M
T KM
1
−
:
M
a d
b
T KM
1
−
=
+
/
.
Al
ınan düsturdan görünür ki, yükün bir tonn - kilometrə nəql olunmasının
maya d
əyəri daşınmanın uzaqlığından asılıdır: nə qədər məsafə uzaq olarsa, maya
d
əyəri bir o qədər aşağı olar.
İqtisadi mahiyyətinə görə nəqliyyat xərclərinin qruplaşdırılması nə vaxt ki,
bir qrupda istehsal resurslar
ı prosesində istehlak olunan eyni xərclər birləşir, bu
dig
ər istehsal sahələrindən fərqlənir. Bu nəqliyyat xidmətinin daha çox
əməktutumlu və fondtutumlu olması ilə bağlıdır. Məsələn, avtonəqliyyat
mü
əssisələrində maya dəyərinin kalkulyasiyasına bir çox elementlər daxil edilir:
müxt
əlif ödəmələrlə birlikdə əmək haqqı; yanacaq və yanacaq - yağlama
materiallar
ı; şinlərin işlənib aşınması və bərpası; texniki xidmət; istismar və əsaslı
t
əmir; amortizasiya; ümum-təsərrüfat, ezamiyyə və sair xərclər.
Yük d
əmiryolu daşınmalarına tariflər. Fəaliyyətdə olan dəmir yolu yük
tarifl
əribir çox amillərdən asılıdır: yükün növü, vaqonun yüktutumundan və
yükgötürm
əsindən istifadə dərəcəsi, göndəriş növü, hərəkət tərkibinin tipindən,
da
şıma sürətindən və s.
Yükün növünd
ən asılı olaraq tariflərin differensiasiyası nəqliyyat
vasit
ələrinin müxtəlif yüklərlə və müxtəlif xarakterlərə malik əməliyyatları yeriən
yetirm
əsi üçün eyni yüklənməsi ilə şərtlənir. Göndəriş və təyinat stansiyasında
yükl
ərin müxtəlifliyi eyni zamanda nəqliyyat məsrəflərinin ölçülərinə təsir göstərir.
Tarif d
ərəcələrinin ölçüləri vaqonların yükgötürmə və yerləşdirilməsi onların
470
doldurulmas
ında daha yaxşı təmin və istifadə olunarsa (kömür, mineral tikinti
materiallar
ı) daşman məhsulları müqayisə olunacaq qədər aşağıdır. Lakin
vaqonlar
ın yük götürmə və tutumundan pis istifadə halında isə (maşınlar,
avadanl
ıqlar, heyvanlar daşman zaman) tarif dərəcələrinin ölçüləri daha yüksək
olur.
Gönd
əriş növlərindən asılı olaraq dəmiryol nəqliyyatı tarifləri aşağıdakılara
bölünür: vaqonlara tarifl
ər, konteynerlərə tariflər, kiçik və aztonnajlı göndərişlərə
tarifl
ər.
Bu tarifl
ərdə fərqlər daşınmanın maya dəyərinin müxtəlifliyi ilə müəyyən
olunur. Vaqonlara tarifl
ər sayılanlardan ən aşağısıdır. Onlar vaqon hesabı ilə
mü
əyyən olunur. Bu zaman onun yükgötürməsi və yük növləri üzrə yüklənmə
d
ərəcəsindən asılı olmayaraq tariflər verilir.
Konteyner tarifl
əri o növ yüklərə aid edilir ki, o yükləri bilavasitə
konteynerl
ərdə daşımaq vacibdir. Konteynerlərdə və sistemlərdə (maye yüklər)
da
şman yüklər konteynerin yükgötürməsindən asılı olaraq tariflər differensial-
la
şdırılır. Kiçik göndərişlərə tariflər kiçik partiya yüklərin daşınmasında istifadə
olunur v
ə partiyanın çəkisindən asılı olur.
D
əmiryolu tariflərinin bütün sistemi, malgöndərən və malalanlar arasında
qar
şılıqlı iqtisadi münasibətlər şərh olunmuşdur və xüsusi tarif göstəricilərində,
onlara
əlavələrdə verilmişdir. Tarif üzrə rəhbər göstəricilərdə yüklərin müxtəlif
m
əsafələrə daşınması haqları üzrə hazır hesablama cədvəlləri verilmişdir.
N
əqliyyatda xərclərin ümumi artım şəraitində bu məlumatlara düzəlişlər edilməsi
z
ərurəti yaranır. Həmin düzəlişləri tariflərə artım əmsallarının köməyi ilə (xərclərin
art
ımını nəzərə almaqla) edilir. Tariflərə dair rəhbər göstərişlərdə ayrıca yerli yük
da
şıma və ölkələrarası-yükdaşıma məlumatlar da verilir. Belə ki, Azərbaycan
respublikas
ının nəqliyyatı keçmiş SSRİ - nin vahid nəqliyyat sisteminin bir hissə-
sidir, ona gör
ə də hər fraxt ilində ölkələrarası yükdaşmmasmm tarif siyasəti
müzakir
ə olunur və Tarif razılaşmalarının iştirakçıları olan MDB ölkələrinin
d
əmiryolu müdiriyyətlərinin tarif konferanslarında razılaşdırılır.
Daşınmalara ödənişlər və əlavə əməliyyatlara görə (saxlanma, çəkilmə,
yükl
ərin müşaiyət olunması) yığımlar istər malgöndərəndən, istərsə də malalandan
alınsın bu ödənişlər taksirovka adlanır.
Öd
ənişin hesablanmasının düzgünlüyünə nəzarətin təmin olunması
m
əqsədilə onu göndəriş stansiyasında həyata keçirir, təyinat stansiyasında bu
hesablamanın düzgünlüyü yoxlanılır, həmçinin yolda və təyinat stansiyasında
h
əyata keçirilən əlavə əməliyyatlar üzrə haqq almır.
Hazırda Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC tərəfindən daxili, idxal, ixrac və
tranzit daşımaların həyata keçirilməsi üçün şəffaf tarif siyasəti aparılır. Belə ki,
MDB ölk
ələrinin Dəmir yollarının 17 fevral 1993-cü ildə qəbul etdikləri Tarif
Razılaşmasına əsasən hər il keçirilən Tarif Konfranslarında üzv ölkələr tərəfindən
yeni fraxt ili üçün müvafiq d
əyişikliklər və əlavələr edilərək, MDB üzvü olan
ölk
ələrin Dəmir Yollarının Beynəlxalq daşınmalar üzrə Tarif Siyasəti hazırlanır.
471
Tarif Konfransında qəbul edilən Tarif Siyasəti əsasında, “Azərbaycan Dəmir
Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin Beynəlxalq Tarif Siyasəti hazırlanır.
MDB üzvü olan ölk
ələrin Dəmir Yollarının Beynəlxalq Yükdaşımalar üzrə
Tarif Siyas
əti Beynəlxalq idarələrarası müqavilə sayılır. Beynəlxalq Tarif
Siyas
ətinin müddəasına(1.2 bəndi) əsasən, MDB üzvü olan ölkələrin hər biri, öz
iqtisadi maraqlarına uyğun olaraq, öz Tarif Siyasətində tariflərin artırılması və ya
azaldılması üzrə müəyyən dəyişikliklər edə bilər. Bununla bağlı, Azərbaycan
ərazisində marşrutlar və rejimlər üzrə baza tariflərinə aşağıdakı əlavə əmsallar
t
ətbiq edilmişdir:
- idxal v
ə ixrac daşımaları zamanı daşıma haqqları hesablanarkən (YHN
4403,4404,4407-4413 mövqeli taxta v
ə taxta materiallarının, YHN 72,7301-7307
mövqeli qara metalların idxalından başqa) 1.5 əmsalı tətbiq olunur.
- YHN 4403,4404, 4407-4413 mövqeli taxta v
ə taxta materiallarının, YHN
72,7301-
7307 mövqeli qara metalların idxal daşımaları zamanı baza tariflərinə 1.2
əmsalı tətbiq olunur.
- idxal v
ə tranzit daşımaları zamanı xüsusi tarif tətbiq olunmayan neft və neft
m
əhsullarının tarif qiymətlərinə 1.2 əmsalı tətbiq olunur.
- Yalama-
Ələt marşrutu üzrə daşınan tranzit yüklərə -1.4 əmsalı,
-
Ələt –Yalama marşrutu üzrə daşınan tranzit yüklərə -1.00 əmsalı,
-
Ələt – Böyük Kəsik və əks istiqamətdə daşınan tranzit yüklərə - 1.2 əmsalı,
-
Bakı Liman – Böyük Kəsik və əks istiqamətdə daşınan tranzit yüklərə - 1.2
əmsalı,
- dig
ər tranzit marşrutlar üzrə daşınan yüklərə - 1.00 əmsalı tətbiq edilir.
- ARV, refseksiya v
ə refkonteynerlərdə daşınan yüklər bütün marşrutlarla
tranzit rejimind
ə daşınarkən yalnız 1.2 əmsalı tətbiq olunur.
Bundan
əlavə, “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC ilə müqaviləsi olan yük
ekspeditorlarının müraciətləri əsasında, yüklər digər alternativ marşrutlardan
Az
ərbaycan ərazisindən keçən marşrutlara və eləcə də alternativ nəqliyyat
növl
ərindən Azərbaycan dəmir yoluna cəlb olunarsa, həmçinin iri həcmli yüklər
daşınmaya təqdim edilərsə, daşıma tariflərinə müvafiq güzəştlər verilir.
Hazırda «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin 2017-ci
fraxt ili üçün Beyn
əlxalq yük daşınmaları üzrə Tarif Siyasəti və 2017-ci fraxt ili
üçün Daxili Yükdaşımalar üzrə Tarifləri (Preyskurant) qüvvədədir.
D
əmir yolu sektorunun islahatı çərçivəsində bazar şəraitində yük daşımaları
üzr
ə dəmir yolunun işini xarakterizə edən göstəricilərdən istifadə etmək zəruriliyi
meydana çıxmışdır.
Onların hesablanmasında meydana çıxan problem heç də texniki hesablama-
statistik t
ərəfi ilə məhdudlaşmır. Bu onunla əlaqədardır ki, sahənin quruluşunun
d
əyişməsi ilə göstəricilərin özləri əlavə, tamamilə fərqli bir məna əldə edir, bundan
başqa, həmin göstəricilərin təbiəti, rolu və strukturu ilə bağlı bir sıra problemlər
meydana çıxmışdır.
Bazar şəraitində yük daşımaları üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işini
472
xarakteriz
ə edən göstəricilər sisteminin seçilməsi vəzifəsi konsolidə olunmuş
m
əlumat, hesabat, göstəricilər və iqtisadi stimullar sisteminin yaradılmasından
ibar
ətdir. Belə bir sistem, ilk növbədə, bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı baxımından
t
ənzimləyici orqana qəbul edilmiş qərarların gəlirliliyini qiymətləndirməyə imkan
verir; ikincisi, bu, makroiqtisadi mövqed
ən dəmir yolu nəqliyyatında tənzimləyici
t
əşkilatların inzibati və təsərrüfat fəaliyyətinin düzgünlüyünə nəzarət etməyə imkan
verir.
D
əmiryol nəqliyyatı xidmətlərinin maya dəyərinin azaldılması ehtiyatları
kimi bel
ə bir mövzu hələ də aktual mövzu olaraq qalır[10]. Bununla əlaqədar
olaraq bu tarifl
ərin (qiymətlərin) vasitəsilə elmi-texnikinin tərəqqininin təşviqinin
möhk
əmləndirilməsi, eləcə də tariflərdə (qiymətlərdə) məhsulların (xidmətlərin)
istehlak d
əyərinin, yüklərin daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyat xidmətlərinin
keyfiyy
əti və onun göstərilməsi səmərəliliyinin daha obyektiv olaraq əks
etdirilm
əsi sahəsində tədqiqatı davam etdirmək lazımdır.
D
əmir yolu nəqliyyatı infrastrukturun ən vacib sahəsi olmaqla iqtisadiyyatın
bütün sektorları, texniki və iqtisadi imkanları və məhdudiyyətlər ilə bağlıdır.
T
ənzimləyici orqan tərəfindən iqtisadiyyatda yükdaşıma üzrə dəmiryolu nəqliyyatı
xidm
ətlərinə tariflərin səviyyəsinə görə qəbul olunmuş qərarların səmərəliliyinin
qiym
ətləndirilməsi problemi yükdaşıma üzrə dəmiryolu nəqliyyatı işinin
parametrl
əri və rejimi arasında səmərəli uyğunluğun yaradılmasını tələb edir. Bu
çox ç
ətin bir vəzifə olmaqla praktiki cəhətdən sırf rəsmi yolla həll edilə bilməz və
sistemli t
əhlilin predmeti sayılır. Görünür ki, onun həlli üçün bütün mövcud
arsenalı - modellərin və onların sistemlərinin müxtəlif növlərini, təcrübəli
ekspertl
ərin fikirlərini cəlb etmək lazımdır.
D
əmir yolu nəqliyyatının islahatları kontekstində yük tarifləri səviyyəsinin
əsaslandırılması və onların tənzimlənməsi problemi davamlı olaraq aktuallaşır.
Burada bel
ə bir sual meydana çıxır ki, həmcins və müxtəlif tipli nəqliyyat
xidm
ətlərinin keyfiyyətini kəmiyyətcə necə qiymətləndirmək olar, eləcə də dəmir
yolu n
əqliyyatı ilə yükdaşıma tariflərində nəqliyyatdan kənar effekti və bir çox
dig
ər amilləri əks etdirmək lazımdırmı.
Yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyətinin hərtərəfli təhlilinə
t
ənzimləyici təşkilatların tariflərinin səmərəli tənzimlənməsi üçün zəruri olan elmi
c
əhətdən əsaslandırılmış metodoloji bazanın formalaşdırılması probleminin
mühüm hiss
əsi kimi baxmaq lazımdır. Bununla əlaqədar olaraq yükdaşıma üzrə
d
əmir yolu nəqliyyatının fəaliyyəti göstəricilərinin təhlili vahid bir inteqrasiya
sistemini yarat
malı və nəqliyyat prosesinin təşkili və icrası ilə bağlı yük daşımaları
üzr
ə dəmir yolu nəqliyyatının daxili istehsal fəaliyyətini xarakterizə edən
göst
əriciləri, həm də dəmir yolu ilə yüklərin daşınması üzrə son xidmətləri
xarakteriz
ə edən parametrləri əhatə etməlidir.
Bu halda söhb
ət yük daşımaları üzrə dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyətinin
iki t
ərəfdən: daxildən və xaricdən, xidmət təminatçıları (daşıyıcıları, dəmir yolu
n
əqliyyatı infrastrukturunun sahibləri) tərəfindən və yük daşımaları üzrə dəmir yolu
473
n
əqliyyatı xidmətlərinin istifadəçiləri tərəfindən qiymətləndirilməsindən gedir.
Buna müvafiq şəkildə, təhlil obyekti sayılan iki qrup göstəriciləri ayırmaq olar:
daxili v
ə xarici, yük daşımaları üzrə dəmir yolu nəqliyyatının xidmət istifadəçiləri
üçün göst
ərilən xidmətin keyfiyyəti və daşımaların təminatı ilə bağlı, dövlətin milli
t
əhlükəsizliyi ilə bağlı, fövqəladə hallar ilə bağlı və s.
Bundan
əlavə, dəmir yolu nəqliyyatı restrukturizasiyadan sonra bir çox
operator şirkətlərə bölündüyünə görə, yəni hər hansı fəaliyyət göstərən şirkət
bütövlükd
ə şəbəkə üçün deyil, özləri üçün daha böyük iqtisadi səmərəyə nail
olmağa cəhd etdiklərinə görə, yalnız bazar şərtlərinin nəzərə alınması, daha
doğrusu, digər nəqliyyat növləri ilə rəqabət kifayət deyildir. Buna görə də,
yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin təhlilinin aparılması prosesində
sah
ənin öz daxilində rəqabəti nəzərə almaq lazımdır.
Cari iqtisadi v
əziyyət yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının inkişafı üçün
şərait yaradır. Bunlardan ən əsası ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın yükdaşıma
sistemi ilk növb
ədə, nəqliyyat xidmətlərinə tələbə adekvat olaraq yükdaşıma üzrə
d
əmir yolu nəqliyyatı xidmətləri istifadəçilərinin maraqları baxımından inkişaf
etdirilm
əlidir. Beləliklə, müasir tələblərə və müvafiq beynəlxalq standartlara cavab
ver
ən dəmir yolu üzrə yükdaşıma bazarının monitorinqi və nəzarətiinin səmərəli
göst
əricilər sistemi vasitəsilə dəmir yolu ilə yük daşımaları sferasının sabit
monitorinqinin z
əruriliyi meydana çıxır.
Yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyətinin müfəssəl təhlili
strateji
əhəmiyyətli suallara cavab verməlidir:
- sah
ənin maliyyə sabitliyi üçün idarəetmənin digər bir modelinə keçid
kifay
ətdirmi;
- h
ər hansı təsbit olunmuş səviyyədə yükdaşıma tariflərinin dəstəkləmək
üçün x
ərcləri gözlənilən səviyyəyə qədər azaltmağa kifayətdirmi;
-
yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının xərclərinin azaldılması
problemini h
əll etməyin digər bir yolu, daha qısa və asan yolu varmı.
Yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin formalaşan göstəricilər
sistemi, bir t
ərəfdən, tənzimləyici orqana onların ölkə iqtisadiyyatına təsiri
baxımından bu və ya digər qərarların gəlirliliyini və daşınan malların yekun
qiym
ətində nəqliyyat xərclərinin azaldılmasına yönəldilmiş dövlət siyasətinin
h
əyata keçirilməsi mümkünlüyünü qiymətləndirməyə imkan verməlidir, digər
t
ərəfdən, yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatı xidmətləri istifadəçilərinin
m
əmnunluğunu, xidmətlərin keyfiyyətini, onların qiymətini və əlçatanlığını
qiym
ətləndirən göstəricilər daxildir.
D
əmir yolu üzrə yük daşımalarının işinin göstəriciləri sistemini aşağıdakı
kimi qruplaşdırmaq olar:
- sah
ədaxili göstəricilər;
-
yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin xarici tərəfini xarakterizə
ed
ən xarici göstəricilər;
- d
əmir yolu üzrə yük daşımaları sahəsində tarif göstəriciləri sistemi.
474
|