Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (unec) İl 9, Cild 9, yanvar-mart 2021

S.İ.Ağayev, S.S.Hüseynov: Azərbaycanda gömrük-tarif dərəcələrinin ümumi daxili məhsula və 
iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinə təsirinin təhlili 

---

20 
seçilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. (6) bərabərliyinin sağ tərəfində verilmiş 
W
cəd-
vəldə verilmiş “Xərclər-Buraxılış” modelinin ümumi əlavə dəyər sətrini, ümumi bura-
xılış sətrinə bölməklə əldə olunan əlavə dəyər normasıdır. Beləliklə, (6) bərabər-
liyindən istifadə etməklə iqtisadi fəaliyyət sahələri üzrə qiymət indekslərinin (
P
) 
hesablanması mümkün olacaqdır ki, bu da iqtisadi fəaliyyət sahələrinin və ümumilkdə 
iqtisadiyyatın stabil inkişafı nöqteyi-nəzərindən böyük əhəmiyyət kəsb edən qiymət 
səviyyəsinin müqayisəli təhlilinə imkan verəcəkdir. Nəticə olaraq gömrük-tarif siya-
sətində baş verən dəyişmənin hansı sektor vasitəsilə daha çox multiplikativ effektlə 
qiymət səviyyəsinə təsirini müəyyənləşdirmək mümkün olacaq. 
Təhlilin bir başqa istiqaməti (5) bərabərliyi vasitəsilə həyata keçiriləcəkdir. Bu bəra-
bərliyin sağ tərəfindəki 
Y
qeyd olunduğu kimi iqtisadi fəaliyyət sahələrində istehsal 
olunmuş məhsullara olan son tələbi ifadə edir və bu dəyişən xərclər-buraxılış matris-
lərində mövcud olur. Əvvəlcə gömrük-tarif dərəcələri və son tələb (Y) arasında sadə 
reqressiya asılılığı ifadə edən əmsaldan istifadə olunacaqdır. Bu zaman son tələbin 
əvəzinə iqtisadiyyat üzrə cəmi ÜDM göstəricisi iştiralk edəcək. Çünki milli hesab-
lardan məlumdur ki, iqtisadi fəaliyyət sahələrinin istehsal etdikləri məhsullara son 
tələblərin cəmi elə ÜDM-ə bərabərdir. Beləliklə, gömrük-tarif dərəcəsi və ÜDM ara-
sındakı asılılığı ifadə edən əmsaldan gömrük-tarif dərəcəsinin son tələbə təsir əmsalı 
kimi istifadə olunacaqdır. Bu yolla gömrük-tarif dərəcələrində baş verən hər hansı 
dəyişmənin (5) bərabərliyi vasitəsilə bütün iqtisadi fəaliyyət sahələrinin ümumi bura-
xılışlarında yaratdığı dəyişiklik və eyni zamanda ən yüksək multiplikatorun hansı 
iqtisadi fəaliyyət sahəsindən keçərək formalaşdığını müəyyənləşdirmək mümkün 
olacaqdır. Əvvəlki tədqiqatlarda Azərbaycanda gömrük-tarif dərəcəsinin bir vahid 
artımı ÜDM-in 32,8 milyon manat azalmasına səbəb olmuşdur [7, səh. 21, cədvəl 8]. 
Göründüyü kimi burada əldə olunmuş nəticə vahid dəyişmə əsasında izah olunur. 
Lakin burada Xərclər-Buraxılış modelində son tələbin faiz dəyişməsindən istifadə olu-
nacaqdır. Ona görə də son tələbin əvəzləyicisi olan ÜDM-in də faiz dəyişməsi lazım 
olacaqdır. Daha dəqiq burada gömrük-tarif dərəcəsinin bir vahid dəyişməsində ÜDM-
in neçə vahid dəyişməsini yox, gömrük-tarif dərəcəsinin bir faiz dəyişməsində ÜDM-in 
neçə faiz dəyişməsi, başqa sözlə ÜDM-in gömrük-tarif dərəcəsinə görə elastiklik əmsalı 
ilə izahı daha məqsədə- uygundur. Beləliklə, aşağıdakı çevrilmələri aparaq: 
Elastiklik əmsalı 
𝐸 =
ÜDM−in faizlə dəyişməsi
gömrük−tarif dərəcəsinin faizlə dəyişməsi 
=
ƆDM%
∆gtd% 
=
ƆDM
∆gtd 
∗
gtd
ÜDM 
, 
kimi hesablanır. 
Burada 
gtd
- gömrük-tarif dərəcəsi, ÜDM ilə ümumi daxili məhsul işarə edilmişdir. 
Kəsilməz hal üçün,