Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (unec) İl 9, Cild 9, yanvar-mart 2021

UNEC Elmi Xəbərləri, İl 9, Cild 9, yanvar-mart, 2021, səh. 15 - 25 
Scientific Reviews in UNEC, Year 9, Volume 9, January-March, 2021, pp. 15 - 25 

---

19 
Burada 
(𝐼 − 𝐴)
−1
tərs matrisi isə Leontyevin tam xərc əmsalları matrisi adlanır. Yəni 
bu bərabərlik vasitəsi ilə hər hansı bir sektorun istehsal etdiyi məhsula son tələbdə baş 
verən dəyişmənin bütün sektorların ümumi buraxılışlarına və nəticə etibarilə, ümumi-
likdə ölkə üzrə cəmi ümumi buraxılışa təsirini təhlil etmək mümkündür. Lakin bu 
bölmədə əsas məqsəd gömrük-tarif siyasətinin sektorlar üzrə təhlilini həyata keçir-
məklə bu siyasətin milli iqtisdiyyata təsir imkanlarının gücləndirilməsi istiqamətlərini 
müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. 
Məlumdur ki, hər hansı bir 
X
j
sahəsində istehsal olunmuş ümumi məhsl müəyyən 
P
j 
qiymətinə satılaraq dəyər ifadəsində həmin sahənin ümumi buraxılışını təşkil edir. 
Qeyd edilməlidir ki, hər bir sahədə vahid miqdarda məhsul istehsal olunması üçün 
dəyər ifadəsində ümumi buraxılışın bir hissəsi həmin sahənin digər sahələrdən alınan 
aralıq məhsullarına (
𝑎
1𝑗
𝑝
1
+ 𝑎
2𝑗
𝑝
2
+ ⋯ + 𝑎
𝑛𝑗
𝑝
𝑛
) miqdarında çəkilən xərclərinə, qa-
lan hissəsi isə əmək haqqına, sosial ayrılmalara, mənfəətə və sair istiqamətlərə (
V
j
) 
istifadə olunur. Deməli, 
j
-ci sahədə 
X
j 
həcmdə ümumi məhsul istehsal olunması üçün 
digər sahələrin məhsullarına 
X
j
(
𝑎
1𝑗
𝑝
1
+ 𝑎
2𝑗
𝑝
2
+ ⋯ + 𝑎
𝑛𝑗
𝑝
𝑛
) miqdarında xərc çəkil-
məlidir. Qeyd olunanlara əsasən (5) bərabərliyini yeni təqdimatda aşağıdakı kimi yaza 
bilərik [4, səh. 85]: 
𝑃 = (𝐼 − 𝐴
𝑇
)
−1
𝑊
, (6) 
burada 
A 
- birbaşa xərc matrisini, 
X 
- ümumi buraxılışı, 
W 
- əlavə dəyər normasını, 
P 
- qiymət indeksini ifadə edir. 
Bəs gömrük-tarif siyasətinin iqtisadi inkişafa təsirinin gücləndirilməsi istiqamətinin 
təhlili nöqteyi-nəzərindən (6)-dan əldə olunmuş bərabərliyin tətbiqi necə həyata ke-
çirilə bilər? Məlumdur ki, gömrük-tarif siyasəti əsasən gömrük-tarif dərəcələri kimi 
həyata keçirilir. Gömrük-tarif dərəcələri isə idxal əməliyyatlarında tətbiq olunur və 
milli hesablar sistemində bu rüsumlar məhsula və idxala xalis vergilərin tərkibində 
daxil edilir. Xalis vergilər dedikdə, hər hansı məhsula və idxal əməliyyatlarından əldə 
olunan daxilolmalarla bu sahəyə verilən subsidiya arasındakı fərq nəzərdə tutulur. 
Cədvəldə verilmiş “xalis vergilər” bəndi milli hesablar sisteminin tərkibi olan məhsula 
və idxala xalis vergilərin qısaldılmış formasıdır. Deməli, hər hansı idxal əməliyya-
tından gömrük-tarif daxilolmaları (6) bərabərliyində iştirak edən ümumi əlavə dəyər 
normasının (W) tərkib hissəsidir. Bu bərabərliyin sağ tərəfində verilmiş birbaşa xərc-
lər matrisini sabit saxlamaqla hər hansı iqtisadi fəaliyyət sahəsi üzrə gömrük-tarif 
daxilolmalarını dəyişməklə, digər bütün sektorların məhsullarının qiymət indekslə-
rində baş verən dəyişmələri simulyasiya edə bilərik ki, bu da gömrük tarif siyasətinin 
hansı iqtisadi fəaliyyət sahəsi üzrə daha çox effektli olduğunun müəyyənləşdirilməsi 
və yaxud da iqtisadi inkişafa təsirin daha da gücləndirlməsi üçün konkret istiqamətin