,3	22827,6 2485,2
Lnx	9,275	9,341	9,449	9,543	9,727	9,930	10,036
Lny	7,008	7,224	7,430	7,230	7,449	7,706	7,818

Cədvəl2.3

Reqressiya tənliyinin parametrləri

Göstəricilər Orta qiymət Dispersiya Orta kvadratik meyl Kovariasiya əmsalı (korrelyasiya momenti) Korrelyasiya əmsalı	x 9,6145 0,0853 0,2921 0,0777 0,9364	y 7,4093 0,0807 0,2841
Parametrlər b a^ı ^a	0,9107 -1,3467 0,2601

Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, kovariasiya əmsalı sıfırdan böyükdür (K_x, y=0,07771>0). Bu da ÜDM-un həcmi ilə vergi daxilolmalarının həcmi arasında düz asılılığın olduğunu göstərir. Korrelyasiya əmsalı ilə vahidə yaxın olduğu üçün (Rx, y=0,9364), yəni [0,9;1] intervalında yerləşdiyinə görə bu iki amil arasında öüclü korrelyasiya asılılığının olduğu qənaətinə gəlirik.

Respublikamızda yuxarıda göstərilən üsulla hesablanmış vergi sisteminin dayanıqlığı göstəricisinin qiyməti 0,91 təşkil etmişdir. Bu göstəricinin optimal kəmiyyəti vahid qəbul edilmişdir. Hər hansı bir ölkədə onun qiymətinin 0,5-dən aşağı olması həmin ölkənin vergi sistemində zəruri dəyişikliklərin edilməsinin məqsədəuyğun olmasını göstərir.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1994-cü ildən başlayaraq Azərbaycan Respublikasında ÜDM-un real həcminin artım tendensiyası müşahidə olunur. Belə şəraitdə vergi sistemi qarşısında qoyulan əsas vəzifələrdən biri və ən başlıcası fiskal tələbatın təmin olunması üzrə dövlət öhdəliklərinin yerinə yetirilməsidir. Təhlil olunan dövr ərzində ölkənin vergi sisteminin dayanıqlıq əmsalının 0,91-ə bərabər olması vergi daxilolmalarının həcminin artım tempinin ÜDM-un həcminin artım tempindən 0,9 dəfə kiçik olmasını göstərir. Respublikamızın müasir iqtisadi vəziyyəti üçün bu halı kifayət qədər yaxşı nəticə kimi qəbul etmək olar.

Qeyd olunan metodikadan istifadə etməklə 1995-1999-cu illər üzrə də vergi sisteminin dayanıqlılıq göstəricisinin qiyməti hesablanmış və bu əmsal 0,96 təşkil etmişdir. Qeyd olunan müddət ərzində bu göstəricinin qiymətinin bu qədər artması müsbət qiymətləndirilməlidir. Dayanıqlılıq əmsalının qiymətinin getdikcə artması son illərdə vergi sistemində aparılan köklü islahatların nəticəsidir.

Dayanıqlılıq əmsalını digər vergilər üzrə də hesablamaq mümkündür. Fiziki şəxslərin gəlirlərinin və əlavə dəyər vergisi tutulan əməliyyatlarının tam şəkildə vergiyə cəlb edilməsi və vergi administrasiyasının fəaliyyətinin səmərəliliyi nöqteyi-nəzərindən fiziki şəxslərin gəlir vergisi və əlavə dəyər vergisi üçün müvafiq hesablaşmaların aparılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təhlilin obyekti kimi Milli Hesablar Sisteminin göstəriciləri olan əməyin ödənişi məbləği və ümumi əlavə dəyərlə müvafiq olaraq fiziki şəxslərin gəlir vergisi və əlavə dəyər vergisi arasındakı qanunauyğunsuqluqlar seçilmişdir. Yuxarıda göstərilən metodikadan və 1995-2000-ci illər üzrə faktiki verilənlərdən istifadə etməklə fiziki şəxslərdən gəlir vergisi üçün isə 1,8-ə bərabər olan dayanıqlılıq əmsalları müəyyən edilmişdir. Bu da fiziki şəxslərdən tutulan gəlir vergisi və əlavə dəyər vergisi üzrə artım templərinin əməyin ödənişi məbləğinin və ümumi əlavə dəyərin artım templərindən müvafiq olaraq 2,1 və 1,8 dəfə yüksək olmasını göstərir. Bütün bunlar vergi ödəyiciləri arasında vergi intizamının getdikcə yüksəlişini və eyni zamanda, bütün istiqamətlərdə vergi nəzarətinin gücləndiyini göstərir.

Vergi sisteminin səmərəliliyinin artırılması, iqtisadi inkişafın artım sürətini zəiflədən vergi maneələrinin aradan qaldırılması dövləti vergi islahatları aparmağa sövq edən amillərdir.

Vergi orqanları pul vəsaitlərinin hərəkətinin bütün axınını üzə çıxarmaq, ölkə daxilində bağlanan bütün kommersiya sövdələşmələrinə nəzarət etmək iqtidarında deyildir. Vergi ödəyicilərinə nəzarətin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin təmin edilməsi üçün dövlət vergi ödəyicilərinin üzərinə bir sıra vəzifələr qoyur. Lakin müəyyən dövr keçdikdən sonra ayrı-ayrı vergi ödəyiciləri arasında vergi yükünün qeyri-bərabər bölüşdürülməsi haqqında fikirlər formalaşmağa başlayır. Bu isə gəlirlərin gizlədilməsi, vergidən yayınma hallarının artmasına səbəb olur. Bütün bunlar isə dövləti yeni vergi islahatları aparmağa sövq edir.

Ümumiyyətlə, inkişaf etmiş ölkələrdə hər 5-7 ildən bir əsaslı vergi islahatları, hər 2-3 ildən bir isə fəaliyyətdə olan vergi normalarının səmərəliliyinin dərin təhlili aparılır.