Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

3.2Dövlətin vergi yükünün optimallaşdırılması istiqamətləri.
Dövlət tərəfindən təyin edilən iqtisadiyyatın vergi yükü ağır olduqda iqtisadi subyektlərin istehsal aktivliyi aşağı düşür, yüngül olduqda isə dövlət büdcəsinin gəlirlər hissəsinin formalaşmasında müəyyən problemlər ortaya çıxır ki, bu da büdcə kəsiri ilə müşayiət olunur. Bu sualda iqtisadiyyatın vergi yükünün təyin olunmasında hazırda hamı tərəfindən qəbul olunan vahid metodologiyanın olmadığı nəzərə alınaraq Azərbaycan Rsepublikasında aparılan fiskal siyasət və mövcud vergi qanunvericiliyi şəraitində iqtisadiyyatın vergi yükünün təyin olunmasının Laffer əyrisi konsepsiyasına əsasən araşdırılması nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, inkişaf etmiş ölkələrin uzunmüddətli və zəngin təcrübəsi göstərir ki, həddən artıq ağır olan fiskal təzyiq bir sıra neqativ haların yaranmasına səbəb olur ki, həmin halları keçən sualarımızdı göstərmişik.

Respublika iqtisaiyyatının bazar münasibətlərinə keçidi şəraitində fəaliyyətdə olan fiskal tənzimləmə sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi üçün metodologiyanın yaradılması məsələləri xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bunun üçün müxtəlif yanaşmalardan istifadə olunur ki, bunlardan da ən başlıcası ayrı-ayrı vergilərin optimal dərəcələrinin müəyyən olunmasının kəmiyyət metodudur. Bu metod mövcud fiskal siyasət çərçivəsində maksimum dərəcədə səmərəli vergi dərəcələrinin müəyyən edilməsinə yönəldilmişdir. Aydındır ki, bu metod ayrı-ayrı vergilərin dərəcələrinin optimal kəmiyyətlərinin müəyyən edilməsi ilə bərabər və eyni zamanda, fiziki və hüquqi şəxslərə düşən məcmu vergi yükünün qiymətinin də optimallaşdırılmasını nəzərdə tutur. Bu metod mövcud vergitutma sistemini kardinal olaraq dəyişmir, yalnız fiskal parametrlərin kəmiyyətinin korrektə edilməsinə yönəldilmişdir.

Fiskal siyasətin səmərəliliyi müxtəlif mövqelərdən, xüsusilə də iqtisadi subyektlərin (vergitutma mənbəyinin) mövqeyindən qiymətləndirilə bilər. Hüquqi və fiziki şəxslərin nöqteyi-nəzərindən dövlətin fiskal siyasətinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi heç bir elmi maraq kəsb etmir. Belə ki, bu zaman primitiv və bir istiqamətli məntiq fəaliyyət göstərir: vergi ödənişlərinin məbləği nə qədər çoxdursa, vəziyyət bir o qədər də ağır olacaqdır.

Dövlət nöqteyi-nəzərindən fiskal siyasətin qiymətləndirilməsi zamanı təhlil iki aspektdə aparılmalıdır: dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin formalaşması və iqtisadi sistemin iqtisadi aktivliyinə təsir edən fiskal siyasətin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi. Adətən bu iki qiymətləndirmə bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edirsə, ikinci kriteriya mövqeyindən səmərəli olan fiskal siyasət birinci kriteriya nöqteyi-nəzərindən tamamilə qeyri-səmərəli ola bilər. Bundan başqa, bu kriteriyaların hər birinin çərçivəsində belə birqiymətli nəticələr alınmır, yəni tədqiq olunan proseslərin inkişafında əyilmə nöqtələri mövcuddur.

Fiskal siyasətin səmərəliliyi qiymətləndirilərkən ilk növbədə istehsalın həcminin və vergi daxilolmalarının vergi yükünün səviyyəsindən qeyri-xətti asılı olması tədqiqatın predmetini təşkil etməlidir. Bir qayda olaraq fiskal siyasətin səmərəliliyi parametrlərinin konkret hesabatları dövlətin vergi gəlirlərinin vergi yükünün səviyyəsindən funksional asılılığını əks etdirən və maksimum nöqtəsinə malik olan parabolik Laffer əyrisi çərçivəsində aparılmalıdır.

Laffer əyrisi konsepsiyası ilkin olaraq məcmu vergi yükü anlayışını, yəni vergi ödənişlərinin ümumi məbləğinə tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. Sonrakı təhlildə problemin bu şəkildə qoyuluşu tədqiq ediləcək və orta makroiqtisadi vergi yükü göstəricisi üçün Laffer nöqtəsinin axtarılması probleminə baxılacaq. Orta makroiqtisadi vergi yükü göstəricisi dedikdə, dövlət vergi və gömrük orqanlarının nəzarəti ilə dövlət büdcəsinə ödənilməsi təmin olunmuş vergilərin və qeyri-vergi büdcə daxilolmalarının və eləcə də sosial fondlara faktiki ödənilmiş ayırmaların cəmi məbləğinin ÜDM-un həcmində xüsusi çəkisi nəzərdə tutulur.

Aparılan tədqiqatın əsasında aşağıdakı fərziyə durur: ÜDM-un həcmini əks etdirən istehsal həcmi (U) vergi yükünün səviyyəsindən asılıdır, yəni
(3.1)

burada, V – dövlət büdcəsinə vergi qeyri-vergi daxilolmalarının həcmidir. Y(x) asılılığı qeyri-xətti funksiya kimi approksimasiya olunur ki, onun parametrlərinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi lazım gəlir. Y(x) funksiyasının identifikasiyası Laffer nöqtələrinin hesablanmasına imkan verir. Y=Y(x) istehsal əyrisinin lokal maksimumu olan və birinci növ Laffer nöqtəsi adlanan x^ı nöqtəsində dY(x¹)dx=0 və d² Y(x^ı)/dx²<0 şərtləri ödənilir. Eyni amanda, V=V(x)fiskal əyrisinin maksimumu olan x^ıı nöqtəsi isə ikinci Laffer nöqtəsi adlanır, yəni dV(x^ıı)/dx=0 və d²V(x^ıı)/dx²<0 şərtləri ödənilir.

İqtisadi olaraq birinci növ Laffer nöqtəsi vergi yükünün elə bir maksimal həddini göstərir ki, bu zaman istehsal sistemi durğunluq rejimindən inkişaf rejiminə keçir. İkinci növ Laffer nöqtəsi isə vergi yükünün elə bir kəmiyyətinə göstərir ki, bu həddən sonra vergi ödənişlərinin kəmiyyətini artırmaq mümkün olmur.

Laffer nöqtələrinin identifikasiyası və onların faktiki vergi yükü ilə müqayisə edilməsi ölkənin vergi sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinə və onun optimallaşdırılması istiqamətlərinin müəyyən edilməsinə imkan verir.

Bu məqsədlə üstlü funksiyaların köməyi ilə interval approksimasiya metoduna əsaslanan nöqtə-parça approksimasiyası metodu əsasında təhlil olunan prosesin tədqiqini davam etdirək. Bu halda hər bir hesabat nöqtəsi (baxılan hal üçün il) üçün Y=Y(x) funksiyası qurulur. Qurulan funksiyaya daxil olan parametrlərin sayı birdən artıq ola bilər. Həmin parametrlərin bir qiymətli olaraq qiymətləndirilməsi üçün əlavə məlumatlar tələb olunduğuna görə dəyişənlərin zamana görə artımı göstəricilərindən istifadə etmək lazım gəlir. İstehsalın həcmi ilə vergi ağırlığı göstəricisi arasındakı əlaqənin qeyri-xətti olduğunu nəzərə alaraq approksimasiya funksiyası kvadrat çoxhədli şəklində götürülə bilər. Burada məsələnin həlli üçün iki varianta – ümumiləşdirilmiş üçparametrli və sadələşdirilmiş ikiparametrli çoxhədlilərə baxıla bilər.

Ümumiləşdirilmiş üçparametrli çoxhədli şəklində verilmiş istehsal və fiskal funksiyaların tədqiqi kifayət qədər mürəkkəbdir. Eyni zamanda, onların tədqiqindən alınan ifadələrdən müəyyən analitik nəticələr də ədə etmək mümkün olmur. Ona görə də sadəlik üçün iqtisadi artım prosesinin approksimasiyasını həyata keçirməyə imkan verək:

(3.2)
ikiparametrli ikihədli çoxhədlidən istifadə edək. Onda fiskal daxilolmaların cəmi aşağıdakı kimi müəyyən edilə bilər:
(3.3)
hər bir zaman anında ÜDM-un həcmi vergi yükünün səviyyəsindən asılıdır və bu asılılığın xarakteri (8) düsturu ilə müəyyən edilir. Lakin a və b parametrlərinin birqiymətli olaraq müəyyən edilməsi üçün təkcə (8) düsturu kifayətetmir. Bununla əlaqədar olaraq bu parametrlərə daxil olan daha bir asılılıq lazım gəlir. Bu məqsədlə (8) funksiyasının differensialı götürülə bilər:
(3.4)
(3.2) düsturundan (3.4) düsturuna keçid zamanı fərz olunur ki, Y və x dəyişənlərinin differensialı sonlu fərqlər kimi nəzərə alınmayacaq dərəcədə kiçik xəta ilə approksimasiya olunur: dY=Y; dx=x. Onda tətbiqi hesablamalarda Y və x göstəriciləri eyni bir zaman intervalının (bir ilin) iki hesabat nöqtəsi arasında müvafiq göstəricilərin artımını ifadə edəcəkdir, yəni Y_t=Y_t+1-Y_tvə x_t=x_t+1-x₁.Burada t – vaxtın (ilin) indeksini göstərir.

Beləliklə (3.2) tənliyi «nöqtəli» iqtisadi artımı, yəni konkret t zaman anında iqtisadi artımı ifadə edir, (3.4) tənliyi isə cari (t) və növbəti (t+1) hesabat nöstələri arasında istehsal həcminin interval artımını göstərir.

İndi isə birinci və ikinci növ Laffer nöqtələrini müəyyən edək. Bunun üçün (3.2) və (3.3) funksiyalarını x-ə görə diferensiallaşdırıb sıfra bərabər etsək

(3.5)

(3.6)
alarıq.

İstehsal həcminin və büdcə daxilolmalarının müvafiq olaraq (3.2) və (3.3) funksiyalarının xüsusiyyətlərinin əlavə tədqiqi nəticəsində (3.5) və (3.6) düsturları vasitəsi ilə hesablanmış stasionar nöqtələrin Laffer nöqtələri olmasını müəyyən etmək mümkündür. Əgər stasionar nöqtələr lokal minimum nöqtələri olarsa, yaxud onların qiyməti buraxıla bilən [0;1] oblastından kənara çıxarsa, onda belə situasiyalarda Laffer nöqtələri mövcud olmur. Aparılan təhlil göstərir ki (3.5) və (3.6) stasionar nöqtələrinin həqiqətən də Laffer nöqtələri olması üçün aşağıdakı iki bərabərsizliyin yerinə yetirilməsi də zəruridir:

a<0 və b>0

İndi isə istehsal və fiskal əyrilərin xüsusiyyətlərini təhlil edək. Əgər (3.2) və (3.3) asılılıqları üçün birinci və ikinci növ Laffer nöqtələri mövcuddursa, onda istehsal əyrisi və onun analoqu olan fiskal əyri aşağıdakı şəkildə göstərildiyi kimi olacaqdır.